Psychodynamiczne i behawioralne modele oddziaływań w resocjalizacji

Podejście psychodynamiczne

jest to

podejście zakładające, iż zachowanie

obserwowalne (reakcja zewnętrzna) jest w

większym lub mniejszym stopniu funkcją

procesów wewnętrznych (ukrytych).

Termin „podejście psychodynamiczne” jest

szerszy niż psychoanaliza (podejście

psychodynamiczne obejmuje

oddziaływania psychoanalityczne).

Twórcą psychoanalizy jest wybitny psycholog Z. Freud,

który przyjął, że w osobowości człowieka istnieją dwie

antagonistyczne (przeciwstawne) struktury

motywacyjne:

instynktownie zorientowana sfera

ID,

nastawiona przede

wszystkim

na zaspokojenie fundamentalnych potrzeb biologicznych. Sfera ta

to innymi słowy

LIBIDO,

popęd płciowy, pociąg seksualny.

SUPEREGO

– surowy, wywołujący poczucie winy cenzor moralny

zwany sumieniem. Jest uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje

ukształtowane w osobowości w procesie wychowania przez tzw.

identyfikację, czyli wytworzenie własnego idealnego obrazu na

podstawie „rzutowania do wewnątrz” normalnej sylwetki ludzi

przebywających w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszących się

u niego autorytetem.

Obie te przeciwstawne warstwy osobowości doprowadzają do

konfliktów w zakresie ukierunkowania motywacji postępowania

jednostki. Te nieustanne konflikty pomiędzy instynktownie

zorientowanym

a społecznie uwarunkowanymi dążeniami

superego

łagodzi trzecia, pośrednia warstwa osobowości –

ego

. Im

lepiej rozwinięte

ego

, tym lepiej zintegrowana struktura osobowości i

tym łagodniejsze konflikty pomiędzy dwoma antagonistycznymi

tendencjami wypływającymi z

i z

superego

Ego

według teorii

Freuda jest mediatorem, który w sposób racjonalny godzi

przeciwstawne tendencje.

Przystosowanie społeczne następuje w wyniku odpowiedniego

ukształtowania przez otoczenie w pierwszych 5-6 latach życia dwóch

warstw osobowości, które mają wpływ na ukierunkowanie

podstawowej energii napędowej psychiki człowieka, jaka tkwi w

, a

więc warstwy

ego

superego

(Z. Freud za: K. Pospiszyl, 1990).

Wszelkie zaburzenia w rozwoju tych warstw osobowości wynikają z

nieodpowiedniego rozwiązania podstawowych konfliktów dzieciństwa.

Każda rodzina, stanowiąc niepowtarzalne układy związków

uczuciowych pomiędzy poszczególnymi jej członkami, stwarza

specyficzne sposoby przeżywania przez dziecko tych

„uniwersalnych” kompleksów (kompleksu Elektry – miłości dziecka

płci żeńskiej do ojca a rywalizacja z matką o jego uczucia; kompleksu

Edypa – miłość dziecka płci męskiej do matki a rywalizacja z ojcem o

jej uczucia), a tym samym wpływa na różne formy kształtowania się

ego

superego

(K. Pospiszyl, 1990).

Hipomanik

– może w ogóle nie mieć poczucia winy na skutek

niedorozwoju

superego

lub tłumić je tak dogłębnie, że nie wywiera ono

żadnego wpływu na motywację jego postępowania. W wyniku zaniku

poczucia lub kompleksu winy człowiek nie przestrzega żadnych zasad

moralnych, nie potrafi zrozumieć motywacji altruistycznych, natomiast

tych, którzy kierują się w swym postępowaniu wartościami moralnymi,

uważa za słabych i hipokrytów. W zależności od poziomu

intelektualnego bywa bardziej lub mniej szkodliwy. Jego szkodliwość jest

tym większa, im wyższy jest jego poziom inteligencji. Uważa swój stan

psychiczny za zupełnie normalny, natomiast tych ludzi, którzy kierują

się motywami altruistycznymi uznaje za chorych lub nienormalnych.

Jest nieczuły na wymagania moralności i nie może ich pojąć nawet w

najprostszej postaci. Zwany inaczej:

moral insanity

. Psychopata,

skrajnie antysocjalny i socjalny osobnik, narcysta i sadysta.

styl hipoparanoidalny

– ma silny kompleks winy, swoje winy

przypisuje innym, dzięki czemu zmniejsza własne poczucie winy.

Cechuje się dużą dozą agresji, w szczególności werbalnej, co przejawia

się w bezustannym komentowaniu plotek i obmowach ludzi z bliższego

i dalszego otoczenia. Jest skłonny zawsze do uprzedzeń społecznych i

szuka kozła ofiarnego, przejawiając w stosunku do niego

nieprzejednaną postawę wrogości. Protekcjonista, paranoik obsesyjno –

kompulsywny, neurotyk.

Mając na względzie towarzyszące sumieniu

poczucie winy K. Money-Kyrle (za: K. Pospiszyl,

1990) wyróżnia cztery typy przystosowania.

postawa autorytarna

– człowiek ją przejawiający ma bardzo

silny kompleks winy i kieruje go do wewnątrz. Bardzo surowo

ocenia każdy swój zły postępek i silnie go przeżywa, w związku z

czym na każdym kroku obawia się popełnienia błędu. Ostatecznie

staje się zupełnie niesamodzielny. Woli wykonywać rozkazy i

polecenia innych, ponieważ wtedy czuje się zwolniony z

odpowiedzialności, a tym samym poczucia winy. Jest bardzo mało

wartościowy społecznie, jest osobnikiem konserwatywnym, niezdolny

do żadnej twórczej pracy. Czuje się bardzo źle, gdy nie znajdzie

jednostki chętnej do pokierowania jego postępowaniem. Konformista

cechujący się tępotą umysłową i sztywnością myślenia. Neurotyk.

Zależny i odtwórczy typ.

Typ „ludzki” (Humanista)

– ma kompleks winy, ale dzięki

właściwym proporcjom wszystkich trzech składników struktury

osobowości jest to kompleks konstruktywny, tzn. nie zabarwia

patologicznie postępowania danej jednostki. Takie ukierunkowanie

kompleksu winy powoduje adekwatną ocenę własnych – zarówno

dobrych, jak i złych – stron postępowania oraz obiektywną ocenę

postępowania innych ludzi. Jest bardzo wartościowy społecznie. Nie

odrzuca żadnych autorytetów, a zarazem zbytnio im nie ulega,

zachowując własne zdanie. Jest zdolny do pomocy. Altruista, człowiek

dojrzały emocjonalnie i społecznie. Niezależny i twórczy typ. (K.

Pospiszyl, 1990)

Całkowity brak SUPEREGO.

Rozwinięte są tylko dwa składniki

osobowości tj.

ego

. Powoduje to upośledzenie moralne, a więc

dzieci w tym przypadku nie mają żadnego poczucia winy po

dokonaniu czynu przestępczego. Do tej grupy zalicza się dzieci

psychopatyczne.

EGO zbyt słabe.

Ego

nie może oprzeć się naporowi

, dlatego

też dziecko działa pod wpływem chwilowych impulsów. W związku

z tym, że w tej grupie przypadków istnieje rozwinięte

superego

, to

po akcie przestępczym pojawia się u delikwenta poczucie winy, co

doprowadza do depresyjnego przygnębienia i kompleksu niższości,

dając w dalszej kolejności osobowość neurotyczną. Do tej grupy

zaliczamy dzieci nadmiernie lękliwe, bądź nadlękliwe.

EGO silne.

EGO jest silne, ale „zwichnięte” tj. nakierowane na

czyny przestępcze. Cała energia takich dzieci nastawiona jest na

to, by uchronić się od poczucia winy po czynie niezgodnym z

oceną rozwiniętego

superego

(K. Pospiszyl, 1990).

Wśród badaczy analizujących pośrednią warstwę

osobowości człowieka –

ego

znaleźli się F. Redl i D.

Wineman, którzy wyróżnili trzy postaci

ego

przestępczego:

Behawioralne strategie

resocjalizacji

Według M. Hamiltona terapia behawioralna jest

jedną z najnowszych, zarazem jedną z

najstarszych form leczenia psychiatrycznego; od

niepamiętnych czasów podarkami i rózgą starano

się urabiać zachowanie ludzi. Najogólniej opiera

się ona na założeniach, że skoro różnego rodzaju

formy niedostosowania wynikają z przyswojenia

niewłaściwych łańcuchów odruchowych, to dzięki

odpowiednim ćwiczeniom można usunąć te

wadliwe sposoby zachowania, a na ich miejsce

wytworzyć nowe reakcje, wartościowe ze

społecznego punktu widzenia.

Jedną z dziedzin, w której terapia

behawioralna znalazła szerokie

zastosowanie, jest resocjalizacja

przestępców (nieletnich i dorosłych) oraz

dzieci przejawiających różnego rodzaju

zaburzenia emocjonalne i postawy

antyspołeczne ale nie dotyczy to

przestępców bardziej zdemoralizowanych i

psychopatycznych.

- Wyrównywanie braków w zachowaniu.

Jak powszechnie

wiadomo, zachowanie przestępcze lub zaburzenia

emocjonalne często wynikają z licznych niedostatków różnych

sfer ludzkiego zachowania. Mogą to być m. in. słaba

umiejętność wypowiadania się, niski poziom wiedzy,

nieumiejętność obcowania z innymi ludźmi według zasad

przyjętych danym kręgu kulturowym itp. W skutek tych

braków jednostka nie otrzymuje w kontekstach społecznych

wzmocnień pozytywnych, które z reguły utrwalają i rozwijają

wartościowe ze społecznego punktu widzenia cechy

zachowania. Natomiast otrzymuje ona wzmocnienia

negatywne ( są to kary i bodźce awersywne). Ponieważ często

otrzymanie bodźców negatywnych prowadzi do nadmiernej

agresji a także do wzmocnienia reakcji społecznie

nieadekwatnych najpilniejszym zadaniem oddziaływań

resocjalizacyjnych powinno być wyrównanie tych braków w

zachowaniu

Przed terapią behawioralną stawia się trzy

następujące cele resocjalizacyjne:

Eliminowanie negatywnych cech zachowania.

wyniku wypaczenia systemu wartości osobnik przestępczy a

także wykazujący zaburzenia emocjonalne, przyswoił sobie

szereg niewłaściwych form zachowania, które ogromnie

utrudniają mu funkcjonowanie w życiu społecznym.

Zadaniem resocjalizacji behawioralnej powinno być więc, z

jednej strony, pozbawienie negatywnych form zachowania,

z drugiej zaś, dostarczenie silnych wzmocnień pozytywnych

cechom wartościowym społecznie.

Wzmocnienie kontroli własnego zachowania.

procesie terapii behawioralnej bardzo ważną rolę odgrywa

wyrobienie u przestępców i osobników wykazujących

różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne wystarczająco

silnej umiejętności powstrzymywania szeregu reakcji i

zapanowania nad natychmiastowym uzewnętrznieniem

swych emocji itp. Zachowanie przestępcze wynika bowiem

często nie tylko z niewłaściwych reakcji w stosunku do

innych ludzi i ich własności, lecz również z nieumiejętności

powstrzymania wielu reakcji, np. ataku gwałtownej agresji,

chęci natychmiastowego zaspokojenia potrzeb itp.

Stosowane w resocjalizacji metody terapii behawioralnej oparte

zostały na paradygmatach procesu uczenia się, opracowanych

przez B. F. Skinnera i O. R. Lindsleya. Ukazują one związki

zachodzące pomiędzy specyficznymi warunkami otoczenia a

zachowaniem człowieka.

Paradygmat Skinnera składa się z trzech elementów, którymi są: bodziec

różnicujący – Sd, reakcja – R oraz bodziec wzmacniający – Sr

bodziec

reakcja

bodziec

różnicujący

wzmacniający

O.R. Lindley przedstawił nieco bardziej złożone
paradygmaty, tłumaczący przebieg procesu uczenia
się.
Pierwszy z nich ilustruje organizację składników
procesu uczenia się:

Drugi zaś przedstawia funkcjonowanie procesu
uczenia się jak następuje:

wypadek

reakcja

organizacja

wynik poprzedzający

końcowy

bodziec reakcja

układ wzmocnień

konserwacja

wzmocnień

Niebezpieczeństwo terapii behawioralnej

polega na tym, że likwiduje ona wewnętrzne

tendencje człowieka „przekierowując” je na

zewnętrzne nagrody i tym samym zapewnia

jedynie krótkotrwałe polepszenie

zachowania. Natomiast z chwilą gdy

nagrody zewnętrzne przestaną działać,

efekty treningu behawioralnego gwałtownie

znikną i najczęściej poziom dojrzałości w

zachowaniu danej jednostki staje się niższy

niż przed rozpoczęciem terapii.

1. Dane gromadzone do udowodnienia negatywnego wpływu

„przekierowania: wzmocnień z wewnątrz na zewnątrz opierały się na

badaniach laboratoryjnych, które koncentrowały się na życiowo mało

istotnych czynnościach, jak np. szukanie drogi w labiryncie, łączenie

kropek itp., natomiast terapia behawioralna dotyczy czynności,

których wystąpienie „samo z siebie” wywołuje różnego rodzaju

nagrody, jak np. osiągnięcia szkolne, racjonalne ocenianie zjawisk.

Zatem w przypadku wycofania sztucznych nagród zachowania te,

drogą samoistnie wytwarzanych nagród, mogą się utrwalić.

2. Na ogół terapia behawioralna nastawiona jest na wywołanie takich

zachowań, które nie są u pacjenta „motywowane wewnętrznie”. To

znaczy jest ona stosowana wówczas, gdy np. uczeń wcale nie

odczuwa chęci do uczenia się, pacjent szpitala psychiatrycznego do

wykonywania wielu czynności higieniczno-sanitarnych itp. Nie można

więc w tym przypadku mówić o stępieniu motywacji wewnętrznej.

3. Terapia behawioralna stosowana jest jako proces przejściowy,

inicjujący jedynie określone typy zachowań i pomagający w ocenie

działania innych wzmacniających je nagród, oferowanych w

zorganizowanym życiu społecznym.

A.E.

Kazein

przedstawia

trzy

podstawowe

argumenty,

zgodnie

którymi

„hipoteza

przemotywowania”

nie

stanowi

zaprzeczenia

wartości terapii behawioralnej:

Zastosowanie terapii behawioralnej w

resocjalizacji

przynosi szereg bardzo ważnych korzyści:



możlwość opracowania dokładnych programów oddziaływań

resocjalizacyjnych opartych na konkretnych przesłankach,

wynikających ze znajomości praw warunkowania

instrumentalnego,



stosunkowo prosta orientacja w skuteczności oddziaływań

poszczególnych zabiegów i tym samym możliwość stałego

modyfikowania programu oddziaływań resocjalizacyjnych,



możliwość zastosowania różnorodnych technik

resocjalizacyjnych bez wzbudzania w wychowaniu motywacji

do świadomej pracy nad sobą, do samodoskonalenia się itp.,

co jak wiadomo jest rzeczą trudną, a w przypadku

psychopatów

i charakteropatów wręcz niemożliwą.

Opierając program oddziaływań resocjalizacyjnych na zasadach terapii

behawioralnej, należy zawsze mieć na uwadze to, aby dokładnie

opracowany system wzmocnień sprawczych wspierać innymi metodami

resocjalizacyjnymi, które pozwolą uniknąć zubożenia złożonego procesu

budzenia i rozwijania postaw moralnych wychowanka.

Najbardziej znaną formą wzbogacania metod behawioralnych w

resocjalizacji jest dołączenie do mechanicznych niejako oddziaływań korekty

zachowania (jaką stanowią metody behawioralne) elementów „treningu

świadomości”. Łącznie z kształtowaniem pozytywnych przejawów

zachowania wychowanka metodami behawioralnymi (czyli poprzez

konsekwentne stosowanie kar i nagród) przeprowadza się liczne dyskusje i

stosuje perswazje, zmierzające do wyzwolenia głębszej refleksji nad

przyczynami, a przede wszystkim nad skutkami negatywnego postępowania.

Ten typ modyfikacji behawioralnego podejścia do oddziaływań

resocjalizacyjnych określany jest jako podejście kognitywno- behawioralne.

Tylko umiejętność zespolenia obu tych podejść zapewnić

może dogłębne i trwałe efekty w pracy resocjalizacyjnej.

Zastosowanie ekonomi

punktowej w resocjalizacji

Patrząc na panoramę zakładów resocjalizujących

stosujących zasady ekonomii punktowej za

najbardziej ewidentną cechę tych placówek można

uznać fakt ich ogromnej różnorodności. W każdym

z tych zakładów istnieje inny regulamin

przyznawania punktów inny system preferencji

czynności podlegający nagrodom i karom czy

wreszcie specyficzny system realizacji nagród i kar.

Wartość ekonomi punktowej jest nie do

przecenienia w organizacji oddziaływań

resocjalizujących we współczesnym świecie.

Pozwala ona uzyskać każdemu zakładowi

niepowtarzalność wyrażającą się w sposobie

kładzenia nacisków na poszczególne rodzaje

zachowań jak i na dobór odpowiednich wzmocnień.

Po pierwsze, przez obowiązek stałego

dyskutowania i udoskonalenia realizowanego

systemu punktowego. Jest to dyskusja

prowadzona przez personel wychowawczy oraz

wychowanków.

Po drugie, na temat obowiązującego w danym

zakładzie programu oddziaływań

resocjalizujących wypowiadają się z reguły

różnego rodzaju eksperci z zewnątrz zakładu.

Wpływ na stałe doskonalenie pracy

resocjalizującej zakładu opartej na

ekonomii punktowej odbywa się na

kilka sposobów:

Rada pedagogiczna rozstrzyga co i w jaki sposób

nagradzać a także co i w jaki sposób karać.

Obecnie stosuje się rozróżnienie stopnia ważności

poszczególnych cech zachowania wychowanka.

Przejawia się to w 3 postaciach :

a) za jedno zachowanie wychowanek dostaje więcej

punktów za inne mniej,

b) jedne punkty są bardziej wartościowe inne mniej,

c) zachowania na które rada pedagogiczna zechce

zwrócić uwagę rozpisane są na elementy proste.

Wszystkie uwzględnione w listach cechy mogą zostać

określone wg. 5 stopniowej skali tj od 0-4.

0-okropny, nie do zaakceptowania

1-słaby, trudny, rzadki

2-jako taki, wymagający nieco poprawy

3-dobry, wystarczający

4-wspaniały, ponadprzeciętny

Bardzo ważnym elementem w praktyce terapii behawioralnej są

dokumenty zarobionych przez wychowanka punktów, a więc

żetony, karty czy specjalne bony.

Przystępując do opracowywania listy nagród należy na wstępie

rozstrzygnąć czy wprowadzamy równocześnie listę kar, czy też

nie.

Lista wzmocnień czyli przedmiotów, czynności które można kupić

za zarobione punkty może obejmować wszystkie atrakcje dla

wychowanka przywileje i przedmioty które nie budzą zastrzeżeń

ze względu na wartość wychowawczą. Mogą więc znajdować się

tam kosmetyki, łakocie, garderoba a także wizyty w domu i

wyjścia do miasta. Czasami stosuje się wymianę uzyskanych

przez wychowanka punktów na pieniądze. Umożliwiają one

zakupy w domach sprzedaży wysyłkowej na zasadzie podobnej do

tego jak to czyni człowiek pozostający na wolności. Sposobem

likwidacji negatywnych skutków ekonomii punktowej są różne

modyfikacje postępowania, aby maksymalnie wyeliminować

sztuczność wynikającą z regularności wzmocnień i wysokości

nagród.

Formy zastosowania ekonomii punktowej w resocjalizacji:

-szkoły

-obozy letnie

-zakłady karne

Treningi sprawności psychologicznych

jako metoda resocjalizacji

Jest ona bardzo popularna w Ameryce i na całym

zachodzie. Źródła tej metody wywodzą się z koncepcji

społecznego uczenia się sformułowanej przez

Bandurę.

Bezpośrednią przyczyna powstania była sytuacja

społeczna chorych psychicznie i pensjonariuszy

różnego rodzaju instytucji ochronnych, masowo

zwalnianych na początku lat 70-tych. Był to

powszechny i tani sposób wyrównywania deficytów,

taki rodzaj terapii który opierał się na teorii

pozwalającej na krytykę uprzednich poczynań

psychiatrycznych. Istota nauki zręczności

psychologicznych to analityczność, czyli próba

rozkładania uczonych cech na czynniki pierwsze

występuje w dwóch płaszczyznach: w bardzo ścisłym

szczegółowym opisaniu etapów uczenia każdej

sprawności oraz w rozłożeniu każdej zręczności na

kilka składników behawioralnych.

Trening sprawności posiada 4 elementy

(etapy):

Modelowanie

- ustalenie przez wychowawcę czy terapeutę w

porozumieniu z wychowankiem najbardziej potrzebnej sprawności

oraz podział wybranej sprawności na odpowiednią liczbę

podstawowych składników behawioralnych.

Odgrywanie roli

- dyskusja nad znaczeniem ćwiczonej

sprawności w życiu w ogóle oraz w życiu każdego członka grupy

treningowej.

Korygowanie skutków osiągnięć

- odbywa się po

zakończeniu odgrywania każdej sprawności. Obserwacja skutków

jakie dane zachowanie wywiera na partnerze. Stałe doskonalenie

przyswojonej sprawności.

Przeniesienie i utrwalenie rezultatów wyuczonej

sprawności

- przeniesienie ćwiczonej sprawności do sytuacji

codziennych

Przykładowe sprawności nadające się do

resocjalizacji młodzieży agresywnej i

przestępczej oto niektóre z nich:



prośba o pomoc -

określenie na czym polega

istota trudności niemożliwej do przezwyciężenia



udzielanie wskazówek

- określenie co powinno

być zrobione i kto powinien to wykonać



wyrażanie uczuć

- stwierdzenie że żywisz do

kogoś ciepłe uczucia



przedstawienie skargi

- określenie na czym

polega trudność i kto jest za nie odpowiedzialny



perswadowanie

- określenie twego stanowiska

odnośnie tego jaka powinna być dana osoba



reagowanie na empatyczne uczucia ze strony

innych ludzi

- wyrobienie umiejętności oceniania

słów i gestów innej osoby



wypełnianie poleceń

- wyrabianie umiejętności

wysłuchiwania argumentów innej osoby



reagowanie na niepowodzenie

- określenie sytuacji

uznanej za niepowodzenie



reagowanie na skargi

- wyrabianie umiejętności

wysłuchiwania skarg



przygotowanie do nieprzyjemnej rozmowy

wyobrażanie sobie siebie w nieprzyjemnej sytuacji



wyrabianie odpowiedzialności

- przyznanie się do

niepowodzenia



reagowanie na złość

- cierpliwe wysłuchanie

nacechowanych agresywnością argumentów innej

osoby



postępowanie w przypadku odrzucenia przez

innych

- zorientowanie się ze jesteś przez innych

odrzucony ignorowany

Sprawą podstawową jest właściwy dobór

instruktorów przeprowadzających ćwiczenia

sprawności.

Document Outline