OSOBOWOŚĆ A PROCESY

KONTROLI I SAMORAGULACJI

W jaki sposób przechodzimy od

myśli do czynu, zarządzamy naszym

zachowaniem?

DWIE TRADYCJE BADAŃ NAD KONTROLĄ

●

badania nad

kontrolą spostrzeganą

–

przekonaniami o kontroli:

–

umiejscowienie kontroli jako zmienna

dyspozycyjna

–

aktualne poczucie kontroli

–

poczucie własnej skuteczności

●

badania nad tym, w jaki sposób kontroa

jest

sprawowana

– perspektywa kontroli

działania (człowiek ma kontrolę, jeśli

wywiera rzeczywisty wpływ na bieg zdarzeń)

Co nas popycha do podtrzymywania

kontroli?

●

reaktancja psychologiczna

– dążenia do

przywracania wolności wyboru zagrożonej przez

kogoś, kto próbuje nam cos narzucić lub czegoś

zakazać

●

deprywacja kontroli

pobudzająca motywację do

kontroli (przestawienie się z heurystycznych

na systematyczne strategie zbierania

informacji)

●

wiele

tendencyjności w myśleniu

służy

podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja

kontroli, nierealistyczny optymizm, myślenie

kontrfaktyczne itd.)

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI

●

kontrola realizuje się poprzez stawianie i

spełnianie zamierzeń

●

cele dystalne

(dążenie osobiste) i

cele

proksymalne

(bliskie, doraźne zamiary)

●

cele proksymalne stają się standardami

samoregulacji – ze względu na nie człowiek

monitoruje swoje myśli i emocje i modyfikuje

własne zachowanie

●

część celów proksymalnych pochodzi z

konkretyzacji dystalnych, część z wymagań

społecznych i zobowiązań wobec innych

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI:

badania

–

dążenie do bliskości z innymi korelują pozytywnie z

dobrostanem psychicznym, dążenie do osiągnięć i władzy –

negatywnie (Emmons)

–

przewaga dążeń związanych z motywacją wewnętrzną koreluje

pozytywnie z dobrostanem, zaś z zewnętrzną – negatywnie

(Kasser i Ryan)

–

cele spełnienia pewnego kryterium wykonania a cele

nauczenia sie czegoś nowego (Dweck) (te drugie: orientacja

zaradnościowa w obliczu trudności, duża wytrwałość, emocje

ciekawości i ożywienia, motywacja wewnętrzna)

–

dążenia do osiągania czegoś związane z pozytywniejszym

nastrojem, większym zadowoleniem z życia, niższym

niepokojem, lepszym stanem zdrowie niż dążenia do unikania

czegoś (Emmons)

–

cele abstrakcyjne związane z gorszym nastrojem (trudne do

soiągnięcia), cele konkretne – z lepszym nastrojem oraz

kłopotami zdrowotnymi (Emmons)

–

punktowcy a przedziałowcy (Wieczorkowska)

Mechanizmy kontroli

aktywności – od czego

zależy kontrola działania?

●

implementacyjny stan

umysłu/orientacja na działanie

●

poziom identyfikacji zachowania

●

zaangażowanie poznawcze

●

procesy kontroli umysłu

Rola orientacji na działanie (1)

●

koncepcja

kontroli wolicjonalnej

Kuhla

–

siła woli a

orientacja na działanie/stan

(przesłanką

podjęcia działania jest przejście do orientacji na

działanie)

–

orientacja na działanie – stan umysłu, wspierajacy

aktywność zorientowaną na cel

●

Fazy aktywności:

1.

Faza przeddecyzyjna: okreslenie preferencji i możliwości,

ustalenie celu

2. Faza przeddziałaniowa: budowa planu działania (gdzie, kiedy i jak

można osiągnąć cel)

3. Faza działania: przejście do realizacji zamiaru, uwzględnianie

okoliczności, dziłanie aż do osiągnięcia celu

4. Faza podziałaniowa: ocena zgodności wyniku z zamierzeniami

faza 1 i 4 – delberacyjny stan umysłu; faza 2 i 3 – implementacyjny

stan umysłu

Rola orientacji na działanie (2)

●

Stan implementacji intencji:

–

zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie
wybranej opcji , wyłączanie alternatywnych kierunków
działania, zwiększenie odporności na zakłócenia działania)

–

zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny,
przyrost nierealistycznego optymizmu)

–

zjawisko energizacji działania (ocena atrakcyjności i
oczekiwanej trudności osiągnięcia celu a poziom pobudzenia)

●

Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

–

podjęcie działania: wzrost subiektywnego zaufania do ocen i
decyzji, wzrost oczekiwania własnej skuteczności)

–

podtrzymanie aktywności: tolerancja zakłóceń

–

zakończenie aktywności: gdy cel osiągnięty lub oceniony jako
niedostępny

Rola poziomu identyfikacji

zachowania

●

Pojęcie

poziomu identyfikacji działania

(Vallacher i

Wegner, 1987):

–

od niskiego – elementartne składniki działani

–

do wysokiego – sens lub cel działania, wartości

●

Im wyższy poziom identyfikacji działania tym silniejsza

orientacja na podtrzymanie kontroli działania

●

Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania:

–

słaba organizacji, łatwa dezorgnizacja

–

brak poczucia panowania nad diząłaniem

–

negatywne emocje (lęk, rozdrażnienie, wstyd)

●

Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania:

–

płynność zachowania

–

odporność na zakłócenia

–

poczucie panowania nad przebiegiem zachowania

–

pozytywne emocje

Rola zaangażowania umysłu

●

Zaangażowanie umysłu

(mindfulness) a

zredukowana

aktywność poznawcza/lenistwo poznawcze

(mindlessness)

(Langer, 1989)

●

Zaangażowanie

–

nasila się w sytuacjach osobiście ważnych lub wymagających

twórczej adaptacji

–

wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość

–

koncentracja uwagi na nietypowych elementach środowiska i siebie

–

refleksja nad tym, co się dzieje wewnątrz nas i na zewnątrz

●

“Lenistwo”:

–

nasila się w sytuacjach rutynowych, powtarzalnych

–

redukcja świadomej aktywności poznawczej

–

niedostrzeganie zdarzeń nietypowych

–

poleganie na wcześniej przyswojonych i automatycznie stosowanych

kategoriach poznawczych i programach działania

●

Wątpliwość co do koncepcji: wykluczanie się czy elastyczność

(integracja gdy: na niskim poziomie zach. zarządzanie automatyczne,

na wysokim – świadome )

Procesy kontroli umysłu

●

“Świadomie podejmowane działania mające na celu

zablokowanie niechcianego impulsu lub stłumienie

niepożądanej myśli” (Kofta, 2000, s. 594)

●

Badania Mischela: odraczanie gratyfikacji

●

teoria kontroli umysłu

Wegnera:

“spróbuj nie myśleć o białych niedźwiedziach”

kontrola angażuje 2 równoczesne procesy:

–

automatyczny proces przeszukiwania pola

fenomenologicznego (ciągły)

–

proces odwrócenia uwagi od zakazanej idei

(kontrolowany, wymagający wysiłku)

–

na skutek pierwszego: wielokrotna aktywacja

zakazanej idei, zwiększenie jej dostępności

poznawczej co skutjuje paradoksalnymi efektami

kontroli

Długotrwała deprywacja kontroli

a zaburzenia działania

●

Syndrom

wyuczonej bezradności

–

deficyt motywacyjny

–

deficyt emocjonalny

–

Deficyt poznawczy (asocjacyjny)

●

Wg Seligmana źródło: organizm uczy się brak związku

działania z następstwami, co skutkuje oczekiwaniem

braku kontroli

●

Informacyjny model wyuczonej bezradności Kofty i

Sędka:

–

aktywność poznawcza podczas obmyślania strategii

wymaga wysiłku i prowadzi do wyczerpania i

spadku inicjatywy poznawczej oraz redukcji

zasobów

POZNAWCZO DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA

(Seymour Epstein)

●

Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne:

system doświadczeniowy

(emocjonalny) i

system

racjonalny

.

●

Analogie:

–

system regulacji bezpośredniej i system regulacji

pośredniej (Kolańczyk)

–

system dświadczeniowy i intelektualny (Trzebińska)

–

System wartościowania automatycznego i refleksyjnego

(Jarymowicz)

●

Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię

relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana

jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i

racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW

●

Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie

przeżywających emocji.

●

Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste,

konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

●

Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem

samoweryfikującym się.

●

Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie

zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola

przedświadomego systemu interpretacyjnego).

●

Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch

sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się

"sercem") i poznania intelektualnego (kierowania

się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim

systemem poznania.

●

Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego

w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) -

lit. piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a

nie abstrakcyjny dyskurs.

●

Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co

wykorzystuje m. in. reklama).

CHARAKTERYSTYKA TEORII

PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:

1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania

przykrości; (Freud)

2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);

3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport;

Kohout).

SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:

1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny –

nieprzewidywalny; itp]

2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane -

niekochane etc]

3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości

modyfikowania świata]

NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW:

–

w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata); ich

źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy)

–

w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata);

Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń

●

Istnieją schematy opisowe i motywacyjne (Przykłady schematów opisowych: "autorytety są

niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"; Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się

przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy" (if-then, means-end

relations)

SYSTEM DO WIADCZENIOWY SYSTEM

RACJONALNY

Holistyc

zny

Analityczny

Emocjona

lny: zorientowany

na

Logic

zny: zorientowany

przyczynowo

przyjemno -ból (na utrzymanie

(na ana

liz naszego do wiadc

zenia)

dobrego samopoc

zucia)

Zwi zki skojarzeniowe

Zwi zki przyczynowo

-skutkowe

Zorientowany

bardziej na wynik

Zorientowany

bardziej na proces

Zachowanie

zaporednic

zone przez

Zachowanie

zaporednic

zone przez

"wibracje" (vibes)

z przesz ych

wiado

m ocen zdarze

do wiadc

ze

Koduje

rzeczywisto w ob

razach,

Koduje

rzeczywisto w symbolach

metaforach i opowiada

niach

abst

rakcyjnych:

s owach

i liczbach

Przetwa

rzanie

szybkie, zorien-

Przetwa

rzanie

powo

lne, zorientowane towan

e na

bezpo redni

na czynnoci od

roczone

aktywno

Zmiany nastpuj wolniej: dzi ki

Zmiany nastpuj szybciej

powta

rzaniu

lub intensywne

mu

do wiadc

zeniu

Bardziej zgrubne

ró nicowanie:

Wi ksze zró nicowanie,

mylenie

rozlegy gradient

gene

ralizacji,

„wymiarowe” (dimensional

)

my lenie

(s dy) katego

ryczne

Zinteg

rowany

z grubsza: dysocj

a-

Silniej zinteg

rowany

cyjny,

zorgani

zowan

y w kompleksy

emocjona

lne (moduy poznawc

zo-

afektywne)

Do wiadc

zamy biernie i p

rzed-

Do wiadc

zany aktywnie

i wiado

me:

–wiado

me: jestemy „porywani”

pozostaje

my pod kontrol

przez emocje

naszych my li

Samoweryfikacja s dów: "do wiad

-

S dy wymagaj uzasadnieni

a przy

czaj c przekonuje

my si "

u yciu

logic

znego

rozumowani

a