KOMUNIKAT

KOMUNIKAT

KOD. KANAŁ

KOD. KANAŁ

2. KOD WERBALNY

2. KOD WERBALNY

Aleksy Awdiejew,

Aleksy Awdiejew, Tryby komunikacyjne, w: W
zwierciadle języka i kultury (red. J.Adamowski,
S.Niebrzegowska), s. 240-247, Lublin

Aleksy Awdiejew, Grażyna Habrajska:

Aleksy Awdiejew, Grażyna Habrajska:

Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej

Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej

,

,

wyd. LEKSEM 2004 i 2006

wyd. LEKSEM 2004 i 2006

Schemat komunikacji i funkcji mowy

opisany przez Romana Jakobsona

Schemat komunikacji

Schemat funkcji mowy

POZNAWCZA

EMOTYWNA

POETYCKA

FATYCZNA

KONATYWNA

METAJĘZYKOWA

NADAWCA

ODBIORCA

KONTAKT

KOD

KOMUNIKAT

KONTEKST

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Na poziomie użycia w konkretnym tekście,

jednostki językowe nie denotują wyłącznie

samych siebie, ale wskazują na pewne

typowe sytuacje (typowe stany rzeczy),

które w systemie językowym występują

jako standardy semantyczne.

W zależności od wartości informacyjnych

danej formy językowej (słowa lub

połączenia wyrazowego), wskazuje ona na

pojedyncze standardy, zbiór standardów

lub sekwencje standardów (scenariusze)

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Standard semantyczny ma postać struktury

predykatowo-argumentowej P(x,y, …),

w której członem konstytutywnym jest

predykat (nazywający czynności lub stany),

otwierający miejsce dla argumentów (nazw

obiektów, przedmiotów, osób, zjawisk itd.),

będących w relacji określonej przez ten predykat
Wszystkie składniki układu predykatowo-

argumentowego są termami, czyli
jednostkami przedstawieniowymi danego
języka

Powstawanie komunikatów.

Standardy semantyczne

Każdy term, wchodzący w skład określonego

standardu semantycznego, denotuje ten
sam, wspólny standard semantyczny, będąc
jednocześnie jego składnikiem

P = LECZYĆ (x = LEKARZ, y = PACJENT)

Może też przywoływać zbiór standardów, który

tworzy jego obszar znaczeniowy.

Słowo LEKARZ, poza wyżej wymienionym

standardem, przywołuje także standardy:

WYPISYWAĆ [LEKARZ, RECEPTĘ]
PRACOWAĆ [LEKARZ, (w) SZPITALU] itd.

Powstawanie komunikatów.

Scenariusze

Niektóre słowa uruchamiają w naszej

wyobraźni uporządkowane sekwencje

standardów, tzw. scenariusze. Np.:

X wyszedł/wyjechał z Y:
WYJŚĆ/WYJECHAĆ [X, (z) Y]

wprowadza informację o ciągu zdarzeń:

(t

-2

) X był w Y

(t

-1

) X wyjechał (z) Y: WYJECHAĆ [X, (z) Y]

oraz o zaistniałym stanie:

(t

0

) X nie ma w Y

Standardy semantyczne

Przypomnijmy:
Standardy semantyczne, które są

sformalizowanymi obrazami
ideacyjnymi w języku reprezentują
układy predykatowo-argumentowe

Obraz ideacyjny RÓŻY

PACHNIEĆ [KWIATY: róże,

fiołki, frezje itd.]

PACHNIEĆ [RÓŻA]:

MIEĆ KOLCE [RÓŻE, JEŻYNY,

TARNINA; JEŻE itd.]

MIEĆ KOLCE [RÓŻA]:

KŁUĆ [KOLCE]

KŁUĆ [RÓŻA]:

HODOWAĆ [LUDZIE, ROŚLINY,

ZWIERZĘTA itd.]

HODOWAĆ [KTOŚ,

RÓŻE] itd.

Róże pachną

Róże mają kolce

Róże kłują

Ludzie hodują róże
itd.

Kreatywność językowa

Mając w dyspozycji standardowy

repertuar językowy, mówiący
korzysta z niego w sposób twórczy,
aby za jego pomocą przekazać
niestandardowe treści.

Komponent twórczości językowej

można w sposób uproszczony
przedstawić jako komponent
detrywializacji

Detrywializacja

Detrywializacja to podstawowy

proces gramatyczny na
poziomie języka, który polega
na przetwarzaniu konfiguracji
systemowych (standardów
semantycznych) w konfiguracje
niesystemowe (komunikaty).

Sposoby detrywializacji

1. Detrywializacja przez ukonkretnienie
2. Detrywializacja przez aktualizacje
3. Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

4. Detrywializacja przez zastosowanie

trybów komunikacyjnych

Detrywializacja przez

ukonkretnienie

Schemat standardu: HODOWAĆ [KTOŚ, COŚ]

Standard semantyczny: HODOWAĆ [KTOŚ:

człowiek, COŚ: (1) zwierzęta (konie, psy, koty
itd.), (2) rośliny: (2.1) kwiaty (róże, tulipany itd.),
(2.2) drzewa (jabłonie, śliwy itd.)]

Standard zdetrywializowany przez ukonkretnienie:

HODOWAĆ [KTOŚ: Zosia, COŚ: zwierzęta (konie,
psy, koty itd.), kwiaty (róże, tulipany itd.)]

Komunikat: Zosia (nasza znajoma) hoduje róże
_____________________________________
MIEĆ KOLCE [RÓŻA]: Róże mają kolce

Dalsza specyfikacja:

Zosia hoduje róże bez kolców

Detrywializacja przez aktualizacje

Aktualizatory informują o

miejscu

miejscu,

czasie

czasie,

trwaniu

trwaniu lub

powtarzalności

powtarzalności zdarzeń

przedstawionych w centrum

predykatywnym komunikatu.

Należą do nich jednostki tekstowe:
umieszczające zdarzenie w przestrzeni (LOC):

w domu, na ławce

itd.

określające czas (TEMP) zdarzenia:

wczoraj,

w poniedziałek, dwa lata temu, po

obiedzie, wieczorem

itd.

informujące o powtarzalności (FREQ):

często,

zazwyczaj

itd. oraz

informujące o ciągłości / trwaniu (DUR):

przez

cały czas, godzinami

itd.

Detrywializacja przez aktualizacje

Standard semantyczny: LATAĆ [PTAKI]: Ptaki latają ‘cechą

ptaków jest to, że latają’

detrywializacja: Ptaki latają nad jeziorem

‘widzę TU i TERAZ ptaki, które latają nad
jeziorem’

ACT-LOC

ACT-LOC

:

GDZIE:

{LATAĆ [PTAKI]}

nad
jeziorem

Wczoraj ptaki latały nad jeziorem

ACT-LOC

ACT-LOC

:

GDZIE:

ACT-TEMP

ACT-TEMP

:

KIEDY:

wczoraj,

nad
jeziorem

{LATAĆ [PTAKI]}

AKTUALIZATORY

ACT-TEMP

ACT-TEMP

: KIEDY:

PO OBIEDZIE

{GRAĆ [KTOŚ:

DZIECI, W COŚ: BEREK]}

Po obiedzie dzieci grały w berka

ACT-TEMP

ACT-TEMP

: KIEDY:

ROK TEMU

{GRAĆ [KTOŚ: AKTOR,

W CZYMŚ: FILM]}

Rok temu Piotr grał w filmie

ACT-FREQ

ACT-FREQ

: JAK CZĘSTO:

WIECZORAMI

{GRAĆ

[KTOŚ: MUZYK, NA CZYMŚ: FORTEPIAN]}

Wieczorami Igor gra na fortepianie

ACT-DUR

ACT-DUR

: JAK DŁUGO:

GODZINAMI

{GRAĆ [KTOŚ:

SPORTOWIEC, W COŚ: TENIS]}

Kasia godzinami grała w tenisa

ACT-LOC

ACT-LOC

: GDZIE:

W KRAKOWIE

{KUPIĆ [KTOŚ,

COŚ]}

Ania kupiła w Krakowie podręcznik do gramatyki

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Jednym z możliwych sposobów

detrywializacji jest twórcza
kontaminacja standardów, czyli
nałożenie na siebie sensów
standardowych w celu uzyskania nowych,
niespodziewanych efektów
komunikacyjnych

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Ponieważ każdy z zastosowanych w

komunikacie termów wskazuje na swój
własny standard semantyczny, niezwykła
substytucja argumentów lub predykatów,
jaka może występować w tekście,
powoduje odniesienie do dwóch lub więcej
obrazów ideacyjnych, których
współwystępowanie w naszej
świadomości tworzy złożoną konfigurację
wyobrażeniową

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Mając na przykład komunikat typu:

Kowalski w pracy rozwiązuje krzyżówki

zauważamy nienormatywne

współwystępowanie dwóch niespójnych ze
sobą układów predykatywnych:

BYĆ W PRACY [KOWALSKI]
ROZWIĄZYWAĆ KRZYŻÓWKI [KOWALSKI]

istniejących w tym samym czasie (TERAZ) i

miejscu (TU)

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Ich niespójność podkreśla standardowe

odniesienie interpretacyjne typu:

BYĆ W PRACY [KTOŚ]  PRACOWAĆ [KTOŚ]
oraz
ROZWIĄZYWAĆ KRZYŻÓWKI [KTOŚ] 

ODPOCZYWAĆ [KTOŚ]

Niespójność ta stwarza sens na poziomie

interakcyjnym, który można określić jako
wyrzut w stosunku do Kowalskiego, który
narusza istniejąca normę zachowania się w
pracy.

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Specyficznym przykładem nakładania się na

siebie obrazów ideacyjnych jest
zastosowanie tzw. trybów
komunikacyjnych

Tryb komunikacyjny to taki sposób

przedstawiania informacji, kiedy
współwystępowanie dwóch lub więcej
różnych obrazów ideacyjnych odnosi się
do tego samego fragmentu
rzeczywistości.

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Normalnym sposobem przedstawiania

rzeczywistości jest wybór jednostkowego
odniesienia dla obrazowania świata.

Człowiek obrazujący rzeczywistość ma możliwość

wyboru różnych sposobów jej przedstawienia.

Możliwość taką stwarza wariantywność realizacji

językowej.

Mechanizm ten zakłada wybór standardów

semantycznych najbardziej adekwatnych do
opisu tego wyjściowego, niepowtarzalnego
fragmentu rzeczywistości, który mówiący
zdecydował się przedstawić

Detrywializacja przez kontaminacje

standardów semantycznych

Takie komunikacyjnie pokrewne wypowiedzenia jak:

Kupiłem samochód
Nabyłem samochód
Wreszcie mam samochód
Sprzedano mi samochód
Jestem już właścicielem samochodu itd.

zrealizowane w oparciu o adekwatne (odpowiadające

fizycznemu istnieniu przedstawionej sytuacji),
wybrane standardy semantyczne, zaktualizowane dla
zobrazowania danego, zaistniałego w rzeczywistości
zdarzenia.

Odbiorca interpretując tego typu komunikaty odnosi je

do pojedynczych obrazów ideacyjnych, w sposób
bezpośredni przedstawiających dany fragment
rzeczywistości.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Zastosowanie trybów komunikacyjnych wprowadza

nową jakość przedstawiania świata.

Na przykład zastosowanie metafory powoduje

sytuację, kiedy odbiorca zamiast jednostkowego
odniesienia obrazu ideacyjnego do określonego
fragmentu rzeczywistości uzyskuje dwa
niezależne od siebie obrazy ideacyjne, z których
jeden wiąże się z tym fragmentem w sposób
bezpośredni, natomiast drugi nie jest z nim
ontologicznie powiązany i pozostaje w sferze
wyobrażenia.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Na przykład w wypowiedzeniu:

Rzucił się na niego jak lew

obserwujemy obecność zaktualizowanego standardu:
RZUCIĆ SIĘ [KTOŚ, NA KOGOŚ]
związanego w sposób bezpośredni z przedstawioną sytuacją.
Efekt metaforyczny powoduje tutaj podwójna substytucja

pierwszego argumentu w tym układzie predykatowo-
argumentowym.

W miejscu pierwszego argumentu występuje rzeczywisty

sprawca danego zdarzenia oraz jego ekwiwalent
wyobrażeniowy

lew

, przywołujący związany z tym termem

zbiór stereotypów, wartościujących całe zdarzenie,
przypisując mu atrybuty typowe dla zachowania się lwa
(

agresywność, siła, drapieżność, szybkość

itd.)

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Staje się to możliwe w wyniku nakładania się na siebie

(kontaminacji) obrazu ideacyjnego, wskazującego na
rzeczywistość oraz obrazu wyobrażeniowego, nie
mającego bezpośredniego związku z rzeczywistością,
lecz funkcjonalnie powiązanego z tym pierwszym
obrazem przez pokrewieństwo schematów
gramatycznych:

RZUCIĆ SIĘ [KTOŚ, NA KOGOŚ]

Ktoś rzucił się na kogoś

RZUCIĆ SIĘ [LEW, NA KOGOŚ]

Lew rzucił się na kogoś

Metafora jest więc podwójnym widzeniem rzeczywistości

przez jej bezpośredni opis oraz przez przywoływanie
obrazów wyobrażeniowych, mających funkcjonalne
powiązanie z tym opisem

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Ze względu na przejrzystość odniesienia za

strukturę izomorficzną metafory uznajemy
formalne porównanie wprowadzane przez
operatory: jak, tak jak, podobnie jak, niby itd.

Inne nieizomorficzne realizacje metafory nie

zmieniają jej wewnętrznej struktury
komunikacycjnej, por.:

wilczy apetyt

(epitet)  jeść jak wilk

polować na kogoś

(zwrot metaforyczny)  traktować

kogoś jak zwierzę (

Janek poluje na dyrektora

)

smutek nieba

(metafora właściwa)  niebo się

smuci jak człowiek itd.

Detrywializacja przez stosowanie trybów

komunikacyjnych

Przywołanie metaforyczne może iść w różnych kierunkach, np.
• personifikacji (porównanie do człowieka), np.:

uśmiech wiosny, gadatliwy ptak, powitał nas stary dom itd.

• animizacji (porównanie do zwierzęcia), np.:

pazur czasu, pierzaste chmury, trzyma go na łańcuchu itd.

• wegetabilizacji (porównanie do rośliny), np.:

owoce pracy, zielony inżynier, dziewczyna kwitnie itd.

• reifikacji (porównanie do rzeczy lub właściwości fizykalnych

obiektów), np.:

droga życia, gorące powitanie, dyrektor utkwił w windzie itd.

• abstraktywizacja (porównanie do form abstrakcyjnych), np.:
l

inia horyzontu, okrągłe oczy, życie dzieli się na kilka etapów itd.

Treść ideacyjna występuje

formalnie jako część
komunikatu w postaci
wypowiedzenia ideacyjnego,

które odpowiada tradycyjnie

treści propozycjonalnej
wyrażonej w zdaniu, będącej
jednostką analizy treści
przedstawieniowej.