Rynek czynników produkcji
Rynek czynników produkcji
Zasady
funkcjonowania
rynku
czynników
produkcji są podobne do zasad, które
analizowaliśmy, zajmując się rynkiem dóbr.
Podmioty gospodarcze (konsumenci i
producenci)
podejmują
decyzje,
które
optymalizują
korzyści
z
podjętych
I
działalności. Podstawą działań podmiotów na
rynku
czynników
produkcji
jest
zasada
optymalizacji.
Elementy rynku
Konsument występuje w roli pracownika
oferującego na rynku swoją pracę - oferuje
umiejętności wykonywania określonego rodzaju
pracy. Każdy człowiek ma do dyspozycji
ograniczony zasób czasu, który może podzielić
między pracę i wypoczynek zgodnie ze swoimi
preferencjami. Praca jest źródłem dochodów, które
można przeznaczyć na zakup dóbr. Oferując usługi
pracy, konsument poszukuje rozwiązania
optymalnego, tzn. takiej ilości pracy, jaka dostarcza
mu maksymalnych korzyści
.
W ten sposób
kształtuje się podaż czynnika pracy na rynku.
Praca jest najważniejszym czynnikiem produkcji.
W gospodarce rynkowej, opartej na
własności prywatnej, członkowie społeczeństwa
oferują także inne czynniki produkcji, takie jak
ziemia, zasoby naturalne oraz kapitał. Decyzje
dotyczące ilości lub/i ceny oferowanych czynników
wyznaczają ich podaż rynkową.
Producent (przedsiębiorstwo) kupuje na rynku niezbędne
czynniki produkcji (pracę, ziemię, kapitał), płacąc za nie
określone ceny. Ceny czynników są dla producenta kosztem
produkcji. Z zastosowania czynników producent odnosi
korzyści w postaci wytworzonych dóbr, które następnie
sprzedaje na rynku po określonej cenie. Celem producenta
jest maksymalizacja korzyści, w tym wypadku maksymalizacja
zysku osiąganego z zakupionych i zastosowanych czynników
produkcji. Zgodnie z tym kryterium producent wyznacza
zapotrzebowanie na czynniki - wyznacza popyt na czynniki
produkcji.
Powstające na rynku czynników produkcji relacje między popytem,
podażą i ceną, zależą od tego, czy podmioty gospodarcze działają
w warunkach doskonałej, bądź też niedoskonałej konkurencji.
Producenci konkurują między sobą o jak najkorzystniejszy zakup
czynników produkcji. Oferujący czynniki konkurują między sobą o
jak najkorzystniejszą ich sprzedaż. Równocześnie kupujący
konkurują ze sprzedającymi. Stopień doskonałości rynku ma
istotne znaczenie dla charakteru konkurencji, bowiem określa
parametry, na które kupujący i sprzedający czynniki mają większy
lub mniejszy wpływ.
Rynek czynników produkcji różni się jednak od rynku dóbr.
Różnice te związane są ze specyfiką czynników produkcji.
Kształtowanie się niektórych wielkości rynkowych (np.
krzywych podaży czynników produkcji) jest odmienne na
rynku czynników i rynku dóbr, o czym należy pamiętać,
porównując między sobą obydwa rynki.
Analizę rynku czynników produkcji przeprowadzimy w
następującej kolejności: najpierw rozpatrywać będziemy
elementy wpływające na kształtowanie się popytu na
czynniki produkcji w warunkach konkurencji doskonałej i
konkurencji niedoskonałej, a następnie przedstawimy
zjawiska decydujące o podaży czynników produkcji.
POPYT NA CZYNNIKI PRODUKCJI
Popyt na czynniki produkcji jest wynikiem decyzji
producentów, którzy, w zależności od potrzeb
produkcyjnych, kupują odpowiednie ilości czynnika
pracy, kapitału, ziemi itp. Producent, określając
wielkość zakupu czynników, musi uwzględnić
przynajmniej dwa elementy. Pierwszym z nich jest
kształtowanie się kosztów produkcji związanych z
wykorzystywaniem czynników w ramach danej
technologii produkcji.
Producent musi stwierdzić, ile kosztuje zakup czynników, oraz
jaka jest ich produkcyjność (wielkość produkcji osiąganej z
nakładu jednostki czynnika). Drugim elementem są przychody ze
sprzedaży wytworzonych produktów, których kształtowanie się
zależy od wielkości produkcji oraz od cen rynkowych. Istotne
znaczenie posiada więc charakter rynku czynników produkcji i
rynku produktów. Jeśli na obydwu rynkach panuje konkurencja
doskonała, wówczas producent jest podmiotem akceptującym
ceny (ceny czynników i ceny produktów są wielkością daną). W
przypadku konkurencji niedoskonałej, producent musi wziąć pod
uwagę fakt, że krzywa popytu na jego produkty ma nachylenie
negatywne (większa sprzedaż może być realizowana po niższej
cenie).
Celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku.
Warunkiem realizacji zysku maksymalnego jest zrównanie
się kosztu marginalnego z przychodem marginalnym.
Przedsiębiorstwo kupuje czynniki produkcji, biorąc pod
uwagę możliwości spełnienia warunku maksymalizacji zysku.
Postępując w ten sposób, przedsiębiorstwo wyznacza
optymalne wielkości zakupu czynników produkcji, czyli
wyznacza popyt na czynniki produkcji.
Analizę kształtowania się popytu na czynniki produkcji
rozpoczniemy od przypadku jednego, zmiennego czynnika
produkcji. Pod uwagę weźmiemy czynnik pracy, przyjmując, że
pozostałe czynniki są stałe. Tym sposobem nawiązujemy do
jednoczynnikowej funkcji produkcji i
charakterystycznego
przebiegu
krzywych
produktu
przeciętnego i marginalnego.
Marginalny produkt pracy jest relacją przyrostu produkcji
całkowitej do przyrostu ilości zatrudnionych pracowników. czyli
PM
L
= PC/
L. Przeciętny produkt pracy jest relacją produkcji
całkowitej do ilości zatrudnionych I pracowników, a więc PP
L
=
PC/L. Zatrudnienie dodatkowego pracownika powoduje nie tylko
przyrost produkcji, lecz wywiera także wpływ na przeciętną
wielkość produkcji wszystkich zatrudnionych pracowników: PM
L
= PP
L
+
PP
L
* L. Tak więc PM
L
jest większy od PP
L
zawsze, kiedy
produkt przeciętny rośnie,
natomiast PM
L
jest mniejszy od PP
L
zawsze, kiedy ten ostatni
spada.
Przyrost produkcji uzyskany dzięki zatrudnieniu dodatkowego
pracownika (PM
L
) jest sprzedawany po danej cenie rynkowej (p).
Mnożąc produkt marginalny pracy przez cenę sprzedaży
produktu, otrzymujemy
wartość produktu marginalnego
(WPM
L
), natomiast mnożąc produkt przeciętny pracy przez
cenę
sprzedaży produktu, otrzymujemy
wartość produktu przeciętnego
(WPP
L
).
WPM
L
= p • PM
L
WPP
L
= p • PP
L
Wartość
produktu
marginalnego
WPM
L
oznacza
dla
przedsiębiorstwa przyrost przychodu związany z przyrostem
zatrudnienia, czyli przychód marginalny otrzymywany z czynnika
pracy. Wartość produktu przeciętnego (WPP
L
to przychód
przypadający na jednego zatrudnionego.
Przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk powinno zwiększać
zatrudnienie czynnika zmiennego (czynnika pracy), aż do
momentu zrównania się wartości produktu marginalnego
czynnika z kosztem marginalnym czynnika. Jeśli przedsiębiorstwo
kupuje czynnik pracy na rynku doskonale konkurencyjnym,
wówczas koszt marginalny równy jest rynkowej cenie zakupu
jednostki pracy,
czyli płacy:
KM
L
= w
.
Optymalna wielkość zatrudnienia, która maksymalizuje
zysk przedsiębiorstwa, osiągana jest wówczas.
qdv:
WPM
L
= p • PM
L
= w
Optymalna
wielkość
zatrudnienia
Jeśli płaca rynkowa wynosi w
1
, wówczas przedsiębiorstwo
maksymalizujące zysk zatrudnia L
1
, pracowników (jednostek
czynnika pracy). W przypadku zatrud nienia mniejszej ilości
pracowników (L < L
1
), wartość produktu marginalnego jest
większa od płacy - WPM
L
> w
1
. Oznacza to, że przychód jest
większy od kosztu i zysk przedsiębiorstwa wzrasta. Zatrudnienie
większe od L
1
(L > L
1
) sprawia, że WPM
L
< w
1
Przychód jest
mniejszy od kosztu, i dlatego zmniejszenie zatrudnie nia (L)
zwiększa zysk przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwo osiąga zysk maksymalny, zatrudniając taką
ilość pracowników (L), dla której WPM
L
= w
1
. Istnieją dwie
wielkości
zatrudnienia,
L‘
1
i
L
1
,
spełniające
warunek
maksymalizacji. L’
1
nie jest jednak optymalną wielkością
zatrudnienia, bowiem znajduje się na rosnącym odcinku krzywej
WPM
L
. Omawiając etapy produkcji, stwierdziliśmy, że z
ekonomicznego punktu widzenia produkcja powinna odbywać się
w ramach etapu II. W lI etapie produkcji PM
L
zmniejsza się, przy
czym spadek PM
L
jest szybszy od spadku PP
L
. Jeżeli cena
rynkowa produktu jest stała, wówczas spadek PM
L
oznacza
spadek WPM
L
. Zmniejsza się również WPP
L
, przy czym WPP
L
>
WPM
L
.
Analizując krzywe wartości produktów pracy, warto zwrócić
uwagę na punkt przecięcia się krzywych. W punkcie tym wielkość
zatrudnienia wynosi L
0
, natomiast płaca równa się w
0
.
Równocześnie WPP
L
= WPM
L
, przy czym WPP
L
osiąga maksimum.
Tak więc WPP
L
= w
0
, natomiast całkowite wynagrodzenie
zatrudnionych pracowników wynosi w
0
•L
0
. Pamiętamy, że WPP
L
=
p • PP
L
= p • PC/L lub inaczej p • PC = WPP
L
• L. Cena,
pomnożona przez produkt całkowity, stanowi przychód całkowity
przedsiębiorstwa, który jest równy WPP
L
• L. Ponieważ dla
wielkości zatrudnienia L
0
spełniona jest równość WPP
L
= WPM
L
=
w0, stąd przychód całkowity przedsiębiorstwa to p
•
PC = L
0
• w
0
.
Przy wielkości zatrudnienia L
0
koszt całkowity pracy (L
0
•
w
0
) pochłania cały przychód przedsiębiorstwa (L
0
• w
0
).
Dla wielkości zatrudnienia L mniejszej od L
0
(L < L
0
), koszt
całkowity czynnika pracy jest większy od przychodów.
Oznacza to, że dla każdego L < L
0
, przychód
przedsiębiorstwa jest mniejszy od kosztów zmiennych. W
tej sytuacji przedsiębiorstwo należy zamknąć, czyli
zredukować zatrudnienie czynników zmiennych do zera.
W warunkach konkurencji doskonałej, przedsiębiorstwo
maksymalizujące zysk powinno zwiększać zakup czynnika
zmiennego, aż do momentu spełnienia następujących
warunków:
• warunek konieczny – zrównanie się WPM czynnika z jego KM,
• warunki wystarczające – krzywa WPM jest malejąca i położona poniżej
krzywej
WPP w punkcie równowagi WPM z KM.
Wielkość zakupionego przez przedsiębiorstwo czynnika zmiennego
(np. liczba zakontraktowanych pracowników), spełniająca powyższe
warunki, jest wielkością optymalną, czyli wyznaczającą rozmiary
popytu przedsiębiorstwa na dany czynnik produkcji. Krzywa popytu
na czynnik zmienny produkcji jest malejący odcinek krzywej
wartości produktu marginalnego czynnika WPM.
Wartość produktu marginalnego czynnika zmiennego
otrzymujemy, mnożąc cenę sprzedaży jednostki produktu przez
wielkość produktu marginalnego czynnika (WPM = p • PM). W
warunkach danej technologii produkcji (danego PM), wzrost
ceny przesuwa krzywą WPM w prawo, natomiast spadek ceny
przesuwa ją w lewo. Jeżeli cena produktu jest dana, wówczas
krzywa WPM przesuwa się w prawo w wyniku wprowadzenia
lepszej technologii (przesunięcia się krzywej PM w prawo). Tak
więc krzywa popytu na czynnik zmienny zależy od warunków na
rynku produktu, zwłaszcza od popytu rynkowego na produkt
.
Krzywa popytu na dany czynnik produkcji kształtuje się inaczej
w przypadku uwzględnienia wielu czynników. Krzywa popytu nie
jest wówczas równoznaczna z krzywą WPM. Wynika to z
wzajemnego powiązania krzywych WPM wszystkich czynników
zmiennych. Zmiana w wielkości wykorzystania jednego czynnika
(spowodowana zmianą ceny czynnika) wywołuje zmianę WPM
oraz wykorzysty wanych ilości wszystkich czynników. Zmiany te
przemieszczają krzywą WPM czynnika, który uruchomił ten
proces. Tak więc zmiana ceny danego czynnika zmiennego
doprowadza do przesunięcia krzywej WPM tego czynnika.
Oznacza to, że nie możemy utożsamiać krzywej WPM danego
czynnika z krzywą popytu.
Krzywa popytu w warunkach wielu czynników
produkcji
Rozważanym czynnikiem produkcji jest praca (wielkość
zatrudnienia). W punkcie wyjściowym płaca wynosi w
1
, natomiast
odpowiednią krzywą wartości produktu marginalnego pracy jest
WPM
1
. W tych warunkach przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk
zatrudni wielkość L
1
pracowników (punkt A).
Płaca spada do w
2
. Przesuwając się w dół po krzywej WPM
1
osiągamy punkt B, który wyznacza nową wielkość popytu na
pracowników równą L
2
. Jednakże praca nie jest jedynym
czynnikiem produkcji, gdyż łączy się ją w procesie produkcji z
innymi czynnikami, np. z czynnikiem kapitału (K)
Jeżeli cena czynnika kapitału nie ulega zmianie, czynnik pracy
staje się relatywnie tańszy. Przedsiębiorstwo zastępuje czynnik
kapitału (relatywnie droższy) czynnikiem pracy (relatywnie
tańszym). Liczba zatrudnionych pracowników wzrasta, w
wyniku czego dany zasób kapitału (każda jednostka kapitału)
wykorzystywany jest przez większą liczbę pracowników
(jednostek pracy). Krzywa popytu na czynnik kapitału
odpowiada malejącemu odcinkowi krzywej wartości produktu
marginalnego kapitału: WPM
K
= p • PM
K
.
Przedsiębiorstwo optymalizuje zatrudnienie czynnika kapitału
(maksymalizuje zysk) w momencie, kiedy WPK
K
,= p • PM
K
= r,
gdzie r jest ceną jednostki czynnika kapitału. Ponieważ r i p są
dane (stałe), zmiany WPM
K
zależą od zmian PM
K
. Zmniejszenie
ilości wykorzystywanego czynnika kapitału oznacza w tych
warunkach wzrost PM
K
. Cena jednostki kapitału nie zmieniła się,
natomiast produkt marginalny kapitału wzrósł. Równość WPM
K
= r została naruszona, więc wielkość stosowanego do produkcji
czynnika kapitału nie jest już wielkością optymalną.
W celu powrotu do stanu optymalnego, przedsiębiorstwo musi
zmniejszyć PM
K
, czyli zwiększyć ilość wykorzystywanego czynnika
kapitału.
Wzrost ilości czynnika kapitału oznacza, że każda jednostka czynnika
pracy (każdy pracownik) wyposażona jest w większą ilość jednostek
kapitału. W rezultacie produkt marginalny pracy wzrasta,
pociągając za sobą wzrost WPM
L
(p i w są stałe). Zwiększone
wykorzystanie kapitału przesuwa krzywą wartości produktu
marginalnego z WPM
1
do WPM
2
. Poziom płacy w
2
przecina krzywą
WPM
2
w punkcie C. Wielkość popytu na czynnik pracy (wielkość
zatrudnienia) wzrasta z L
2
do L
3
. Jeżeli płaca zmienia się w sposób
ciągły, wówczas krzywa WPM
L
nieustannie przemieszcza się, a punkty
przecięcia poziomów płac z krzywymi WPM
L
(np. punkty A i C) tworzą
krzywą popytu na pracę DD. W podobny sposób można wyznaczyć
krzywe popytu na czynnik kapitału oraz wszystkie inne czynniki
produkcji.
W przypadku dwóch lub więcej czynników zmiennych,
krzywe popytu na czynniki produkcji mają nachylenie ujemne.
Przedsiębiorstwo kupuje czynniki produkcji po danej cenie
rynkowej. W przypadku zakupu czynnika pracy, dany
poziom płacy (linia pozioma, równoległa do osi odciętych)
oznacza dla przedsiębiorstwa krzywą podaży pracy. Przy danej
płacy przedsiębiorstwo może zakupić dowolną ilość jednostek
pracy.
Na rynku produktów przedsiębiorstwo jest monopolem. Krzywa
popytu na produkty monopolu posiada nachylenie negatywne.
Monopol może sprzedać większą ilość produktów po niższej
cenie, lub mniejszą ilość produktów po wyższej cenie.
Popyt na czynniki produkcji w warunkach konkurencji niedoskonałej
zmienny
czynnik
całałkowi
przychód
PPM
W przypadku wielkości dyskretnych, PPM możemy interpretować jako
zmianę przychodu całkowitego związaną ze wzrostem czynnika
zmiennego o jednostkę. PPM możemy również obliczyć, mnożąc przychód
marginalny przez produkt marginalny czynnika. Biorąc pod uwagę czynnik
pracy, zapiszemy:
PPM
L
= PM
P
• PM
L
Warunkiem maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa monopolistycznego
jest zrównanie się przychodu marginalnego z kosztem marginalnym.
Koszt czynnika pracy jest równoznaczny z wielkością płacy (w). Monopol
osiąga zysk maksy malny przy takiej wielkości zatrudnienia czynnika
pracy, dla której spełniona jest równość:
PPM
L
= PM
P
• PM
L
= w
Zmiany płacy zmieniają optymalne wielkości zakupu czynnika pracy
(czynnika zmiennego) przez monopol. Łącząc ze sobą punkty równości
PPM i w (przy różnych, ciągłych zmianach w), otrzymujemy krzywą
popytu monopolu na czynnik pracy.
Krzywą popytu monopolu na czynnik pracy
(czynnik zmienny) jest malejący odcinek
krzywej przychodu produktu marginalnego
czynnika - PPM.
Krzywa popytu monopolu na czynnik pracy
Porównując przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne i monopol, zauważymy, że
krzywa popytu monopolu na czynnik pracy (PPM
L
spada szybciej, aniżeli krzywa
popytu przedsiębiorstwa konkurencyjnego (WPM
L
. Wynika to z różnic między
wielkościami wyznaczającymi obydwie krzywe popytu (WPM
L
= p • PM
L
oraz PPM
L
=
PM
p
• PM
L
. Dla przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego cena (p) jest wielkością
stałą, dlatego spadek WPM
l
wynika wyłącznie ze spadku PM
L
. W przypadku monopolu,
spadek PPM
L
wynika zarówno ze spadku PM
P
, jak i zmniejszenia się PM
L
. W rezultacie
PPM
L
spada szybciej, aniżeli WPM
L
. Optymalna wielkość zatrudnienia czynnika pracy
przez monopol (L
1
) jest mniejsza od optymalnego zatrudnienia przedsiębiorstwa
doskonale konkuren cyjnego (L
2
> L
1
- wykres poniżej (patrz następny slajd).
Optymalne zatrudnienie czynnika pracy przez monopol i przez
przedsiębiorstwo konkurencyjne
WPM
L
Wyznaczenie krzywej popytu monopolu na czynnik zmienny (np. czynnik
pracy) w sytuacji, kiedy monopol zmienia równocześnie ilości innych
czynników produkcji (np. czynnika kapitału), odbywa się w taki sam
sposób, jak w przypadku przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego.
Jedyna różnica polega na tym, że przesunięcie dotyczy obecnie krzywej
popytu monopolu (PPM), a nie krzywej popytu przedsiębiorstwa
konkurencyjnego (WPM).
ELASTYCZNOŚĆ CENOWA POPYTU NA CZYNNIKI PRODUKCJI
Miernikiem reakcji popytu na czynniki produkcji na zmianę ceny jest
elastyczność. Formułę elastyczności stosuje się podobnie, jak w
przypadku popytu na produkty. Rozpatrując elastyczność cenową popytu
na czynniki produkcji, należy zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych
aspektów.
Wiele procesów technologicznych umożliwia zastępowanie jednych
czynników produkcji innymi (np. czynnika pracy - kapitałem). Konstrukcja
izokwanty produkcji zakłada z góry istnienie substytucji między
czynnikami
.
Elastyczność popytu na czynnik produkcji zależy od tego, czy
technologia produkcji pozwala na stosunkowo swobodne, czy też
bardziej ograniczone zastępowanie danego czynnika produkcji innym
czynnikiem. W przypadku wzrostu ceny danego czyn nika, łatwość
substytucji między czynnikami znacznie ogranicza wykorzystanie go w
procesie produkcji. Jeżeli substytucja czynników jest - z racji
stosowanej technologii - dość trudna, wtedy nawet znaczny wzrost
ceny danego czynnika spowoduje jedynie niewielki spadek
zapotrzebowania (popytu) na ten czynnik. Elastyczność cenowa
popytu na czynnik produkcji jest tym większa, im łatwiej dany
czynnik można zastąpić innymi czynnikami produkcji.
Popyt na czynnik produkcji jest bezpośrednio powiązany z popytem na
produkt, w skład którego dany czynnik wchodzi. Wydatki na zakup
czynników są dla przedsiębiorstwa składnikiem kosztów produkcji.
Wzrost ceny czynnika oznacza więc wzrost kosztów produkcji. Przy
danym popycie na produkty przedsiębiorstwa zmienia się optymalna
wielkość produkcji, a to z kolei prowadzi do zmiany ilości
wykorzystywanego czynnika produkcji. Rozmiary tych zmian zależą od
cenowej elastyczności popytu na produkty przedsiębiorstwa. Większa
jest elastyczność popytu na produkt, tym bardziej zwiększa się
elastyczność popytu na czynnik produkcji, wykorzystywany do
wytwarzania produktu.
Zastępowanie jednych czynników produkcji innymi może wymagać
stosunkowo długiego czasu. W krótkim okresie produkcja oparta jest na
danej technologii, która może wyznaczać stosunkowo sztywne proporcje
między nakładami poszczególnych czynników. W tym wypadku np. wzrost
płacy nie spowoduje zwiększenia zatrudnienia pracowników, lub zwiększy
zatrudnienie w niewielkim stopniu. W długim okresie można wprowadzić
nową technologię produkcji, która ułatwi zastępowanie czynników
stosunkowo drogich, czynnikami tańszymi.
Elastyczność cenowa popytu na czynnik produkcji jest większa
w długim, aniżeli w krótkim okresie.
Celem decyzji konsumenta jest maksymalizacja zadowolenia z
konsumpcji dóbr. Maksymalizując zadowolenie (użyteczność), konsument
uwzględnia swoje preferencje (krzywe obojętności) oraz ekonomiczne
ograniczenia wyboru (dany dochód konsumenta i ceny rynkowe dóbr).
PODAŻ CZYNNIKA PRACY
Potraktujmy konsumenta jako podmiot sprzedający na rynku
swoją pracę (usługę pracy). Posiada on do dyspozycji daną ilość
czasu (np. 24 godziny na dobę), którą może rozdzielić między
różne zastosowania. Część danego zasobu czasu
konsument przeznacza na pracę zarobkową, która dostarcza mu
odpowiedni dochód, który jest następnie wydatkowany na zakup
dóbr. Część czasu wolną od pracy konsument może przeznaczyć
na różne cele (wypoczynek, studiowanie, jedzenie itp.).
Konsument dzieli swój zasób czasu na czas pracy i czas wolny.
W wyniku podjętej decyzji, oferuje on na rynku określoną liczbę
godzin (dziennie, tygodniowo, miesięcznie, rocznie). Konsument
dokonuje wyboru między dwoma specyficznymi dobrami:
dochodem z pracy (sumą i które może zakupić), a czasem
wolnym od pracy.
W analizie decyzji konsumenta wykorzystujemy krzywe
obojętności. Maksymalizując użyteczność, konsument dąży do
wyznaczenia kombinacji dochód z pracy - czas wolny, znajdującej
się na najwyższej krzywej obojętności. Wybory konsumenta
ograniczone są przez linię budżetową, oddzielającą kombinacje
osiągalne od kombinacji nieosiągalnych.
DP
12
24
czas wolny (godz.)
Równowaga konsumenta
Przyjmijmy, że jednostką czasu jest doba, czyli 24 godziny.
Konsument (pracownik) dysponuje czasem maksymalnym 24
godziny, oznaczonym na wykresie w punkcie B. Wszystkie linie
budżetu czasu wychodzą z punktu B. Przeznaczając cały zasób
czasu na czas wolny, konsument osiąga dochód z pracy równy
zero, niezależnie od wysokości płacy. Maksymalny dochód z pracy
(DP) zależy od wysokości ceny pracy, czyli płacy (w). Jeśli płaca za
godzinę wynosi 5 zł, wówczas maksymalny dochód pracownika
równa się 120 zł na dobę (24 godz. • 5 zł = 120 zł).
Nachylenie linii budżetu zależy od wysokości płacy: większej
(mniejszej) płacy odpowiada większe (mniejsze) nachylenie linii
budżetu. Linię budżetu można przedstawić w postaci następującego
równania:
DP = w • L,
gdzie DP oznacza dochód pieniężny z pracy, L oznacza liczbę
godzin pracy, natomiast w jest ceną pracy (płaca za godzinę pracy).
Liczba godzin pracy (L) jest
różnicą między całkowitym zasobem czasu (T) i ilością czasu
przeznaczoną na czas wolny (CW):
L = T - CW
Uwzględniając obydwa równania zapiszemy:
DP = wT-wCW
W powyższym równaniu T i w są wielkościami stałymi, natomiast
DP i CW są wielkościami zmiennymi. Zmiany w (płacy) przesuwają
linię budżetu w górę (wzrost w) lub w dół (spadek w), i powodują
zmiany kombinacji dochód (konsumpcja dóbr) - czas wolny, które
można analizować za pomocą efektów substytucji i dochodowego.
Cechą krzywych obojętności jest malejąca krańcowa stopa
substytucji (MSS), wyznaczająca nachylenie krzywej obojętności.
W tym wypadku nachylenie krzywej obojętności jest stosunkiem
między użytecznością marginalną czasu wolnego (UM
CW
), a
użytecznością marginalną dochodu pieniężnego (UM
DP
):
MSS
CW/DP
= UM
CW
/UM
DP
Konsument osiąga równowagę (optimum) w punkcie styczności
linii budżetu z możliwie najwyżej położoną krzywą obojętności
(punkt E). W podanym przykładzie (wykres) konsument osiąga
równowagę przeznaczając 12 godz. na czas wolny i 12 godz. na
pracę, z której otrzymuje dochód w wysokości 60 zł dziennie
(przy założeniu, że w = 5 zł/godz.).
W punkcie równowagi konsumenta (E) następuje zrównanie się
nachylenia linii budżetu (- w) z nachyleniem krzywej obojętności:
MSS = UM
cw
/UM
dp
= w, lub inaczej UM
CW
/w = UM
DP
Płaca (w) wyznacza rynkowe możliwości, z którymi spotyka się
konsument. Konsument może pracować 1 godzinę, otrzymując płacę w,
lub przeznaczyć ten czas na odpoczynek, rezygnując z dochodu wielkości
w. MSS wyraża subiektywne preferencje konsumenta. Konsument
porównuje użyteczność jednostki cza su wolnego z użytecznością
jednostki dochodu z pracy (użytecznością dóbr, które może zakupić za
ten dochód). W miarę zwiększania poziomu konsumpcji (w tym wypadku
czasu wolnego), użyteczność każdej dodatkowej jednostki dobra jest
coraz mniejsza. Konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszej
liczby jednostek dochodu z pracy, w zamian za dodatkowe zwiększenie
czasu wolnego o jednostkę. Marginalna stopa substytucji jest malejąca.
Dopasowując swoje preferencje (kombinacje dochód z pracy - czas
wolny), konsument musi uwzględniać ograniczenia rynkowe w postaci
danej ceny pracy (płacy). W pun kcie równowagi subiektywne preferencje
konsumenta zgodne są z faktycznymi możliwościami ich realizacji. W
punkcie tym kombinacja dochód z pracy - czas wolny jest optymalna,
toteż jakakolwiek jej zmiana nie poprawia sytuacji (korzyści)
konsumenta.
Pracownik dąży do osiągnięcia maksymalnego
zadowolenia (użyteczności) z podziału i zastosowania
danego zasobu czasu w ramach danych preferencji i
danej płacy za jednostkę pracy (za godzinę,
tydzień, miesiąc). W ten sposób wyznacza on wielkość
czasu wolnego i automatycznie określa daną wielkość
czasu pracy.
Zmiana ceny rynkowej (płacy) sprawia, że linia budżetu
przesuwa się w górę lub w dół. W rezultacie zmieniają
się optymalne podziały zasobu czasu pracownika na
czas pracy i czas wolny. Zmianie płacy odpowiada
zmiana wielkości czasu pracy, czyli zmiana podaży
pracy pracownika.
KRZYWA PODAŻY PRACY
Przyjmijmy, że konsument (pracownik) znajduje się w punkcie
równowagi E, któremu odpowiada linia budżetu wyznaczona
dla płacy w
0
= 5 zł/godz. Z dobowego zasobu czasu pracownik
przeznacza 12 godz. na czas wolny i 12 godz. na czas pracy.
Sytuację tę przedstawia wykres na kolejnym slajdzie. Na
umieszczonym poniżej wykresie B zaznaczamy liczbę godzin
pracy na osi odciętych, natomiast na osi rzędnych odkładamy
wielkości płacy za godzinę pracy.
Jeżeli płaca za godzinę pracy spada do w
1
= 3 zł, wówczas linia
budżetu przesuwa się w dół. Maksymalny dochód pracownika
wynosi 72 zł dziennie. Punkt równowagi znajduje się w E
1
.
Oznacza to, że pracownik zdecydował się zwiększyć ilość
czasu wolnego (z 12 do 16 godz.) i zmniejszyć liczbę godzin
pracy (z 12 do 8 godz.).
Jeśli płaca wzrośnie do w
2
= 7 zł/godz., linia budżetu przesuwa
się w górę, a maksymalny dochód pracownika osiąga wielkość
168 zł dziennie. Nowy punkt równowagi znajduje się w E
2
.
Pracownik zdecydował się zwiększyć czas wolny (z 12 do 14
godz.) i zmniejszyć czas pracy (z 12 do 10 godz.).
Wielkości czasu pracy, które pracownik oferuje w zależności od
wysokości płacy (w
0,
w
1,
w
2
, ...), wyznaczają krzywą podaży
pracy pracownika (wykres B – slajd ). Po przekroczeniu przez
płacę pewnej wielkości (w
0
= 5 zł/godz.), krzywa podaży
zawraca w kierunku osi rzędnych. Zjawisko to można
wytłumaczyć za pomocą efektu dochodowego i efektu
substytucji.
Wzrost płacy oznacza, że przy tej samej liczbie godzin pracy
pracownik otrzymuje większy dochód. Wzrost dochodu
powoduje zwiększenie konsumpcji dóbr normalnych, do
których zalicza się także czas wolny. Efekt dochodowy
wynikający ze wzrostu płacy sprawia, że pracownik zwiększa
„konsumpcję" czasu wolnego, ograniczając tym samym czas
pracy. Wzrost płacy wywołuje również efekt substytucji, który
polega na zastępowaniu dobra relatywnie droższego dobrem
tańszym. Zwiększenie czasu wolnego oznacza utratę czasu
pracy (utratę płacy). Za wybór każdej godziny czasu wolnego
pracownik płaci koszt alternatywny, równy płacy, którą mógłby
otrzymać, przeznaczając tę godzinę na pracę. Wzrost płacy
oznacza więc wzrost ceny czasu wolnego. Czas wolny staje się,
ceteris paribus, dobrem droższym w porównaniu do innych
dóbr. Pracownik zastępuje dobro droższe (czas wolny) dobrami
stosunkowo tańszymi (dochodem z pracy). Efekt substytucji
zwiąązany ze wzrostem płacy powoduje ograniczenie czasu
wolnego i zwiększenie czasu pracy.
200
zł dziennie
12 14 16
24 Czas wolny
(godz.)
Krzywa cena - konsumpcja
A
Płaca
zł/godz.
8 10 12
24
Czas pracy
(godz.)
B
Krzywa podaży pracy
Efekt dochodowy i efekt substytucji działają w przeciwnych
kierunkach. W wypadku wzrostu płacy, efekt substytucji zmniejsza
czas wolny i zwiększa czas pracy, natomiast efekt dochodowy -
zwiększa czas wolny i zmniejsza czas pracy. Efekt ostateczny zależy
od tego, który z nich - dochodowy czy substytucji -przeważa w danym
momencie. Przewaga jednego efektu nad drugim związana jest m.in.
z poziomem dochodów konsumentów (pracowników). W przypadku
niskich płac i niskich dochodów, czas wolny jest dobrem mniej
poszukiwanym przez pracownika, w porównaniu do dochodów z pracy
i związanej z nimi konsumpcji produktów i usług. Efekt substytucji
przeważa efekt dochodowy. Wzrost płacy i dochodów skłania
pracownika do oferowania większej ilości czasu pracy.
Przy niskich poziomach płac i dochodów, krzywa podaży pracy
posiada nachylenie dodatnie.
Jeżeli poziom płac i dochodów jest wysoki, pracownik zaspokaja
znaczną część swoich potrzeb konsumpcyjnych. Czas wolny nabiera
większego znaczenia, i rezygnacja z danej wielkości czasu wolnego
wymaga kompensaty w postaci większej ilości konsumpcji (dochodu).
Efekt dochodowy przeważa efekt substytucji. Wzrost płacy i
dochodów skłania pracownika do zwiększania czasu wolnego i
ograniczania czasu pracy, czyli oferty pracy.
Przy wysokich poziomach płac i dochodów krzywa podaży
pracy posiada nachylenie negatywne.
Dominacja efektu substytucji nad efektem dochodowym występująca
przy niskich płacach i dochodach pracowników, oraz dominacja efektu
dochodowego nad efektem substytucji występująca przy wysokich
dochodach pracowników, tłumaczą charakterystyczny kształt krzywej
podaży pracy.
Konstrukcja indywidualnej krzywej podaży pracy opiera się na
założeniu, że w ramach danego zasobu czasu, pracownik może
decydować o jego podziale na czas wolny i czas pracy. W
rzeczywistości swoboda decyzji pracownika jest ograniczona, m.in.
przez regulacje prawne dotyczące długości dnia pracy.
RÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY
Rynkowa podaż pracy jest sumą krzywych podaży pracy każdego
pracowni ka, przy czym indywidualne krzywe podaży są niezależne w
stosunku do siebie. Sumowanie krzywych podaży pracy odbywa się na
tych samych zasadach, co dodawanie krzywych popytu konsumentów
w celu wyznaczenia krzywej popytu rynkowego.
Krzywa podaży pracy pracownika charakteryzuje się tym, że
początkowo jej nachylenie jest dodatnie, później natomiast nachylenie
krzywej staje się ujemne. W rezultacie tego, krzywa rynkowej podaży
pracy posiada nachylenie dodatnie dla niskich poziomów płac, a
nachylenie ujemne dla płac wysokich
Krótkookresowa równowaga na doskonale
konkurencyjnym rynku pracy powstaje w
punkcie przecięcia się krzywej podaży
rynkowej z krzywą popytu rynkowego.
Popyt
rynkowy na pracę jest sumą krzywych popytu na
pracę poszczególnych przedsiębiorstw. Nachylenie
krzywej popytu rynkowego na pracę jest ujemne.
Z racji charakterystycznego kształtu krzywej
podaży, równowaga rynku pracy w krótkim okresie
nie musi być jedyna i stabilna. Na wykresie na
kolejnym slajdzie krzywa podaży i popytu przecinają
się w dwóch punktach równowagi, E i E'. Różnica
między nimi polega na tym, że równowaga w
punkcie E jest stabilna, natomiast równowaga w
punkcie E' jest niestabilna.
We
Równowaga rynku pracy w krótkim okresie
W punkcie E' cena (płaca) równowagi ustala się na poziomie
w'. Poziom I płacy w' jest na tyle wysoki, że pracownicy
zaspokajają swoje potrzeby konsump cyjne, przeznaczając na
pracę
stosunkowo
niewielką
liczbę
godzin
dziennie.
Pracownicy i przedsiębiorstwa znajdują się w stanie
równowagi i nie są zaintere sowani zmianą osiągniętej pozycji
rynkowej. Jeżeli jednak pojawi się jakiś czynnik zewnętrzny, w
wyniku którego płaca wzrośnie powyżej w', wtedy na rynku
powstaje nadwyżka popytu (popyt na pracę przewyższa podaż
pracy). Jej zlikwi dowanie wymaga podniesienia płacy przez
przedsiębiorstwa. Wzrost płacy skłania pracowników do
zwiększenia czasu wolnego i ograniczenia czasu pracy.
Skutkiem tego podaż pracy kurczy się jeszcze bardziej,
powiększając nadwyżkę popytu. Wymaga to ponownego
zwiększenia płacy przez przedsiębiorstwa itd. Reakcje
dostosowawcze pracowników i przedsiębiorstw nieustannie
zwiększają nadwyżkę popytu. W tym wypadku nie istnieje
automatyczny mechanizm rynkowy likwidujący nadwyżkę
popytu i sprowadzający płacę do poziomu równowagi w'. W
tym znaczeniu równowaga rynkowa w punkcie E' jest
niestabilna.
Kluczową kategorią analizy jest płaca minimalna, zapewniająca w
danych
warunkach prostą reprodukcję siły roboczej. Płaca minimalna
gwarantuje podstawową konsumpcję pracownika i jego rodziny,
umożliwiając w ten sposób prostą reprodukcję liczby członków rodziny.
Jeżeli płace pracowników są wyższe od płacy minimalnej, wówczas
liczba ludności wzrasta. W rezultacie podaż pracy wzrasta, pociągając
za sobą spadek płacy. Z kolei spadek płac poniżej płacy minimalnej
prowadzi do zmniejszenia liczby ludności. Podaż pracy zmniejsza się,
wywołując, przy danym popycie na pracę, wzrost płac itd.
W długim okresie płace zbliżają się do
poziomu płacy minimalnej.
Pracownicy otrzymują płacę, pozwalającą im
na proste odtwarzanie siły roboczej.
Płaca
mln zł rocznie
Płaca
min.
S
1
S
0
S
2
Rynek pracy w długim okresie
Linie SS i DD przedstawiają podaż pracy i popyt na
pracę w długim okresie. Linie S
1
S
0
, S
2
i D
1
, D
2
są -
odpowiednio - podażą i popytem w krótkim okresie
czasu. Dla płacy minimalnej w
0
, podaż pracy w
długim okresie jest doskonale elastyczna.
Jeżeli krótkookresowa podaż pracy wynosi S
1
,
wówczas (przy danym popycie w długim okresie
czasu) płaca wzrasta do poziomu w
1
. Podaż pracy
ustala się na poziomie L
1
. Wzrost płacy powyżej
minimum (w
0
) wywołuje wzrost liczby ludności, a to
powoduje, że podaż pracy wzrasta i krzywa podaży
przesuwa się do S
0
. W nowym punkcie równowagi E
oferta pracy wynosi L
0
, natomiast płaca osiąga
poziom płacy minimalnej w
0
. Liczba ludności
przestaje wzrastać.
Jeżeli podaż pracy w krótkim okresie wynosi S
2
,
wtedy płaca zmniejsza się do poziomu w
2
, czyli spada
poniżej poziomu płacy minimalnej (w
2
< w
0
). Podaż
pracy równa się L
2
. Spadek płacy poniżej minimum
powoduje zmniejszenie się liczby ludności, więc
podaż pracy spada i krzywa podaży przesuwa się w
kierunku S
0
. Równocześnie płaca wzrasta w kierunku
płacy minimalnej w0. Liczba ludności przestaje
spadać.
Liczba ludności i rozmiary oferty pracy zależą
także od kształtowania się popytu na pracę w
krótkim okresie. Jeżeli popyt na pracę zmniejsza
się (linia po pytu D
1
), wówczas wielkość podaży
pracy wyznacza punkt E
1
. Wzrost
popytu i przesunięcie się linii popytu do D
2
oznacza, że rozmiary podaży pracy wyznaczone
są przez punkt E
2
.
RÓŻNICE PŁACOWE
W
rzeczywistości
gospodarczej
pracownicy
otrzymują różne płace. Nawet na rynku doskonale
konkurencyjnym płace mogą być zróżnicowane.
Wielkości równowagi na rynku pracy ekonomistów
mogą być różne od wielkości równowagi na rynku
pracy strażaków. Wynika to z odmiennego
kształtowania się krzywych popytu i podaży.
Płaca
w
zł/godz.
‘
(tys.
godz.
Pracy)
RÓWNOWAGA NA RYNKU PRACY
A Ekonomiści
B Strażacy
Różnice płacowe między ekonomistami i
strażakami powstają na skutek istniejącej
sytuacji
rynkowej.
Mechanizm
rynku
doskonale konkurencyjnego do prowadza do
wyeliminowania
istniejących
różnic
płacowych. Przypomnijmy, iż jednym z
założeń rynku doskonale konkurencyjnego
jest pełna mobilność czynników produkcji
(pracy).
Pracownicy
mogą
swobodnie
przemieszczać się między różnymi zawodami i
różnymi miejscami pracy.
Ekonomiści, których płace są niższe od płac
strażaków, opuszczają swoje miejsce pracy i
przekształcają się w strażaków. Krzywa podaży
ekonomistów (S) przesuwa się w górę. Przy danej
krzywej popytu płaca ekonomistów wzra sta.
Pojawienie się nowych strażaków przesuwa krzywą
podaży S' w dół. Przy danej krzywej popytu na
strażaków (D’) płaca strażaków zmniejsza się.
Mechanizm wzajemnych dopasowań rynkowych
trwa aż do zaniku różnic płacowych między
ekonomistami i strażakami.
Mechanizm rynkowy nie eliminuje całkowicie różnic
płacowych. Pracownicy mają odmienne zdolności,
predyspozycje do określonej pracy oraz preferencje.
Także rodzaje prac są zróżnicowane: praca w różnych
warunkach klimatycznych, w mieście i na wsi, praca w dzień i w
nocy, regularna i nieregularna, wymagająca dłuższego
okresu przygotowania i niewymagająca
specjalnych przygotowań, praca bezpieczna i
niebezpieczna dla zdrowia i życia pracownika itp. Indywidualne
preferencje pracowników wpływają na wybór określonego ro
dzaju pracy - jedni wolą pracować w mieście, inni na wsi, jedni
preferują pracę regularną, inni nieregularną itp.
MONOPSON NA RYNKU PRACY
Monopson oznacza sytuację, w której na rynku
występuje jedyny kupujący dany produkt lub
dany czynnik produkcji (w tym wypadku
czynnik pracy). Monopson na rynku pracy jest
zjawiskiem spotykanym w rzeczywistości
gospodarczej. W wielu mniejszych miejscowościach
w Polsce istnieje jedno duże przedsiębiorstwo,
dające zatrudnienie większości mieszkańców tych
miejscowości. Równocześnie przedsiębiorstwo to
sprzedaje swoje produkty na rynkach
konkurencyjnych, na których jest jednym z wielu
sprzedających
Monopson, jako jedyne przedsiębiorstwo kupujące
na rynku czynnik pracy stwierdza, iż krzywa podaży
pracy ma nachylenie dodatnie. Oznacza to, że
zwiększanie zatrudnienia pracowników wymaga
zwiększania płacy. Jeżeli monopson nie stosuje
dyskryminacji płacowej, wówczas musi płacić więcej
nie tylko dodatkowo zatrudnianemu pracownikowi,
lecz także wszystkim pracownikom dotychczas
zatrudnionym.
Monopson zwiększa zatrudnienie aż do
momentu zrównania się kosztu
marginalnego pracy z przychodem ze
sprzedaży produktu
Marginalnego pracy:
KM
L
= WPM
L
= p • PM
L
W celu lepszego zrozumienia zjawiska monopsonu na rynku
pracy, posłużymy się przykładem liczbowym. Dane dotyczące
liczby zatrudnienia pracowników (L), wysokości płacy wyrażonej
w złotych (w) oraz kosztów całkowitych i marginalnych, zawiera
tabela na następnym slajdzie.
Zatrudniając pierwszego pracownika, przedsiębiorstwo płaci
wynagrodzenie równe 5 zł za godz. Zwiększenie zatrudnienia
o następnego pracownika wymaga zwiększenia płacy
do 6 zł. Ponieważ przedsiębiorstwo nie dyskryminuje
pracowników pod względem płac, pierwszy pracownik musi także
otrzymać płacę równą 6 zł. Koszt zatrudnienia
drugiego (dodatkowego) pracownika wynosi: płaca 6 zł plus 1 zł
dodany do płacy pierwszego pracownika (do 5 zł), czyli 6 + 1 = 7
zł. Koszt marginalny trzeciego pracownika wynosi: płaca 7 zł plus
1 zł, dodany do każdego z dwóch zatrudnionych już
pracowników, czyli 7 + 1 + 1 = 9 zł, itd.
Zatrudnienie, płace i koszty monopsonu
L
W
KC
L
KM
L
WPM
L
1
5
5
5
14
2
6
12
7
13
3
7
21
9
12
4
8
32
11
11
5
9
45
13
10
6
10
60
15
9
Dane zawarte w tabeli możemy przedstawić w formie wykresu,
gdzie D
L
jest krzywą popytu przedsiębiorstwa na pracę (D
L
jest
równoznaczna z krzywą wartości produktu marginalnego
pracy WPM
L
, S
L
jest krzywą podaży siły roboczej (relacje płaca-
wielkość zatrudnienia), a KM
L
jest krzywą kosztu
marginalnego.
W, KM
KM
L
D
L
= WPM
L
Monopson na rynku pracy
Gdyby na rynku pracy nie występował
monopson, wówczas płaca rynkowa i wielkość
zatrudnienia wyznaczałyby punkt E, czyli
punkt przecięcia się popytu i podaży. W
sytuacji monopsonu wielkość zatrudnienia
wyznacza punkt F, w którym przedsiębiorstwo
maksymalizuje zysk (KM
L
= WPM
L
). Monopson
zatrudnia 4 pracowników, jednakże płaca nie
jest wyznaczona przez punkt F (11 zł). Podaż
pracy wskazuje, iż do zatrudnienia 4
pracowników wystarczy płaca w wysokości 8 zł
(punkt G). Monopson, którego celem jest
maksymalizacja zysku, będzie płacić każdemu
z czterech pracowników jedynie 8 zł za
godzinę.
Warto zauważyć, że w przypadku monopsonu płaca
i wielkość zatrudnienia nie są wyznaczone
przez przecięcie się krzywej popytu i podaży. W tych
warunkach kategoria popytu traci swój sens,
podobnie jak kategoria podaży w sytuacji
monopolu.
Warunek maksymalizacji zysku monopsonu, spełniony w punkcie F,
wyznacza tylko wielkość zatrudnienia, nie określa natomiast wysokości
płacy. W rzeczywistości płaca, którą płaci monopson, jest mniejsza nie
tylko od WPM
L
, lecz również od poziomu płacy rynku doskonale
konkurencyjnego.
W podanym przykładzie liczbowym, optimum monopsonu znajduje się w
punk cie F, gdzie KM
L
= WPM
L
. Monopson zatrudnia 4 pracowników,
płacąc każdemu z nich 8 zł za godzinę. Równocześnie wartość produktu
marginalnego pracy WPM
L
wynosi 11 zł i jest większa od płacy. Różnica,
przedstawiona na wykresie w postaci obszaru zakreskowanego,
określana jest mianem wyzysku pracy przez
monopson.
Przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne zatrudniałoby więcej
pracowników aniżeli monopson i płaciłoby większą płacę rynkową.
MONOPOL NA RYNKU PRACY
W wielu krajach podaż pracy nie odpowiada
warunkom konkurencji doskonałej. Pracownicy
zrzeszają się w związki zawodowe,
które często osiągają pozycję monopolu w zakresie
podaży pracy. Związki zawodowe chronią pozycję
swoich członków, negocjując z
pracodawcami warunki płacowe oraz inne warunki
pracy.
Kontrola rynku pracy przez monopol związków
zawodowych oznacza, iż płace nie są wypadkową
ścierania się sił rynkowych (popytu i podaży).
Wysokość płac zależy w tym wypadku od układu sił
między związkami zawodowymi i pracodawcami.
Płace są negocjowane i tylko od zdolności
akceptowania rozwiązań kompromisowych przez
obydwie strony zależy, czy zostaną one ustalone na
określonym
poziomie,
akceptowanym
przez
uczestników negocjacji.
Analizując zjawisko monopolu na rynku pracy,
możemy uwzględnić dwie sytuacje. Pierwszą z nich
jest monopol bilateralny, charakteryzujący się
tym, że monopolowi związków zawodowych po
stronie sprzedaży pracy odpowiada monopol
(monopson) po stronie zakupu czynnika pracy.
Druga sytuacja to taka, w której monopol związków
zawodowych napotyka na konkurencyjne przed
siębiorstwa, kupujące siłę roboczą na rynku pracy.
Monopol jest jedynym sprzedającym produkt (pracę)
na rynku, w rezultacie czego krzywa popytu
monopolu jest równoznaczna z popytem rynkowym i
posiada nachylenie negatywne. Krzywa przychodu
marginalnego ma również nachylenie negatywne i
położona jest poniżej krzywej popytu. Monopol
osiąga maksymalny przychód całkowity ze sprzedaży
produktu wówczas, gdy PMp = 0.
W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego,
równowaga rynkowa powstaje w punkcie przecięcia
się krzywej popytu na pracę (D
L
) z krzywą podaży
pracy (S
L
). Punkt równowagi (E) wyznacza płacę
równowagi
na
poziomie
w
e
oraz
wielkość
zatrudnienia L
e
. Jeżeli na rynku pracy istnieje
monopol związków zawodowych, wówczas jego
celem może być maksymalizacja przychodów ze
sprzedaży pracy pracowników zrzeszonych w
związku. Monopol realizuje przychody maksymalne
w punkcie A, w którym elastyczność cenowa popytu
jest równa jedności. Płaca monopolowa osiąga
poziom w
1
a zatrudnienie wielkość L
1
.
L
L
1
L
e
Monopol bilateralny na rynku pracy
Monopson (jedyny kupujący czynnik pracy) kieruje się również własnymi
korzyściami. Jeżeli rynek pracy jest konkurencyjny po stronie podaży,
wtedy monopson zwiększa zakup pracy, aż do momentu zrównania się
popytu z kosztem marginalnym pracy (KM
L
).
W
W
Monopol bilateralny na rynku pracy
Monopolista (związek zawodowy) wyznacza
płacę w
1
, i oferując wielkość L, czynnika
pracy, maksymalizuje przychód całkowity
pracowników. Jeżeli po stronie zakupu pracy
rynek jest konkurencyjny (wiele stosunkowo
małych przedsiębiorstw), wtedy monopol
może narzucić płacę monopolową w
1
.
Monopson wyznacza płacę na poziomie w
2
i
zatrudnia L
2
pracowników. Jeżeli po stronie
sprzedaży pracy występuje wielu stosunkowo
małych oferentów pracy, wówczas monopson
może narzucić płacę na poziomie w
2
.
W przypadku monopolu bilateralnego zarówno
sprzedający, jak i kupujący pracę są monopolistami,
a nie małymi podmiotami charakterystycznymi dla
rynku konkurencyjnego. Jeśli żaden z nich nie zgodzi
się na warunki podyktowane przez stronę
przeciwną, wówczas nie istnieje rozwiązanie w
zakresie płacy i wielkości zatrudnienia na rynku
pracy.
Rozwiązanie
sytuacji,
którą
tworzy
monopol bilateralny nie opiera się na
mechanizmie
rynkowym,
lecz
na
mechanizmie negocjacji między dwoma
grupami
społecznymi
-
związkami
zawodowymi i pracodawcami.
Obydwie grupy są skazane na negocjacje płacowe
i osiągnięcie rozwiązań kompromisowych.
Brak kompromisu ze strony pracodawcy może
wywołać akcje strajkowe
i w skrajnych przypadkach - doprowadzić
przedsiębiorstwo do ban kructwa. Długotrwałe strajki
powodują znaczący, lub - w przypadku bankructwa
przedsiębiorstwa - całkowity spadek dochodów
pracowników. Rozsądek nakazuje więc konieczność
osiągnięcia
kompromisu.
W
rzeczywistości
najczęściej dochodzi do porozumień płacowych,
aczkolwiek nigdy nie można przewidzieć, jaka
wysokość
płacy
zostanie
ostatecznie
zaakceptowana. Teoria dostarcza nam jedynie
wskazówek, iż płaca wynegocjowana przez obydwie
strony zawierać się będzie między w
1
i w
2
.
Drugi przypadek dotyczy monopolu związków
zawodowych na rynku pracy, któremu po stronie
popytu na pracę odpowiada układ wielu
przedsiębiorstw (kupujących) konkurencyjnych. Z
wykresu 150 wynika, że ustalenie płacy przez
monopol na poziomie w
1
, (w
1
> w
e
), oznacza
zmniejszenie wielkości zatrudnienia (z L
e
do L
1
).
Pracownicy (członkowie związku) osiągają większy
przychód całkowity, jednakże liczba zatrudnionych
pracowników jest mniejsza.
Związki zawodowe mają wiele problemów do
rozstrzygnięcia. Przede wszystkim, muszą sobie
odpowiedzieć na pytanie, czy jest możliwe
podniesienie płacy i przychodów pracowników
przy jednoczesnym utrzymaniu zatrudnienia na
dotychczasowym poziomie. Jeżeli decyzja o
podniesieniu płacy oznacza konieczność
ograniczenia zatrudnienia, wówczas powstaje
problem optymalnego poziomu płac z punktu
widzenia pracowników.
0
L
2
L
1
L
e
L
d
S
Monopol na rynku pracy – płaca i zatrudnienie
Przyjmijmy, że punkt e oznacza równowagę na
rynku pracy. Poziom płacy rynkowej wynosi w
e
, a
wielkość zatrudnienia L
e
. Na rynku pojawia się
monopol w postaci związków zawodowych, który
usiłuje (np. za pomocą akcji strajkowych) ustalić
płace na wyższym poziomie. Ponieważ popyt
rynkowy na pracę jest dany, wzrost płacy rynkowej
w
e
pociąga za sobą spadek zatrudnienia. Wzrost
płacy do w
1
ogranicza zatrudnienie do L
1
, natomiast
wzrost płacy do w
2
zmniejsza zatrudnienie do L
2
.
Naciski związków zawodowych
na
wzrost
płacy
prowadzą,
ceteris paribus, do zmniejszenia
zatrudnienia
(wzrostu
bezrobocia).
Związek zawodowy, poszukując rozwiązania
powstałego problemu, może przekazać inicjatywę
odnośnie do wielkości zatrudnienia w ręce
pracodawców. Związek ustala najwyższą, w
stosunku do poziomu równowagi rynkowej, płacę
(w
2
), i pozostawia przedsiębiorstwom decyzję,
których pracowników zatrudniać, a których zwolnić
z pracy. Wzrost płacy do w
2
zmniejsza zatrudnienie
z L
e
do L
2
(odcinek bc). Faktycznie jednak wzrost
bezrobocia jest znacznie większy.
PODAŻ INNYCH CZYNNIKÓW PRODUKCJI
Praca jest specyficznym czynnikiem produkcji.
Dlatego
analizie
rynku
pracy
poświęciliśmy
stosunkowo dużo miejsca. Rynek innych czynników
produkcji, takich jak wszelkiego rodzaju zasoby
naturalne i kapitałowe, jest mniej skomplikowany.
Oferowanie innych niż praca czynników produkcji,
nie jest związane z koniecznością rezygnowania z
czasu wolnego. W krótkim okresie każdy konsument
posiada pewien zasób czynnika kapitałowego oraz
innych czynników, np. ziemi. Celem konsumenta jest
otrzymanie możliwie największego dochodu z
posiadanych zasobów. Oznacza to, że właściciel
zasobów jest skłonny zaakceptować każdy dodatni
dochód netto z wynajęcia zasobów, którymi
dysponuje. W przeciwnym wypadku zasób zostanie
niewykorzystany.
W krótkim okresie podaż zasobów
kapitałowych i naturalnych jest doskonale
sztywna i przyjmuje postać linii pionowej,
równoległej do osi rzędnych.
Podaż
A
0
Cena
ilość
ilość
A
Podaż
Cena
P
0
A
B
Podaż zasobów kapitałowych i naturalnych
wrzeczywistości krzywa podaży przyjmuje kształt
wskazany na wykresie B. Właściciel zasobów
posiada często możliwości alternatywnego ich
zastosowania. Właściciel ziemi nie musi
wynajmować posiadanych terenów po cenie
mniejszej od OP. Może je wykorzystać inaczej, np.
zakładając sad lub ogród warzywny. Dopiero wzrost
ceny powyżej OP skłania właściciela do oferowania
usług ziemi (wynajmowania, a nie sprzedaży ziemi)
innym podmiotom gospodarczym.
Sztywność podaży oznacza, że cena czynników
kapitałowych i naturalnych zależy wyłącznie od
kształtowania się popytu rynkowego. Równowaga
rynkowa powstaje w punkcie przecięcia się
krzywych popytu i podaży.
ilość
Równowaga na rynku czynników
Na osi rzędnych zaznaczamy cenę czynnika, natomiast na osi odciętych zasób czynnika.
W krótkim okresie wielkość zasobu czynnika jest dana, tzn. nie zmienia się w zależności
od ceny rynkowej. Jeśli popyt rynkowy wynosi D
1
, wówczas cena rynkowa równa się P
1
.
Dla wielkości popytu D
2
, cena rynkowa wynosi P
2
. Jeśli popyt rynkowy jest niewielki, np.
D
3
, wówczas cena rynkowa czynnika równa się zero. Nawet za cenę równą zero nie
znajdą się chętni do wynajęcia pustynnego obszaru ziemi dla celów rolniczych.
RENTA I QUASI - RENTA
Niektóre czynniki produkcji są nieodnawialne lub
niemożliwe do powielenia. Można wykształcić wielu
muzyków, inżynierów, ekonomistów itp., lecz nie
można stworzyć takich geniuszy jak Penderecki czy
Einstein. Spośród tysięcy sportowców tylko nieliczni
osiągają, dzięki połączeniu szczególnego talentu i
pracy, wyniki na najwyższym poziomie. Można
powiększać obszary uprawne ziemi, jednakże nie
jest możliwe powielanie specyficznych cech
klimatycznych niektó rych terenów lub szczególnej
lokalizacji ziem uprawnych (np. miejsc położonych w
pobliskim sąsiedztwie wielkich miast).
Ze względu na wyjątkowe właściwości tego rodzaju
czynników, ich wynagrodzenie musi być znacznie
wyższe, aniżeli normalna płaca. Przyciągnięcie
usług takich czynników wymaga nadzwyczajnego
ich wynagrodzenia, określanego mianem anty
ekonomicznej. Otrzymanie renty ekonomicznej
związane jest nie tylko z niepowtarzalnymi
właściwościami czynników, lecz także z rozmiarami
zapotrzebowania (popytu) na usługi takich
czynników
Znani piłkarze drużyn europejskich otrzymują
wynagrodzenie przekraczające wiele razy wysokość
płacy, którą mogliby zarobić poza działalnością
sportową. Ponieważ w Europie piłka nożna jest
bardzo popularna, istnieje wielu zwolenników tego
sportu, gotowych zapłacić wysokie ceny za
możliwość oglądania mistrzów piłkarskich w akcji. Za
przyciągnięcie usług pracy (gry w piłkę) tych
sportowców trzeba zaoferować im nadzwyczajne
wynagrodzenie - rentę ekonomiczną.
W Stanach Zjednoczonych piłkarze równie
utalentowani jak gracze europejscy mogą nie
otrzymywać renty ekonomicznej, z racji niewielkiego
zainteresowania piłką nożną (niewielkiego popytu na
usługi pracy piłkarzy).
Renty ekonomiczne
S
D
0
P
1
P
ilość
Renta
Renta
WM
A
B
D
ilość
0
C
P
S
Na wykresie A
rentę ekonomiczną przedstawia cały obszar
(nazwa Renta). Wielkość usługi zasobu OA jest oferowana nawet
przy cenie równej zero. Przyciągnięcie usługi zasobu nie wymaga
dodatniej ceny minimalnej. Przykładem tego rodzaju zasobu
może być parcela budowlana położona w centrum Warszawy.
Na wykresie B
renta ekonomiczna, którą otrzymuje właściciel
oferowanego zasobu jest inna. W tym wypadku pojawienie się
oferty zasobu w wielkości OB, wymaga ceny minimalnej w
wysokości OC. Właściciel zasobu nie zaoferuje żadnej usługi
zasobu, jeśli osiągane wynagrodzenie będzie mniejsze od
określonego wynagrodzenia minimalnego WM. Przykładem mogą
być usługi pracy dyrygenta i kompozytora Krzysztofa
Pendereckiego.
Warto zauważyć, iż ceny na obydwu rynkach są
równe,
natomiast
renty
ekonomiczne
oraz
wynagrodzenia minimalne są różne. Jeśli popyt na
usługi danego zasobu jest dostatecznie duży,
wówczas
sprzedający
otrzymują
rentę
ekonomiczną. Nawet bardzo wysoka renta nie
zwiększy podaży w długim okresie. Równocześnie
jednak całkowity brak renty nie spowoduje zaniku
podaży zasobu.
W
ekonomii używa się również określenia quasi-
renta. Podaż zasobów (czynników) odnawialnych,
takich jak np. dobra kapitałowe, kapitał
ludzki itp., zmienia się w długim okresie wraz ze
zmianami cen, toteż nie jest sztywna.
Renty odnoszące się do usług czynników, których
podaż reaguje w długim okresie na zmiany cen
usług, nazywamy quasi-rentami.
Renta ekonomiczna jest zjawiskiem występującym
zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. Jeżeli
zmiana renty nie wpływa w długim okresie na podaż
usług czynnika, wówczas mamy do czynienia z rentą
ekonomiczną. Jeśli natomiast zmiana renty wpływa
w długim okresie na podaż, wtedy mamy do czynie
nia z quasi-rentą.
Renta gruntowa
Szczególnym
rodzajem
renty,
analizowanym
od
dawna
przez
ekonomistów, jest renta gruntowa - cena
płacona właścicielowi za wynajęcie
(wydzierżawienie) ziemi.
Teoria renty gruntowej zawdzięcza swój rozwój
klasykom ekonomii, wśród których poczesne miejsce
zajmuje
David Ricardo
.
Ziemia jest nieodnawialnym czynnikiem produkcji. W
rezultacie tego podaż ziemi w długim okresie czasu
jest nieelastyczna. Ziemia jest zróżnicowana pod
względem jakości - istnieją grunty lepsze i gorsze,
bardziej żyzne i mniej żyzne. Uprawa różnych klas
ziemi związana jest z liczbą ludności. Jeśli w danym
kraju liczba ludności jest stosunkowo niewielka,
wtedy uprawia się głównie ziemie lepszej jakości.
Wraz ze wzrostem ludności, zwiększa się popyt na
produkty rolne i zachodzi konieczność rozszerzania
upraw na tereny gorszej jakości. Uprawiający hektar
ziemi lepszej osiąga większy zysk netto, aniżeli
uprawiający hektar ziemi gorszej. Powstająca w ten
sposób różnica jest rentą gruntową, którą rolnicy
płacą właścicielom ziemi lepszej jakości.
Historia renty gruntowej związana jest z
wydarzeniami społeczno-gospodarczymi w Anglii na
początku XIX w. Na przełomie XVIII i XIX w. liczba
ludności w Anglii znacznie wzrosła. Popyt na zboże
przewyższał podaż - cena buszla pszenicy zwiększyła
się czterokrotnie. Właściciele ziemscy (landlords)
osiągali ogromne zyski z produkcji i sprzedaży zboża.
Stanowiły one podstawę dochodów angielskiej
arystokracji ziemskiej. Wysokie zyski skłoniły
przedsiębiorczych kupców do importu tańszego
zboża z zagranicy, w wyniku czego zagrożeni land-
lordowie, posiadający dominującą pozycję w
Parlamencie angielskim, wprowadzili wysokie cła na
zboże sprowadzane z zagranicy (tzw. Corn Laws).
Na początku XIX wieku ekonomiczna sytuacja
społeczeństwa ulega drastycznemu pogorszeniu.
Złe zbiory zboża i blokada Anglii przez Napoleona w
czasie wojny z Anglikami spowodowały tak ogromny
wzrost cen zboża, iż wielu ludzi zaczęło głodować
(cena buszla pszenicy przekraczała dwukrotnie
wysokość
tygodniowej
płacy
robotnika).
Jednocześnie rozwijający się przemysł potrzebował
taniej siły roboczej, a wysoka cena zboża
podwyższała koszt pracy (pracownik musiał
otrzymywać wyższą płacę minimalną po to, aby w
ogóle mógł przeżyć).
Ceny zboża i renty gruntowe
P
P
1
P
2
0 a b c
Q
D
S
1
S
2
d e
KM
KCP
0
0
0
f
KM
KCP
g
Q
Q
Q
KM
KCP
Rynek zboża
Gospodarstwo A
Gospodarstwo B Gospodarstwo C
Q - ilość zboża w ciągu roku (np. w milionach kg),
P - cena jednostkowa zboża (np. 1 kg),
KCP - koszt całkowity przeciętny,
KM - koszt marginalny.
Ograniczenia importu zboża sprawiają, że podaż
zboża na rynku krajowym jest mniejsza i wynosi np.
S
1
. Przy danym popycie na zboże (krzywa popytu D)
cena osiąga wysoki poziom P
1
Cena P
1
zapewnia
zyski każdemu z trzech gospodarstw rolnych.
Gospodarstwo A wytwarza wielkość Oe zboża,
gospodar stwo
B
wytwarza
wielkość
Of,
a
gospodarstwo C wielkość Og.
Poszczególne gospodarstwa posiadają ziemię
o różnej jakości. Oznacza to, że z tych
samych nakładów pracy osiąga się różne
efekty w postaci plonów. Gospodarstwo A
posiada ziemię najlepszą - plony
otrzymywane z jednej jednostki nakładu są
tutaj największe. W rezultacie krzywa KCP
gospodarstwa A jest położona najniżej.
Gospodarstwo C posiada ziemię najgorszą,
stąd plony uzyskiwane z jednej jednostki
nakładu są najniższe, a krzywa KCP
gospodarstwa jest położona najwyżej.
Gospodarstwo B znajduje się w sytuacji
pośredniej.
W przypadku gospodarstwa A i B, występuje
dodatnia różnica między przychodem ze sprzedaży
zboża i kosztem jego wytworzenia (obszary
zakreskowane). W przypadku gospodarstwa C,
różnica ta jest równa zero. Różnice między
przychodem i kosztem stanowią zysk netto, który
w postaci renty gruntowej otrzymują właściciele
ziemi. Wysokość renty związana jest z jakością
ziemi. Rolnicy (dzierżawcy) gospodarstwa A i B
muszą oddać zysk netto (rentę) właścicielom
ziemi, bowiem alternatywą jest dla nich uprawianie
ziemi gorszej, która nie przynosi żadnego zysku
(gospodarstwo C).
O zaistniałą sytuację oskarżano właścicieli ziemskich
twierdząc, iż przyczyną wysokich cen zboża są zbyt
wysokie renty gruntowe. Faktycznie jednak,
wyjaśniał David Ricardo, przyczyny tkwiły w
ograniczeniach importu zboża z zagranicy.
Wprawdzie bitwą pod Waterloo w 1815 r. Napoleon
przegrywa wojnę i blokada nie przeszkadza już
napływowi zagranicznego zboża do Anglii, jednak
siła polityczna landlordów była jeszcze na tyle
znacząca, że cła zaporowe na import zboża
zniesiono dopiero
w połowie XIX w.
Analizę przyczyn wysokich cen zboża możemy
przedstawić na wykresie, który składa się z czterech
części.
Przedstawia to kolejny slajd.
Ograniczenie wielkości renty, np. za pomocą
podatków, nie ma wpływu na cenę zboża.
Zmniejszenie ceny zboża można jednak uzyskać,
podejmując decyzję o liberalizacji handlu, tzn.
likwidując cła nakładane na zboże importowane z
innych krajów. Zniesienie ceł zwiększa import.
Wzrost importu przyczynia się do zwiększenia
globalnej podaży zboża na rynku krajowym -krzywa
podaży przesuwa się do S
2
, a cena zboża spada z P
1
,
do P
2
. Równocześnie zmniejsza się krajowa
produkcja zboża z Ob do Oa (import zboża równy
jest wielkości ac). Gospodarstwa B i C przestają
produkować zboże. Na rynku pozostaje jedynie
gospodarstwo A, wytwarzające wielkość Od.
Rezultatem spadku cen zboża jest zmniejszenie się
rent gruntowych do zera.
PROCENT - CENA KAPITAŁU
W gospodarce rynkowej wszystkie czynniki
produkcji mają swoją cenę. Ceną czynnika pracy
jest płaca, cenami czynnika ziemi oraz innych,
specjalnych czynników są renty i quasi renty.
Również czynnik kapitału posiada swoją cenę
rynkową. Ceną kapitału jest procent.
Powracając
do pewnych wyjaśnień,
które
poczyniliśmy na temat różnych form kapitału,
należy zauważyć, iż przedmiotem dalszych
rozważań będzie kapitał pieniężny, a dokładniej -
kapitał pożyczkowy. Podmiot gospodarczy,
udostępniający swój kapitał innym podmiotom,
musi otrzymać za to odpowiednie wynagrodzenie.
Dlaczego podmiot odstępujący czasowo swój kapitał
pieniężny może uczynić to wyłącznie za określoną
cenę? Dlaczego pożyczający kapitał jest skłonny
zapłacić za niego odpowiednią cenę? Jaka będzie
cena kapitału, którą zaakceptują obydwie strony?
TTeoria kapitału, udzielająca odpowiedzi na powyższe pytania, jest
skomplikowana. W celu jej uproszczenia przyjmiemy następujące
założenia:
- gospodarka składa się z dwóch grup podmiotów: gospodarstw
domowych
(konsumentów) oraz przedsiębiorstw (producentów);
- oszczędności, będące źródłem podaży kapitału, powstają wyłącznie
w
gospodarstwach
domowych;
-
zapotrzebowanie
na
kapitał
zgłaszają
konsumenci
i
przedsiębiorstwa;
- rynek, na którym dokonują się transakcje sprzedaży i kupna
kapitału
jest
doskonale
konkurencyjny;
- podmioty gospodarcze posiadają doskonałą informację o
przyszłości,
czyli
podejmują decyzje w warunkach całkowitej pewności;
mechanizm rynkowy nie jest zakłócany interwencjami państwa,
banku
cen
tralnego lub innych banków, wpływającymi na cenę kapitału.
Uwzględnienie tych założeń oznacza, iż krzywa podaży
kapitału, jako funkcja
jego ceny (procentu), posiada nachylenie dodatnie,
natomiast krzywa popytu na kapitał ma nachylenie
ujemne. Przecięcie się krzywych popytu i podaży
wyznacza równowagę rynkową - cenę oraz ilość
równowagi kapitału
.
Dziękuję za uwagę