Wykład VIII

Psychopatologia rozwoju –

czynniki ryzyka, wybrane

zaburzenia

Klasyfikacje stosowane w psychopatologii

rozwojowej

Studium lęku

(Meyer,2003)

Hans

(Freud, 1909)

Albert

(Watson, 1917)

Peter

(Jones, 1924)

Image006.jpg

Mały Albert

„Depresja i lęk są głównymi

przyczynami, z powodu których

dorośli szukają pomocy

psychologicznej, jednak nie

dzieje się tak w przypadku

dzieci. Większość trudności, na

jakie napotykają osoby

zawodowo zajmujące się

zdrowiem psychicznym, wiąże

się z problemami o objawach

uzewnętrznionych w postaci

niedostatecznie kontrolowanych

zachowań”.

(str. 63)

(Kendall, 2004)

Zaburzenia u dzieci

według DSM-IV

• Zaburzenia diagnozowane po raz pierwszy

w niemowlęctwie, dzieciństwie,

adolescencji

• Upośledzenie umysłowe
• Zaburzenia uczenia się
• Zaburzenia umiejętności motorycznych
• Zaburzenia komunikowania się
• Uogólnione zaburzenia rozwoju
• Deficyty uwagi i destrukcyjne zaburzenia

zachowania

Zaburzenia u dzieci

według DSM-IV

(Wciórka, 2008)

• Zaburzenia odżywiania, jedzenia w

niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie

• Tiki
• Zaburzenia wydalania
• Inne zaburzenia w niemowlęctwie, dzieciństwie

lub adolescencji (separacyjne, więzi, mutyzm)

• Inne okoliczności mogące być przedmiotem

uwagi klinicznej (problemy w relacjach,

problemy związane z nadużyciem lub

zaniedbaniem; sytuacje dodatkowe obciążające)

System klasyfikacji

zaburzeń dzieci do 3 rż.

DC: 0-3 (1994)

(Kmita 2007)

Osie diagnostyczne:

I – Diagnoza podstawowa

II – Klasyfikacja relacji

III – diagnoza medyczna i rozwojowa

IV – psychospołeczne źródła stresu

V – funkcjonowanie emocjonalne i społeczne

Założenia DC:0-3

• Proces diagnozy i oceny funkcjonowania dziecka

powinien obejmować następujące obszary:

• -zachowanie dziecka, w tym, ewentualne objawy

zaburzeń

-przebieg rozwoju dziecka- uwzględniając

funkcjonowanie dotyczące sprawności ruchowej,

emocji, mowy, funkcji poznawczych, kontaktów z

innymi osobami w rodzinie i poza nią, itp.

-funkcjonowanie rodziny i miejsce rodziny w

społeczności

Założenia DC: 0-3

- osoby rodziców ( ich osobowość, stan

emocjonalny, indywidualny rozwój, itp.)

- wzorce interakcji dziecka z osobami

znaczącymi (rodzice, inne bliskie osoby)

- cechy konstytucjonalne i dojrzałość dziecka

- charakterystyczne dla dziecka

funkcjonowanie w zakresie sfery uczuciowej,

mowy, funkcji poznawczych i motorycznych,

odbioru i przetwarzania bodźców, itd.

Czynniki ryzyka

zaburzenia

(Rutter, za Meyer,2003))

• Konflikt między rodzicami: otwarta

wrogość, modelowanie, pobudzenie

• Zaburzenia psychiatryczne rodziców
• Niepowodzenia przywiązania:
• Styl przywiązania
• Krytycyzm i emocje negatywne
• Kary fizyczne i surowość

Czynniki ryzyka

zaburzenia

(Rutter, za Meyer,2003)))

• Ubóstwo
• Wielkość rodziny
• Przestępczość rodziców
• Czynniki wzmacniające –

przenoszenie agresji

• Czynniki konstytucjonalne -

temperament

Problemy kliniczne dzieci

(Obuchowska 2005)

• Zaburzenia emocjonalne (głównie lęk)
• Zaburzenia rozwojowe (zaburzenia

uogólnione min. autyzm i upośledzenie
umysłowe)

• Zaburzenia odżywiania i nawyków

(anoreksja, bulimia, jąkanie, tiki)

• Zaburzenia zachowania (nadaktywność,

zachowania destrukcyjne – cechą wspólną
zaburzenia jest brak samokontroli)

Problemy kliniczne dzieci

a okres rozwoju

(Obuchowska 2005)

• Wczesne dzieciństwo:
• Deprywacja matczyna
• Zerwanie (zakłócenie) więzi

matka – dziecko

• Zaburzenia rozwoju

Depresja poporodowa

•

Częstość występowania: kobiety 10-15%,

mężczyźni 10-30%

•

Pojawia się w ciągu 4-6 tygodni po porodzie,
może się nasilać przez następne 6 miesięcy

•

Poziom depresji zależy w głównej mierze od:

- Depresji partnera
- Nierealistycznych oczekiwań dotyczących okresu

poporodowego

- Braku zadowolenia z relacji małżeńskich, braku

wsparcia

(Bielawska- Batorowicz, 2006)

Depresja po porodzie a

rozwój dziecka

• Trzy drogi negatywnych oddziaływań

depresji matki na rozwój dziecka:

- depresyjna matka dostarcza mniej

stymulacji

- gorzej reaguje na informacje

wysyłane przez dziecko

- jest mniej przewidywalna i

konsekwentna

Depresja po porodzie a

rozwój dziecka

• Depresja poporodowa u matek ma związek z

rozwojem poznawczym dzieci do 3rż

• Wyniki badań efektów depresji poporodowej

na dzieci starsze nie są jednoznaczne

• Depresja poporodowa jest mniej korzystna

dla rozwoju dziecka gdy cierpią na nią oboje
rodzice, utrzymuje się długi czas,
wykształcenie i status materialny matki jest
niski a dziecko jest chłopcem

Wzorce przywiązania

procedura nieznanej sytuacji

Ainsworth,

Crittenden

(Brzezińska,red., 2005,2007)

Responsywność matki czyli jej

dostępność i wrażliwość na

sygnały dziecka jest głównym

czynnikiem determinującym

wzorzec przywiązania

(Bowlby 1988)

Bezpieczny

matka dziecko

• Responsywna
• Wrażliwie i adekwatnie

odpowiada na sygnały

dziecka

• Stabilna i

przewidywalna

• Dostępna
• Bezwarunkowa
• Szybko reaguje na

dyskomfort dziecka

• Jest bezpieczną bazą

dla dziecka

• Pewne siebie,

towarzyskie

• Odważnie eksploruje

otoczenia

• Swobodnie odnosi się

do matki

• Wyróżnia matkę
• Reaguje niepokojem na

jej zniknięcie,

entuzjazmem na powrót

• Utrzymuje kontakt

fizyczny i wzrokowy

ambiwalentny

matka dziecko

• Brak stabilności w

postawie

• Brak spójności

zachowań

• Nieprzewidywalna – w

pewnych sytuacjach
responsywna, w
innych niedostępna

• Często bezradna w

zaspokajaniu potrzeb
dziecka

• Niepewność w

kontakcie z matką

• Silny lęk przed

separacją

• Brak swobodnej

eksploracji

• Lękowe przywieranie

do matki vs opór przed
kontaktem z nią

• Częste ataki złości i

grymaszenia

unikający

• Matka

• daje dziecku

ograniczoną opiekę
bez ryzyka
całkowitego
porzucenia,
aktywne
odrzuceniem więzi,
brak czułości,
tłumiona agresja

• Dziecko

• odkrywa otoczenie

przy małych

powiązaniach z

opiekunem,

przejawia niewielki

dyskomfort przy

separacji, unika lub

ignoruje opiekuna

przy ponownym

spotkaniu

zdezorganizowany

matka dziecko

• Równocześnie źródło

komfortu i lęku

• Zachowania budzące

strach

• Podwójne komunikaty

– zachęcania vs

odrzucanie

• Nieprzewidywalna
• Może być krzywdząca,

zaniedbująca, mieć

doświadczenia własnej

traumy

• Brak spójnego wzorca

przywiązania

• Silny lęk
• Nietypowe zachowania

(dziwne pozy,

zastyganie,

wpatrywanie się)

• Dążenie do kontaktu z

matką vs przerażenie w

kontakcie z nią

• Dezorientacja w sytuacji

kontaktu z matką

Niemowlę po 3,5 roku

• Bezpieczny wzorzec przywiązania –

współpracujące, lubiane, pomysłowe, zdolne
do radzenia sobie, łatwo odzyskujące
równowagę, serdeczne

• Unikający wzorzec przywiązania –
odizolowane emocjonalnie, wrogo

nastawione wobec otoczenia, antyspołeczne,
nadmiernie poszukujące uwagi,
zdystansowane w stosunku do rodzica,
ignorujące próby nawiązania kontaktu

Niemowlę po 3,5 roku

Ambiwalentny wzór przywiązania –
silne napięcie, impulsywność, poszukiwanie

uwagi i brak umiejętności radzenia sobie w

sytuacjach trudnych (bezradność, frustracja). W

relacjach z matką naprzemiennie

serdeczność/wrogość (nieufność), smutek i

strach, sztuczność zachowania

Zdezorganizowany wzorzec przywiązania –
Kontrolowanie rodzica i dominowanie nad nim.

Tendencje do odwracania ról – dziecko kontroluje

rodzica i dominuje nad nim, traktuje odrzucająco

(upokarzająco) lub troskliwie (ochraniająco).

Zaburzenia związków uczuciowych mogą stać

się prekursorem indywidualnej psychopatologii

poprzez rolę, jaką odgrywają w ustanowieniu

fundamentalnej regulacji emocji (Stroufe i in.

2000)

• Unikający wzorzec przywiązania – tendencja do

agresji i wyższy poziom zaburzeń zachowania,
skłonność do depresji (dominacja modelu
bezradności)

• Ambiwalentny wzorzec przywiązania – skłonność do

depresji spowodowanej poczuciem wyalienowania

• Zdezorganizowany wzorzec przywiązania –

najsilniejsze korelacje z różnego typu zaburzeniami –
symptomy dysocjacyjne, trudności w funkcjonowaniu
społecznym, niezdolność integrowania różnych
aspektów doświadczeń emocjonalnych i poznawczych

Płodowy zespół alkoholowy

FAS

Anna Małkowska http://www.forumpediatryczne.pl

Morfologia twarzy dziecko zdrowe /

dziecko z FAS/E (www.reunisaf.org)

skrócone szpary powiekowe, opadające
powieki, szerokie rozstawienie oczodołów,
krótkowzroczność, zez,krótki, zadarty nos,
brak rynienki podnosowej, szeroka nasada
nosa, spłaszczona środkowa część twarzy,
nisko osadzone uszy, cienka górna warga,
małożuchwie

W międzynarodowej klasyfikacji chorób ICD

zespół określony jest symbolem Q 86.0.
Medyczna diagnozę FAS potwierdzają cztery
podstawowe kryteria:

1. Udokumentowane picie alkoholu przez

ciężarną;

2. Przed i po-urodzeniowy deficyt wzrostu, wagi

ciała i obwodu głowy;

3. Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego,

które wyraża się jako upośledzenie funkcji
fizycznych, intelektualnych i społecznych;

4. Zespół fizycznych anomalii wyrażający się

mniej lub bardziej widocznymi deformacjami
budowy kończyn, twarzy, mięśni i wadami
narządów wewnętrznych.  

Zasadnicze trudności szkolne i wychowawcze
związane z  uszkodzeniem ośrodkowego układu
nerwowego  przez alkohol:

•Zaburzenia zapamiętywania i obniżona
koncentracja uwagi.

•Zaburzenia orientacji przestrzennej (braki
integracji sensomotorycznej w wyniku
zakłóconego przez alkohol sposobu odbierania
bodźców).

•Zaburzenia rytmów biologicznych (sen –
aktywność, problemy w poczuciu czasu)

•Brak zdolności przewidywania i rozumienia
konsekwencji swoich działań.

•Trudności w planowaniu, organizowaniu
,,stanowiska pracy”.

Brak któregoś z objawów nie wyklucza
problemu, ale wskazuje na uszkodzenie
diagnozowane jako:

•Alkoholowy Efekt Płodowy – Fetal Alkohol
Effect (FAE)

•Poalkoholowe zaburzenia układu
nerwowego – Alkohol Related
Neurodevelopmental Disorder (ARND)

•Uszkodzenie płodu spowodowane
alkoholem – Fetal Alkohol Related
Conditions (FARC)
•Wady wrodzone spowodowane alkoholem –
Alkohol Related Birth Defects (ARBD) 

  

Duża grupa dzieci z FAS/FAE rodzi się w
rodzinach z problemem alkoholowym, o
niskim statusie społecznym – ubogich,
uzależnionych od alkoholu, narkotyków i
nikotyny. Te dzieci, które pozostaną ,,przy
rodzicach‘’ bywają narażone na działanie
przemocy, zaniedbania w zakresie wielu
życiowych potrzeb, wzrastają wśród
niekorzystnych wzorców społecznych.

80% dzieci i młodzieży dotkniętych
FAS/FAE wychowuje się poza rodzinami
biologicznymi – w rodzinach
adopcyjnych i zastępczych oraz w
placówkach opiekuńczo- 
wychowawczych

.

Zespół zaburzenia więzi (RAD)

określa ostre i względnie nietypowe zaburzenia więzi,

które dotykają dzieci do piątego roku życia. W

większości przypadków dotyczy to zaburzeń w

nawiązywaniu więzi społecznych.

Genezą RAD jest nieprawidłowy rozwój relacji

pomiędzy dzieckiem a jego opiekunem w pierwszym

okresie życia dziecka.

Może wynikać z zaniedbania, przemocy, nagłego

oddzielenia od opiekunów między wiekiem sześciu

miesięcy i trzech lat, częstych zmian opiekunów lub

braku odzewu ze strony opiekuna na próby

nawiązania komunikacji przez dziecko.

RAD może przyjmować dwie formy:

A) zahamowaną – określa się nią stałą niemożność
zainicjowania lub odpowiedzenia na większość
interakcji społecznych zgodnie z etapem rozwoju

B) niehamowaną – przejawiającą się bezkrytyczną
towarzyskością, przesadną poufałością z
nieznajomymi

Według ICD-10 formę zahamowaną nazywa się
RAD, natomiast formę niehamowaną nazywa się
„niehamowanym zaburzeniem więzi” lub
„DAD”. W DSM-IV obie formy zaliczane są do
zaburzeń RAD.

Symptomy RAD u dzieci

(za:Karpov; za Zachodniopomorską

Fundacją Pomocy Rodzinie),

diagnoza RAD przy

występowaniu ponad połowy symptomów:
1. Czarujące i ujmujące, szczególnie w stosunku do
obcych lub tych, którymi mogą manipulować.
2. Bezkrytycznie czułe, często w stosunku do obcych,
przy braku czułości w stosunku do rodziców (nawet
celowe ranienie ich uczuć)
3. Problem z utrzymaniem kontaktu wzrokowego, z
wyjątkiem sytuacji kiedy są zirytowane lub kłamią
4. Posiadające ogromną potrzebę kontrolowania
wszystkiego i wszystkich, nasilająca się wraz z wiekiem
5. Nadzwyczaj czujne
6. Nadaktywne, ale leniwe w wykonywaniu zadań
7. Kłótliwe, często o nieistotne kwestie
8. Częste wybuchy wściekłości, nawet w trywialnych
sprawach
9. Wymagające lub absorbujące, często w
nieodpowiednim czasie

10. Trudności w rozumieniu zależności
przyczynowo – skutkowych

11. Słabo kontrolujące impulsy,
12. Brak morale zasad moralnych i systemu
wartości,
13. Słaba empatia lub jej brak,
14. Okrucieństwo wobec zwierząt,,
15. Kłamanie bez powodu,
16. Fałszywe zarzuty o nadużycie,
17. Niszczenie własności lub zachowania
autodestrukcyjne,
18. Kradzieże,
19. Bezustanne aktywność werbalna, zadawanie
bezsensownych pytań
20. Nienormalny (dziwny, „kwiecisty”) sposób
mówienia, brak zainteresowania w rozwijaniu
umiejętności komunikowania się

21. Opóźnienia (braki) w przyswajaniu wiedzy,
przy normalnym rozwoju umysłowym
22. Fascynacja ogniem, krwią, bronią, złem,
dokonywanie zwykle złych wyborów
23. Problemy z jedzeniem: albo objadanie się,
albo odmawianie przyjmowania jedzenia
24. Koncentrowanie się na detalach, ale
ignorowanie spraw ważnych
25. Posiadanie niewielu lub nie na długi okres
przyjaciół, tendencja do bycia samotnym
26. Postawa roszczeniowa, egoizm
27. Podbieranie rzeczy bez pozwolenia, nawet
jeśli można je otrzymać po poproszeniu o nie
28. Manipulowanie dorosłymi, nastawianie ludzi
przeciwko sobie
29. „Ciemność w oczach”, kiedy dziecko jest
wściekłe

Uogólnione (całościowe)

zaburzenie rozwoju DSM-

IV

Dziecko spełnia kryteria diagnostyczne
autyzmu, jeśli występuje u niego co najmniej 6
objawów z kategorii wymienionych poniżej, w
tym przynajmniej 2 z kategorii pierwszej i 1 z
dwóch pozostałych kategorii. Początek musi
wystąpić przed ukończeniem 3. roku życia

Pierwsza kategoria

: jakościowe upośledzenie

interakcji społecznych

- wyraźne osłabienie posługiwania się
zachowaniami niewerbalnymi takim jak:
kontakt wzrokowy, mimika twarzy, pozycja ciała
i gesty w celu regulowania interakcji
społecznych

-Brak kształtowania się związków z rówieśnikami,
odpowiednich do etapu rozwoju,

- brak spontanicznej potrzeby dzielenia się z innymi
radościami, zainteresowaniami i osiągnięciami

- brak odzwajemniania emocjonalnego lub społecznego.

Druga kategoria

: jakościowe zaburzenia w

porozumiewaniu się:

-opóźnienie lub całkowity brak rozwoju mowy u osób ze
zdolnością do mówienia,

- wyraźne osłabienie zdolności nawiązywania lub
podtrzymywania rozmowy z innymi występujące u osób z
zachowaną zdolnością do mówienia

- stereotypowe i powtarzające się posługiwanie językiem
lub język specyficzny

- brak zróżnicowanych, typowych zabaw symbolicznych
lub społecznych zabaw naśladowczych właściwych dla
wieku

Trzecia kategoria

; ograniczone, sztywne,

powtarzające się i stereotypowe wzorce
zachowań, zainteresowań i aktywności

-pochłonięcie jednym lub większą liczbą
stereotypowych zachowań i ograniczonych
zainteresowań, nieprawidłowe zarówno pod
względem intensywności, jak i stopnia
koncentracji,

- wyraźne kompulsywne przywiązanie do
specyficznych, niefunkcjonalnych rytuałów lub
rytualnych czynności,

- stereotypie i powtarzające się manieryzmy
ruchowe (machanie rękami, palcami, złożone
ruchy całego ciała

Jakościowe

zaburzenie

interakcji

społecznych

Jakościowe

zaburzenie

komunikacji

werbalnej i

niewerbalnej

Znacząco

ograniczon

y repertuar

aktywności

i

zaintereso

wań

W porównaniu z ogólnym poziomem
rozwojuOznaki behawioralne

opóźnione

przyswajanie

języka, brak

mowy, brak

adekwatnych do

wieku zabaw

symbolicznych

brak relacji

osobistych; nikła

gestykulacja i

ograniczony

kontakt wzrokowy

brak relacji

osobistych;

nikła

gestykulacja i

ograniczony

kontakt

wzrokowy

Autyzm - triada
zaburzeń

Frith,
2008

Zaburzenie funkcjonowania

społecznego – niezdolność do

zaangażowania w dwustronne

interakcje

(Frith, 2008, za Wing, Gould, 1979)

wycofan
ie

biernoś

ć

osobliw
ość

Iloraz inteligencji

Niski Wysoki

Wycofanie społeczne, złożone,

sztywne wzorce

stereotypie ruchowe

zachowań, rytuały

(Frith, 2008)

Rozpowszechnienie

Wing, Potter, 2002, Kadesjo i in. 1999, Frith, 2008

• Zaburzenia ze spektrum autystycznego

60/ 10tys. przypadków

• Autyzm

8-30/10 tys. przypadków

• Zespół Aspergera

36-48/10 tys. przypadków

1% populacji, niezależnie od czynników

społecznych, kulturowych, geograficznych

Problemy kliniczne dzieci

a okres rozwoju

(Obuchowska 2005)

• Średnie dzieciństwo
• Zaburzenia odżywiania
• Zaburzenia wydalnicze
• Zaburzenia snu
• Zaburzenia komunikacji
• Wczesnodziecięca masturbacja
• LĘK

Problemy kliniczne dzieci

a okres rozwoju

(Obuchowska 2005)

• Wiek szkolny:
• Nadpobudliwość ruchowa
• Trudności w uczeniu się
• Lęki szkolne
• Zaburzenia zachowania typu

destrukcyjnego

Zespół uogólnionego lęku

(GAD)

Nierealistyczny, nadmierny niepokój i lęk, które
nie są związane z żadną konkretną sytuacją czy
zewnętrznym stresem.

Stała gotowość do reagowania na sygnały
zagrażające

Związany z występowaniem symptomów
fizycznych (niepokój, drażliwość, trudności w
koncentracji, napięcie mięśniowe, zaburzenia snu

Diagnozowany, jeśli występuje minimum przez 6
miesięcy, przez większość dni

Lękowe zaburzenie separacyjne

(SAD)

DSM IV

(Kendall, 2004)

• Lękowe zaburzenie separacyjne to

niewłaściwy dla danego etapu rozwoju
nadmierny lęk związany z
oddzieleniem od domu lub od osób, do
których dziecko jest przywiązane. Jest
to jedno z zaburzeń specyficznych dla
wieku dziecięcego i diagnozowane jest
w przypadku osób poniżej 18 roku
życia.

Fobia szkolna

Lęk, unikanie ograniczające

się do środowiska szkolnego

Różnicowanie SAD i fobii –

zachowanie w szkole w

towarzystwie opiekuna/

osoby obdarzonej zaufaniem

Problemy kliniczne dzieci

a okres rozwoju

(Obuchowska 2005)

• Adolescencja:
• Lęki
• Zaburzenia odżywiania
• Uzależnienia
• Zachowania destrukcyjne i

autodestrukcyjne

• Depresja

Współczynnik ryzyka zachorowania

na dużą depresję

(Hammen, 2004)

Przedziały

wiekowe:

0-4,
5-9,

10-14,

15-19

0

5

10

15

20

25

30

35

40

m
k

Współwystępowanie

depresji u dzieci z innymi

zaburzeniami

• u 43% adolescentów, u których

rozpoznano depresję zdiagnozowano co

najmniej jedno współwystępujące

zaburzenie

• najczęstsze:
• zaburzenia lękowe (18%)
• zaburzenia związane z nadużywaniem

substancji psychoaktywnych (14%)

• zachowania niszczycielskie (8%)

(Kendall,

2004)

Interakcje dziecko o

zaburzonym rozwoju-rodzice

(Pisula, 2003)

• Dzieci:
Mniej aktywni

uczestnicy interakcji

niż dzieci o

prawidłowym rozwoju;

rzadziej inicjują

interakcje; rzadziej

akceptują propozycje i

współdziałają;

odpowiedzi są mniej

nagradzające, częściej

okazują emocje

negatywne

Rodzice: prezentują wzorzec

większego kontrolowania
dzieci, częstszego
wydawania poleceń,
dążenie do tego, by dzieci
stały się uległe

Matki: częściej inicjują

interakcje z dzieckiem,
wydając jednocześnie
więcej nakazów

Ojcowie: upośledzenie dziecka

ma mniejszy wpływ na
relacje z dzieckiem
(Levy-Shiff)

Responsywność matek

• Polega na dostrzeganiu sygnałów

płynących od dzieci, ich właściwym
interpretowaniu i reagowaniu w
natychmiastowy i adekwatny
sposób.

• Wraz z wiekiem dziecka maleje

ilość jego kontaktów z matką ale
wzrasta responsywność matek

Dyrektywność matek

•

Polega na tendencji do kierowania

zachowaniami dziecka i do kontrolowania

jego zachowania

•

Matki dzieci o zaburzonym rozwoju są wobec

nich bardziej dyrektywne

•

Dyrektywność może być konsekwencją:

frustracji pasywnością dziecka, reakcją na

brak aktywności, strategią adaptacyjną

wymuszającą kontakt z dzieckiem, tendencji

do ochraniania i kontrolowania dziecka,

zamiaru zmiany dziecka

Hipotetyczny mechanizm powodujący nasilenie

dyrektywności matki i jej konsekwencje dla

aktywności dziecka

Zachowanie dziecka mało uległe,

niezgodne z oczekiwaniami matki ->

Wzrost dyrektywności matki ->

Zachowanie zgodne z oczekiwaniami

matki i bardziej uległe ->

Wzmacnianie przez matkę uległych

zachowań dziecka ->

Wzrost zależności dziecka od aktywności

partnera, ogólne zmniejszenie własnej

aktywności i zaangażowania

Prawdopodobne, że gorszy rozwój dziecka,

związany z jego biernością powoduje

dyrektywne zachowanie matki

Nie ulega wątpliwości, że wzmożona

dyrektywność może sprzyjać

utrwaleniu pasywności dziecka,

hamować jego aktywność,

uniemożliwiać zdobywanie

doświadczeń

(Pisula, 2003)