Kształtowanie się

języka dziecka

12 - 24 miesiąc życia

MOWA

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa tej

umiejętności w ciągu całego swojego życia w kontaktach z

ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka

jest podstawą w kształtowaniu i rozwoju jego osobowości.

Mówienie jest sprawnością, którą nabywa

się wolniej i z

większym trudem niż innych

sprawności motorycznych.

Rozwija się ono

zgodnie z dojrzewaniem różnych części

aparatu mowy.

Tempo przyswojenia przez dziecko mowy i języka ojczystego jest

różne. Pierwsze wyrazy pojawiają się w pierwszym lub

drugim roku życia, ale w niektórych przypadkach rozwój

ten może być opóźniony.

Rozwój mowy i języka ma charakter etapowy. Mowa to czynność

polegająca na budowaniu i odbiorze (rozumieniu)

komunikatów językowych słownych. Czynności tej

towarzyszy szereg zachowań niejęzykowych.

Nauka języka

Dziecko rodzi się z ogólną dyspozycją do nauczenia się

języka i jego realizacji w postaci mowy. Przyswajanie

języka i mowy odbywa się podczas nieustannego

kontaktu otoczenia z dzieckiem i dziecka z otoczeniem,

władającym określonym językiem.

Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma

słuch.. W czwartym kwartale życie zaczyna rozwijać się słuch

fonematyczny, czyli specjalna wrażliwość słuchowa na dźwięki

mowy ludzkiej. Stwarza to podstawę do naśladowania dźwięków

mowy i całych wyrazów otoczenia. Wyrazy te dziecko w tym

okresie przeważnie zniekształca.

Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup

mięśniowych, biorących udział w mowie.

Zasadnicze znaczenie poznawcze mowy polega jednak na tym, że

język służy dziecku za narzędzie myślenia i stanowi podstawę

kształtowania się jego pojęć, sądów i rozumowania.

Periodyzacja okresów mowy

• wg Leona Kaczmarka: okres wyrazu (1-2)

• wg Marii Przetacznikowej:

1 Etap

: obejmuje okres melodii - jest to wstępna przygotowawcza faza

rozwoju mowy dziecka do 1 roku i 6-9 miesiąca życia

2 Etap

: zawiera pozostałe okresy - jest to faza rozwoju werbalnych

form mowy ( od 1 roku i 6-9 miesięcy życia do 3 lat )

• Uniwersalne fazy w rozwoju języka: (tak samo wg Kurcz)

- faza wypowiedzi jednowyrazowych - od 10 do 20 miesiąca życia

• 2 duże okresy rozwojowe:

-prelingwistyczny - ma charakter przygotowawczy i dotyczy wieku

niemowlęcego

- lingwialny – w tym okresie następuje rozwój zdolności tworzenia

wypowiedzi za

pomocą kodu językowego

• Logopedyczny podział: -okres 0-3 r.ż traktowany jest jako okres

kształtowania się mowy. Czasem proponowane są 3 okresy: okres

przedmowy, okres

mowy i okres rozwoju gramatyki

(Jastrzębowska 1996).

Brytyjski badacz języka dzieci M.A.C. Halliday

(1980) wyróżnia 3 fazy rozwojowe, w których

dziecko opanowuje funkcje komunikacyjne:

•

Faza I

( między 9 a 15/16miesiącem życia)

- dziecko posługuje się dwupoziomowym systemem

zawierającym dźwięki

i znaczenie, ale nie posługuje

się jeszcze strukturami wyrazowymi.

Znaczenia

wywodzą się z elementarnych funkcji społecznych,

jakie pełnią interakcje z dorosłymi – potrzeby.

• Faza II

(między 16/18 a 22/24 miesiącem życia)

- dziecko zaczyna uwzględniać system leksykalno –

gramatyczny,

opanowuje zasady dialogu z

osobą dorosłą związane z

przyjmowaniem ról językowych.

• Faza III

(od 24 miesiąca życia)

Słuch fonemowy

• W 1 r.ż dziecka, w okresie biernego opanowywania

znaczeń, komunikaty docierające do dziecka w formie fraz,
słów, samodzielnych i złożonych wypowiedzeń, są
traktowane jako bodźce kompleksowe, a cechami
dystynktywnymi są różnice w ogólnej strukturze rytmiczno
- melodyjnej. Jest to stadium przedfonologiczne.

• Okres intensywnych ćwiczeń rozróżniania i

utożsamiania dźwięków danego systemu
fonologicznego to ok 2 r. ż. Niektórzy badacze sądzą, że
dojrzałość słuchu fonemowego może być osiągnięta w
ostatnim kwartale 2 r.ż jednak jest to proces długotrwały i
dotyczy całego wczesnego dzieciństwa (Rocławski 1995).

Słuch fonemowy

• Najpierw pojawiają się głoski najbardziej kontrastowe pod

względem artykulacyjnym --> samogłoska „a” i spółgłoski „p”,
„t”.

• Stopniowo zaczyna dziecko wymawiać także inne samogłoski,

początkowo najbardziej zróżnicowane pod względem
artykulacyjnym (a : u : i)

• Dopiero na końcu pojawiają się głoski różniące się tylko jedną

cechą artykulacyjną, jak dźwięczne i bezdźwięczne, ustne i
nosowe, o różnym miejscu artykulacji i o różnym sposobie
zbliżenia narządów mowy.

• W analogiczny sposób rozwija się słuch fonematyczny.

Pierwsze wyrazy

Do pierwszych słów wypowiadanych przez dziecko ze zrozumieniem należą:

• mama, tata, baba, dzidzi (jako nazwy osób)

• da, dać (żądanie),

• to, tu (przy wskazywaniu na przedmiot lub miejsce, gdzie to „tu” się

znajduję),

• nie, ne (znak protestu, sprzeciwu).

Roczne dziecko wymawia przeciętnie

3-5 wyrazów

, rozumie kilkanaście

słów i zwrotów językowych.

Słowa autonomicznego języka dziecięcego trudno byłoby zaliczyć do

jakiejkolwiek kategorii gramatycznej, ponieważ nie tylko nie mają one

właściwych form fleksyjnych, ale także ich znaczenie jest szerokie, rozlane i

nieustalone:

• np. „hau-hau” może oznaczać psa jak i jego szczekanie

• tu-tu auto i jego warkot,

• papu wszystko co związane z jedzeniem

Wraz z rozszerzaniem się zasobu słownikowego znaczenie poszczególnych

wyrazów różnicuje się i precyzuje, a słowa w ich brzmieniu właściwym lub

do niego zbliżonym zastępują zgeneralizowane określenia nadawane

rzeczom i zjawiskom przez małe dzieci.

Co prawda sami dorośli ucząc dziecko mówić podsuwają mu wyrazy

dźwiękonaśladowcze np. fufu, muu, ba.

Mowa autonomiczna

Na przełomie 1-2 r.ż rozpoczyna się okres rozwoju mowy

właściwej. Słowa dziecka w tym okresie są wieloznaczne

(dyfuzyjne). Powoli wzrasta ilość słów (dziecko poznaje ok.. 20-

30).

Słabo zróżnicowane, agramatyczne pierwociny

mowy w

pierwszym półroczu 2 r.ż można

uważać za etap

przejściowy między

gaworzeniem a stadium wyrazu.

Jest to etap, który cechuje się tym, iż dziecko posługuje się

swoistym językiem dziecięcym (mową autonomiczną – niepodobną

do mowy otoczenia, ale opartą na strukturze języka ojczystego).

Mowa autonomiczna pozbawiona jest struktury gramatycznej.

Dzieci w tym wieku nazywają jednym wyrazem parę rzeczy

• np. koko to zarówno kury, kaczki, gęsi jak i sierść kota, futrzany

kołnierz płaszcza.

• wiele słów dźwiękonaśladowczych oznacza różne kategorie

wyrazów.

Autonomiczna mowa dziecka jest mową

podporządkowaną regułom składni.

Dziecko wypowiada się za pomocą pojedynczych słów, spełniając rolę

zdania.

• Okrzyk da! w różnych jego wariantach, charakterystycznych

dla poszczególnych dzieci np. dać, dam, daj, oznacza zależnie

od sytuacji życzenie otrzymania określonego przedmiotu lub

zabawki, żądanie czegoś do jedzenia lub picia albo

domaganie się pomocy dorosłego.

To samo słowo może jednak oznaczać czynność

przeciwstawną dawania lub wręczania czegoś komuś.

Na tym polega synpraktyczność i sytuacyjność mowy dziecka w

jej wczesnych stadiach.

Całkowite uwikłanie mowy w działalność dziecka sprawia, że w tym

stadium dominuje

funkcja impresywna języka.

Wyrażanie życzeń i chęć oddziaływania na innych ludzi oraz

funkcja

ekspresywna

, czyli przejawianie stanów uczuciowych

przyjemności bądź przykrości za pomocą rozmaitych okrzyków i

towarzyszących im gestów.

Rozwój zasobu i treści słownika dzieci zarówno czynny jak i

bierny (zasób wyrazów przez nie rozumianych oraz tych

,którymi posługuje się w swych wypowiedziach) wzrasta

wydatnie w ostatnim kwartale 2 r.ż. Na ogół rozumienie

słów wyprzedza czynne posługiwanie się nim.

Słownik czynny (koniec 2 r.ż) to ok 300 wyrazów

Wzrost słownictwa, jak również prawidłowy rozwój gramatycznej

struktury mowy zależą od:

• ogólnej sprawności umysłowej (inteligencji) dziecka,
• od właściwości jego procesów poznawczych
• od środowiska rodzinnego.

Wychowanie w środowisku kulturalnym sprzyja
rozwojowi mowy. Większym zasobem słów
dysponują te dzieci, które przebywają dużo wśród
dorosłych np. jedynacy. Bliźnięta rozwijają na ogół
swój słownik wolniej, gdyż przebywają stale razem i
nie korzystają w takiej mierze z wzorców językowych mowy

wykształconej.

W pierwszym okresie rozwoju mowy 1,0-1,6/1,9 dziecko, które

nie opanowało jeszcze struktury gramatycznej języka, nie umie też

budować zdań, używa jedynie pojedynczych wyrazów. Okres ten

nazywano często za Sternem okresem „zdania

jednowyrazowego”, podkreślając przez to, że słowa wypowiadane

przez dziecko pełnią funkcję zamkniętej jednostki komunikacyjnej.

• słowo „mama” – w zależności od sytuacji możne oznaczać np.

mamo, daj mi jeść; mamo, weź mnie za rękę; mamo, chodź do mnie;

itd. Na intencję dziecka wskazują również gesty, mimika i inne

pozawerbalne składniki ekspresji.
Wypowiedź „mama” nie jest jednak jeszcze zdaniem w sensie

gramatycznym i strukturalnym. Jest ona globalnym,

niezróżnicowanym kompleksem o płynnym znaczeniu.

Zdaniami ani nawet ich równoważnikami nie są też jeszcze pierwsze

zestawienia dwuczłonowe np. baba koko (babciu, chodźmy do kur),

czy Inka kała (daj Ince kawy).

Szuman nazywa je zlepkami - ponieważ brak tu syntaktycznego

ustosunkowania poszczególnych składników treściowych. Dorosły

domyśla się, co dziecko pragnie wyrazić na podstawie zachowania

się pozawerbalnego i całości sytuacji, niż rozumie sens samej

wypowiedzi.

Pod koniec drugiego roku życia - w związku

opanowaniem fleksji języka i rozszerzeniem się zasobu

słownikowego – rozwijają się schematy składniowe

prostego, a potem rozwiniętego zdania pojedynczego.

Dziecko buduje teraz krótkie
(najczęściej 2-4 wyrazowe) wypowiedzi,
które w bardziej komunikatywny sposób
przekazują odbiorcy myśli i życzenia.

Dłuższe twory werbalne są w tym okresie
jeszcze niejasne i nieskładne gramatycznie

• np. Kasi kupię pięć otych ciuciu a paciel – Gdy pójdę na

spacer kupię Kasi cukierków za pięć złotych (1,11,30).

Często są to łańcuchy, luźne powiązania słów, które krążą

wokół jednej myśli dziecka, którą chce wyrazić. Jednak

nie umie jeszcze wyrazić tego w zorganizowany sposób

Między 1 a 2 r.ż dziecko wypowiada:

• wszystkie samogłoski (oprócz nosowych)
• wiele spółgłosek p, b, t, d, g, n, l, ł, r- języczkowe, n-

tylnojęzykowe.

Dzieci często też przestawiają sylaby i modyfikują głoski.

Spółgłoski niepalatalne często nie są wymawiane, a grupy spółgłosek w
nagłosie i śródgłosie są upraszczane do jednej spółgłoski, zazwyczaj
zwarte. Charakterystyczne jest wymawiane tylko pierwszej sylaby lub
końcówki.

W wieku 14-15 miesięcy zaczyna wypowiadać więcej pojedynczych

wyrazów. Związane jest to z rozwojem jego uwagi, spostrzegawczości,
pamięci. Wypowiedzenia dwuwyrazowe to wstępny etap opanowywania
składni i zalążek systemu gramatycznego.

Problem przejścia od holofraz do wypowiedzi zdaniowych dobrze

wyjaśnia Wygotski (1989) :w rozwoju mowy dziecko przechodzi od
części (słowa) do całości (zdania), natomiast w myśleniu ta droga jest
odwrotna od całości wyrażonej przez jedno słowo do części, gdzie każde
słowo w zdaniu odzwierciedla inny element myśli.

Głoski

Po ukończeniu pierwszego roku życia zwiększa się krąg

doświadczeń dziecka i następuje wielki postęp w rozwoju mowy.

Dziecko poznaje nowe sytuacje, nowych ludzi, nowe rzeczy i

zjawiska, a wszystko to musi jakoś nazwać.

W ten sposób mowa staje się dla dziecka narzędziem myślenia,

badania, dociekania świata tzw. eksploracji. Odbywa się to pod

czujnym okiem dorosłych.

W tym okresie dziecko używa właściwie wszystkich samogłosek ,

oprócz nosowych ę , ą .

Ze spółgłosek wymawia:
- p, b, m,
- f, w,
- t ,d , n ,
- zamiast ś, ć, dź , wymawia t, t', d, c,
- cz, ś wymawia p, t' ś
- sz bywa zastępowane przez ś, ć
- k, g, j

Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi łatwiejszymi

Głoski

Upraszcza grupy spółgłoskowe np. ciocia - tota, dzieci - deti, świeci

- teti, czytaj - sitaj, zimno – timno.

System fonologiczny dziecka składa się więc z samogłosek i

spółgłosek

-w zależności od badacza różna jest ilość podawanych przyswojonych

głosek np. Zarębina podaje 3 samogłoski a, i, u i 9 spółgłosek d, n,
m, t, b, s, c, p dz. Mamy zatem wokalizm.

Często dzieci wymawiają tylko pierwszą sylabę albo końcówki

wyrazów: nie - ne, miś -mi, już - uś, jeszcze - ecie, chleba - aba, daj
- da, pić – pi

W okresie tym powstają również wypowiedzi dwuwyrazowe,

pierwociny zdania:

np. Baba ała ( babcia dała ), Mama ima

(mamy nie ma ),
Ać mama (zobacz mama).

Te wypowiedzi tworzą już płynne przejście do następnego okresu.

Dziecko mówi!

W okresie kształtowania się mowy nie wolno
zmuszać dziecka do posługiwania się prawą
ręką, gdyż mogą wystąpić zaburzenia mowy.

Kiedy dziecko samo zaczyna coraz więcej
mówić nie wolno tej skłonności gasić np.
obojętnością lub cierpką uwagą, bo wówczas
dziecko zamyka się w sobie, staje się nieufne,
niemieje.

Nie należy hamować żywiołowego pędu do mowy, trzeba

wykorzystać ogromny ładunek uczuciowy, jaki dziecko

wkłada w mowę.

Należy pilnie baczyć czy kształtowanie się mowy dziecka

przebiega zgodnie z normą.

Słownik dziecka

W wieku 1,6 w słowniku dziecka występuje:

na podstawie dzienniczka mowy Inki (prowadziła je Lasoniowa pod kierunkiem

Szumana)

– rzeczowniki - 97

– czasowniki - 13

– zaimki - 11

– przymiotniki - 4

– przysłówki - 2

– wykrzykniki - 40

– partykuły - 1

razem 168 słów.

Frekwencja, czyli częstotliwość posługiwania się wyrazami należącymi

do poszczególnych kategorii semantycznych (części mowy), w

wypowiedziach Inki zanotowano 1948 słów w okresie 1,0-1,6.

Dokładniejszą orientację w treści słownika dzieci uzyskuje się śledząc,

jakie rodzaje przedmiotów i zjawisk, cech i właściwości, czynności i

relacji, występują w wypowiedziach dzieci.

Słownik dziecka

• Rzeczowniki - u dzieci 2-letnich przeważają wyrazy, które ułatwiają

dziecku porozumiewanie się z otoczeniem i zaspakajanie jego
podstawowych potrzeb np.

• imiona własne i pospolite, nazwy zwierząt znanych z wyglądu na

obrazku lub w naturze,

• nazwy części ubrania, części ciała i przedmiotów codziennego

użycia,

• nazwy zabawek, urządzenia i wyposażenia mieszkania

• Czasowniki - wyrażają czynności i ruchy konkretne np.

• ruchy lokomocyjne, oraz zmianę położenia osób i przedmiotów, ruchy

manipulacyjne i narzędziowe,

• czynności składania i rozkładania, czynności pokarmowe i

porządkowe, czynności narządów zmysłowych,

• przeżycia uczuciowe, pragnienia i dążenia.

• Przymiotniki i przysłówki wchodzą do słownika dziecka pod koniec 2 r.ż

przy czym najpierw pojawiają się wyrazy wartościujące np. brzydki - ładny,
grzeczny – niegrzeczny.

• Przyimki i spójniki przyswajają najpóźniej.

Rozwój gramatyczny struktury

mowy

Równolegle z rozwojem zasobu słownictwa dziecko

opanowuje strukturę gramatyczną języka ojczystego.

• Najważniejsze prawidłowości dotyczące rozwoju

fleksji:

- formy przypadkowe rzeczownika pojawiają się w

wieku 1,6 - 2,3 w kolejności: dopełniacz, celownik,
miejscownik i narzędnik, przy

czym dziecko

opuszcza często przyimek w wyrażeniu przyimkowym

np. domu ( w domu), babci (do babci), tole (na stole).

- rozwój deklinacji przymiotnikowo – zaimkowej jest

późniejszy niż

deklinacji rzeczownikowej.

Rozwój gramatyczny struktury mowy

Dzieci przyswajają sobie wcześniej formy liczby pojedynczej niż

mnogiej wszystkich odmiennych części mowy.

• w zakresie odmiany czasowników (koniugacji) dziecko rozróżnia najpierw

czasy: teraźniejszy i przeszły, następnie stronę czynną i zwrotną. Do 2 lat, a

czasami dłużej, miesza pierwszą osobę i drugą oraz używa formy osoby trzeciej

w funkcji osoby pierwszej np. o sobie Kasia bawi się lalką (bawię się lalką).

Myli też odmianę liczby pojedynczej i mnogiej czasownika.

• dziecko miesza rodzaj żeński i męski, zwłaszcza przy odmianie

czasowników, zależnie od przewagi wzorców otoczenia np. kiedy chłopiec

wychowany w gronie kobiet mówi o sobie jakby był dziewczynką.

Między 10 a 20 miesiącem życia dziecko wchodzi w fazę

pojedynczych wyrazów np. mama, tata, baba, da, pa itd. Są to już

wypowiedzi mające znaczenie i uważa się, że pełnią funkcję zdań,

których interpretacji semantycznej dokonuje otoczenie np. mama...da...

Język zaczyna pełnić funkcję komunikacyjną. Dzieci różnią się tempem

przyrostu jednowyrazowych wypowiedzi, jedno mówi kilka słów, inne

kilkadziesiąt..

Rozwój psychoruchowy a rozwój

mowy

Osiągnięcia w rozwoju psychoruchowym a rozwój mowy wg Lanneberga

(1980) w zakresie wokalizacji i języka:

• 12 miesiąc - występuje powtarzanie identycznych sekwencji dźwięków;

pojawiają się słowa mama, tata, wyraźnie ujawnia się rozumienie pewnych

słów i prostych poleceń np. pokaż gdzie masz oczka.

• 18 miesiąc - więcej niż 3 ale mniej niż 50 słów, nadal dużo gaworzy, ale teraz

to są ciągi wielosylabowe, wypowiadane ze zróżnicowaną intonacją; nie

próbuje przekazywać informacji i nie przejawia frustracji, gdy nie jest

rozumiane.
Wśród używanych wyrazów mogą być takie zwroty, jak „daj mi”, „chodź tu”.

• 24 miesiąc - słownik zawiera więcej niż 50 wyrazów (niektóre dzieci potrafią

nazywać wszystkie przedmioty z otoczenia), dziecko zaczyna spontanicznie

łączyć elementy swego języka w kombinacje dwuwyrazowe, wszystkie te

kombinacje wydają się tworami własnymi, wyraźnie wzrasta liczba zachowań

związanych z komunikowaniem się i zainteresowaniem języka

.

• 15 miesiąc życia -->5 wyrazów

• 18 miesiąc życia --> 8-10 wyrazów

• 21 miesiąc życia --> 20 wyrazów

• koniec 24 miesiąca wypowiedzi dwuwyrazowe, zdania.

Mowa a intelekt

W rozwoju mowy dziecka możemy bezspornie skonstatować

występowanie stadium przedintelektualnego, podobnie jak w

rozwoju myślenia – stadium przedjęzykowego

Do pewnego momentu oba procesy rozwijają się niezależnie od

siebie, w określonym punkcie ich linie rozwojowe krzyżują się i

odtąd myślenie staje się myśleniem opartym na słowie, a mowa

staje się intelektualna.

Mowa ma charakter międzyosobowy, bo tworzona jest przez

system konwencjonalnych znaków. By ją opanować dziecko

potrzebuje pewnego indywidualnego, prostszego niż zbiorowy,

systemu symboli.

Dominującymi czynnikami w rozwoju językowym:

• wg Piageta są czynniki leżące po stronie dziecka: dojrzewanie

biologiczne

organizmu oraz aktywność własna dziecka

• wg Wygotskiego są to czynniki leżące po stronie podmiotu i

poza nim: aktywność własna dziecka oraz czynnik

wychowawczy

sterujący działaniami dziecka.

12-18 miesiąc życia

• Reaguje na zakaz „nie wolno”
• Reaguje na swoje imię wołane z drugiego pokoju
• Reaguje na polecenia i pytania np.: chodź, czy chcesz

więcej?

• Naśladuje wiele wypowiadanych przez matkę, ojca słów
• Szuka źródła interesującego go dźwięku
• Reaguje na szelest bibuły, grzechotkę, delikatne

stukanie łyżeczką o brzeg szklanki

• Mówi 3 lub 4 słowa
• Bawią go rymowanki, zabawa kosi-kosi
• Tańczy przy muzyce
• Poproszone pokaże nos, oko, ucho

18-24 miesiąc życia

• Pokazuje różne części ciała
• Spełnia proste polecenia np.: włóż piłkę do pudełka,

daj lalę

• Odpowiada na pytania np. czy chcesz więcej?
• Szuka źródła interesującego go dźwięku
• Mówi od 20 do 300 słów
• Śpiewa i tańczy przy muzyce
• Pokazuje znane obrazki, gdy się je nazywa
• Nazywa to, czego chce: auto, soczek,

ciastko

• Potrafi naśladować głos np.: kota, psa,

pokazując odpowiedni obrazek

Wykładowca prowadzacy

mgr Agnieszka Banaszkiewicz

Przygotowały:

• Elwira Mąka
• Joanna Siedlecka
• Iwona Szczepankowska

Bibliografia

1.

Aitchison J., Ssak, który mówi. Wstęp do psycholingwistyki.

Warszawa 1991

2. Dołęga Z., Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa -

prawidłowości rozwoju, diagnozowania i profilaktyka. Katowice 2003

3. Emiluta- Rozya E., Mierzejewska H., Atys P., Badania przesiewowe do

wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu- cztero- i

sześcioletnich. Warszawa 1995

4. Jurkowski A., Ontogeneza mowy i myślenia. Warszawa 1995

5. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1977

6. Styczek I., Rozwój mowy dziecka w: Logopedia. Warszawa 1979

7. Zarębina M., Kształtowanie się systemu językowego dziecka.

Wrocław 1965

8. Zgółkowa H., Czym język za młodu nasiąknie... Poznań 1986