Praca Magisterska

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

WPROWADZENIE.

Problematyka pracy.

Niniejsza praca będzie przedstawianiem przestrzennej teorii głosowania, przede

wszystkim tej jej części, która dotyczy głosowania na kandydatów. Teoria ta zakłada, że

wyborcy, decydując na kogo głosować, kierują się własnym interesem oraz, że politykom

zależy na władzy i wygranej. Już z tych dwóch prostych założeń możemy wyciągnąć bardzo

ciekawe wnioski. Jeżeli bowiem kandydaci, gdy zostaną wybrani, będą podejmować decyzje

w jakiś sprawach, to wyborcom będzie zależało na wybraniu takiego kandydata, którego

stanowisko w tych sprawach jest najbliższe rozwiązaniom przez nich pożądanym. Mając w

świadomości te preferencje wyborców, kandydaci, aby zostać wybranymi, muszą zajmować

pozycje im jak najbliższe.

Przestrzenna teoria wyborów umożliwia spojrzenia na sytuację wyborczą zarówno z

perspektywy kandydatów, jak i z perspektywy wyborców. Z pierwszego punktu widzenia

możemy analizować strategie kandydatów i partii politycznych mające na celu

maksymalizację otrzymywanego poparcia lub zapobieganie rozłamom i powstawaniu

nowych partii, a także posiadanie przez kandydatów (lub nie) własnych poglądów

politycznych. Jednak oprócz początkowego wprowadzenia ogólnego skupię się na

perspektywie wyborców.

Analizując zachowania wyborców poruszę takie zagadnienia jak to, czym kierują się

wyborcy decydując się głosować na któregoś z kandydatów. A także w jaki sposób można

wyjaśnić to, czy biorą udział w wyborach czy nie. Kolejne zagadnienie dotyczy informacji,

które wykorzystują wyborcy oceniając kandydatów, jakie sprawy (kwestie) są dla nich ważne

i ile ich jest. Dlatego istotna część pracy będzie poświęcona zagadnieniu wymiarów i natury

przestrzeni, którą posługują się zarówno wyborcy, jak i kandydaci. Przedstawię także

sposoby identyfikacji tych wymiarów.

Rozważę możliwość zastosowania przestrzennej teorii głosowania do analizowania

Polskiej sceny politycznej. Postaram się również uzupełnić przestrzenną teorię wyborów o

elementy związane z zachowaniem wyborców, a szczególnie z interakcjami między nimi i

kształtowaniem się poglądów politycznych.

Rozwój przestrzennej teorii głosowania był głównie nastawiony na opisanie i

wyjaśnienie polityki w USA. Polski system polityczny i partyjny różni się dość znacznie od

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

systemu amerykańskiego. A przy różnych założeniach i warunkach model przestrzenny

będzie przewidywał inne zachowania systemu i uczestniczących w nim aktorów. W tej pracy

nie będę starał się dostosowywać teorii przestrzennej do specyfiki warunków polskich.

Skupię się raczej na jej ogólnym przedstawieniu.

Warto też na wstępie zaznaczyć odmienność sytuacji, różnych wyborów. Inna jest

specyfika wyborów prezydenckich, a inna wyborów parlamentarnych. Nieco inne są też w

obu przypadkach wnioski teorii przestrzennej. W tej pracy skupię się raczej na sytuacji

wyborów prezydenckich. Dlatego zaznaczę wyraźnie, gdy będę rozważał wybory innego

rodzaju.

Uzasadnienie wybranego tematu.

Polityka jest zjawiskiem bardzo złożonym, mającym wiele aspektów i związanym z

bardzo wieloma zachowaniami różnych aktorów. Żeby móc dobrze zrozumieć i opisać to

zjawisko powinniśmy dobrze zrozumieć jego poszczególne części i aspekty, relacje

pomiędzy nimi, oraz system – całość jaką tworzą. Teoria przestrzenna jest prostym i

intuicyjnie wiarygodnym modelem wyborów politycznych. Jest to również najbardziej

ogólny i kompletny model polityki, uwzględniający najróżniejsze aspekty zachowań i

sytuacji politycznych.

Idea wyborów i demokracji przedstawicielskiej jest jedną z najważniejszych idei

świata, w który żyjemy. Dlatego zagadnienia, które będę tu poruszał uważam za ważne i

interesujące. Jednocześnie chciałbym też szczególną wagę przywiązać do perspektywy

wyborców, ponieważ ich zachowanie ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania całego

systemu. Jest to także ważne, ponieważ większość prac z zakresu przestrzennej teorii

głosowania dotyczy raczej perspektywy kandydatów, a nie wyborców.

Podejście formalne.

Przestrzenną teorię głosowania można na pewno zaklasyfikować jako opisywaną przez

Mertona (1982) teorię średniego zasięgu. Składa się ona bowiem z określonych zbiorów

założeń, z których można logicznie wyprowadzić konkretne hipotezy potwierdzane następnie

badaniami empirycznymi. Teoria ta nadaje się do opisu zarówno zachowania pojedynczej

osoby – wyborcy lub kandydata, jak i do wyjaśniania ogólniejszych zjawisk makro-

społecznych, takich jak rezultaty wyborów. Jednocześnie teoria ta jest zbudowana na

wystarczająco abstrakcyjnym poziomie, co pozwala zastosować ją w bardzo wielu różnych

sytuacjach. Przy tylko nieco odmiennych założeniach nadaje się zarówno do opisu sytuacji w

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

niewielkim zgromadzeniu podejmującym jakąś decyzję, jak i do opisu głosowania na

kandydatów w wyborach powszechnych.

Merton (1982: 61) pisał, że „każda teoria [średniego zasięgu] posługuje się pewnym

wyobrażeniem, pozwalającym na wyciąganie wniosków.” W przedstawianej przez mnie

teorii takim wyobrażeniem jest wykorzystanie przestrzeni do reprezentowania zarówno

stanowisk kandydatów lub pozycji konkretnych alternatyw, jak i do prezentowania poglądów

wyborców i głosujących. Takie „wyobrażenie” podsuwa wiele hipotez badawczych i

pozwala na ich późniejsze zweryfikowanie.

Przestrzenna teoria głosowania jest również teorią formalną, wykorzystującą ścisłe

ujęcie wykorzystywanych założeń i opisywanych zależności. Teoria formalna w naukach

społecznych pozwala odpowiedzieć na pytanie: co będzie jeśli...? Odpowiedzieć za pomocą

implikacji dedukcyjnych wyciągniętych ze zbioru przesłanek i przyjętych założeń.

Przejrzystość tej teorii jest związana z wyrażeniem wprost jej założeń. Konsekwencje

modelu i możliwość ich zastosowania w rzeczywistości jest związana z ich spełnieniem.

Jak piszą Hinich i Munger (1997), matematyka jest ważnym językiem analizy w

teoriach polityki. O jej przewadze stanowi możliwość analitycznego sprawdzenia

prawdziwości i fałszywości twierdzeń lub też warunków w jakich są prawdziwe (Hinich i

Munger, 1997: 4). Jednak w tej pracy, aby zachować jej przystępność również dla

przeciętnego czytelnika, starałem się używać języka opisowego i w sposób uproszczony

ujmować wszystkie ścisłe zależności.

Zawartość pracy.

Rozdział pierwszy będzie prezentował klasyczny model przestrzenny, zaproponowany

przez Anthony Downs’a, a także niektóre jego podstawowe rozszerzenia. Przedstawię

przestrzenną teoria głosowania i specyfikę jej dwóch głównych działów (przestrzennej teorii

wyborów i przestrzennej teorii zgromadzeń). Po tym krótkim omówieniu ogólnym skupię się

na teorii dotyczącej wyborów oraz na rozważeniu natury przestrzeni politycznej, ponieważ to

będzie również tematem następnych rozdziałów.

W drugim rozdziale pracy przedstawię możliwości rozszerzenia tego podstawowego

modelu i wprowadzenia bardziej realistycznych założeń. Od tego momentu zajmę się

spojrzeniem z perspektywy teorii przestrzennej, na sytuację wyborców i ich zachowanie.

Opiszę możliwości stosowania innych funkcji użyteczności, występowanie absencji

wyborczej z powodu indyferencji lub alienacji i skutki niepewności wyborców, co do pozycji

kandydatów (model probabilistyczny).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

W rozdziale trzecim zajmę się informacjami i charakterystyką przestrzeni politycznej

wykorzystywanymi przez wyborów do podejmowania decyzji. Zastanawiając się jakich

informacji potrzebują wyborcy, aby móc podjąć decyzję, wykorzystam możliwość redukcji

wymiarów przestrzeni polityki, na której opierają się zachowania wyborców. W tym celu

przedstawię, zaproponowaną przez Hinicha i Mungera (1994, 1997), koncepcję przestrzeni

ideologicznej.

Rozdział czwarty będzie poświęcony rozważaniom, na ile przestrzenna teoria

głosowania jest adekwatna do analizowania zachowań polskich wyborców. Zastanowię się,

czy możliwe jest ujęcie polskiej sceny politycznej w kategoriach przestrzennych. Rozważę

też, czy jest możliwe i w jaki sposób, zidentyfikowanie jakiejś przestrzeni politycznej –

wymiarów wyjaśniających zachowania wyborcze Polaków. W tym celu skorzystam z prac

innych badaczy polskiej sceny politycznej. W rozdziale tym, postaram się również rozważyć,

związki i różnice między dwoma teoriami, wyjaśniającymi zachowanie wyborców, oraz to,

która z nich, przestrzenna teoria głosowania, czy teoria identyfikacji partyjnej, jest lepsza do

opisu polskiej sceny politycznej.

W rozdziale piątym chciałbym rozważyć dynamikę wyborców, ich wzajemne

oddziaływania jako nieuwzględniane dotychczas źródło zmienności w modelach

przestrzennej teorii wyborów. Przeanalizuję także, jakie konsekwencje dla przestrzennej

teorii wyborów ma wzajemny wpływ wyborców na przekonania i preferencje (położenie

punktów idealnych) i pokażę, jak mechanizmy wpływu społecznego przyczyniają się do

powstania ideologii.

Ponieważ starałem się napisać tą pracę możliwie przystępnym językiem, raczej w

sposób opisowy, bez używania formalizmów, dlatego na końcu pracy znajduje się aneks,

zawierający wszystkie definicje w sposób ścisły.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWY MODEL

PRZESTRZENNEJ TEORII GŁOSOWANIA.

Chciałby na początku zaprezentować klasyczny model przestrzenny, zaproponowany

przez Anthony Downsa (1957), a także niektóre jego podstawowe rozszerzenia. Przedstawię

przestrzenną teoria głosowania i specyfikę jej dwóch głównych działów (przestrzennej teorii

wyborów i przestrzennej teorii zgromadzeń). Po tym krótkim omówieniu ogólnym skupię się

na teorii dotyczącej wyborów oraz na rozważeniu natury przestrzeni politycznej, ponieważ to

będzie również tematem następnych rozdziałów.

Wprowadzenie.

Na początku tej pracy przedstawię jedną z ważniejszych koncepcji współczesnych

nauk politycznych – przestrzenną teorię głosowania. Jest to teoria o dużym zasięgu

wyjaśniającym, dobrze nadająca się do empirycznego testowania. Rozwój i zastosowania tej

teorii w ostatnich latach są coraz liczniejsze (Enelow i Hinich 1984, 1990; Hinich i Munger

1994, 1997; Merrill i Grofman 1999; Ordeshook 1997). Jednak sama teoria nie jest nowa –

główne prace, leżące u jej źródeł powstały w drugiej połowie lat 50-tych (Downs 1957;

Black 1958).

W ciągu ponad czterdziestu lat od swojego powstania, przestrzenna teoria głosowania

znacznie się rozwinęła. Stworzono wiele modeli opisujących głosowanie w różnych

sytuacjach. W związku z tym, obecnie na przestrzenną teorię głosowania składają się dwie

zasadnicze części, dość znacznie różniące się od siebie. Są to: przestrzenna teoria

zgromadzeń i przestrzenna teoria wyborów. W tym rozdziale postaram się krótko

przedstawić je obie, a następnie skupię się na sytuacji wyborów.

Przestrzenna teoria zgromadzeń zajmuje się sytuacją, gdy osoby głosują by podjąć

decyzję w jakiejś sprawie, która ich dotyczy. Wybierają jedną spośród proponowanych

alternatyw. Decyzję podejmuje na ogół niewielu wyborców, którzy są dobrze poinformowani

o sprawie poddawanej pod głosowanie, mogą zgłaszać nowe propozycje (alternatywy), oraz

na ogół rezultaty decyzji mogą mieć dla nich duże znaczenie.

Natomiast przestrzenna teoria wyborów opisuje zarówno zachowania wyborców,

którzy mogą wybrać pomiędzy kilkoma ustalonymi kandydatami, jak i możliwe zachowania

kandydatów. Wyborcy nie podejmują decyzji w bezpośrednio dotyczącej ich sprawie.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Wybierają, który spośród kandydatów, będzie rządził i będzie mógł podejmować takie

decyzje. W sytuacji wyborów głosuje raczej bardzo wiele osób, wybierając spośród niewielu

już określonych kandydatów. Co więcej wyborcy mogą mieć małą wiedzę na temat

kandydatów, a pojedynczy głos, sam w sobie jest raczej niewiele znaczący.

Model przestrzennej teorii wyborów dzieli analizę polityki na dwa oddzielne

zagadnienia. Pierwszym są decyzje wyborców, z których każdy wybiera najbardziej

odpowiadającego mu kandydata (przy najprostszych założeniach na podstawie podobieństwa

poglądów). Drugim zagadnieniem jest wybór platformy (pozycji) przez partię, która wiedząc

o sposobach decydowania przez wyborców, tworzy propozycje lub wybiera swoich

kandydatów tak, aby przyciągnąć jak największą ilość wyborców.

Sytuacja głosowania.

Zasadniczym pytaniem, które powinniśmy rozważyć, zastanawiając się nad sytuacją

głosowania, jest to jak ludzie głosują? Z czego wynika to, że ludzie głosują tak, a nie

inaczej? Aby móc odpowiedzieć na te pytania przyjmijmy pewne założenia. Z niektórych z

nich będziemy mogli później zrezygnować. Przede wszystkim musimy przyjąć, że ludzie,

którzy głosują w jakiejś sprawie, mają w tej sprawie jakieś poglądy. Jest to chyba założenie

bardzo zgodne z intuicją, osoby nie mające poglądów w tej kwestii lub nią nie

zainteresowane najprawdopodobniej nie wzięłyby udziału w głosowaniu. Tak więc

przyjmujemy, że osoby głosujące nad jakąś sprawą mają co do niej jakieś poglądy, a co

więcej kierują się nimi w dokonywanych przez siebie wyborach.

Podstawowym założeniem przestrzennej teorii głosowania jest to, że alternatywy

można reprezentować jako punkty w przestrzeni, której wymiary stanowią rozważane

kwestie. Inaczej mówiąc każdą kwestię i możliwe do podjęcia w niej decyzje, możemy

przedstawić jako uporządkowany wymiar. Podobnie pozycje polityczne kandydatów lub

partii można, z korzyścią reprezentować jako punkty w podobnej przestrzeni (Hinich i

Munger 1997: 5). Owa przestrzeń polityki może składać się z jednego lub więcej wymiarów,

odpowiadających konkretnym kwestiom – tematom politycznym, poddawanym pod

głosowanie. Zagadnienie pozycji kandydatów i wymiarów, na których są one reprezentowane

są dużo bardziej złożone i zostaną jeszcze szerzej omówione.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Teraz zastanówmy się nad charakterystyką samej kwestii, która jest poddawana pod

głosowanie. Tym co warto zrobić jest stworzenie reprezentacji przestrzennej

. Jest to

właściwie zawsze możliwe – każdą sprawę można przedstawić na jednym lub w większej

ilości wymiarów. Aby to lepiej wytłumaczyć rozważmy przykład: Wyobraźmy sobie

sytuację, że kwestią głosowaną w parlamencie jest wysokość wydatków na obronę

narodową. Zagadnienie to możemy przedstawić na wymiarze – osi reprezentującą możliwą

wielkość wydatków na armię. Jeden jej koniec odpowiada zerowym wydatkom, a drugi

(niekoniecznie określony) maksymalnej wielkości budżetu przeznaczonego na ten cel. Jest to

sytuacja najprostsza z możliwych, ponieważ istnieje tylko jeden wymiar i nią się na razie

zajmiemy. Później zastanowimy się jak zmieni się sytuacja w przypadku głosowania bardziej

złożonych kwestii, które powinny być reprezentowane w większej ilości wymiarów.

W opisanym powyżej przykładzie dowolny punkt należący do głosowanego wymiaru

odpowiada jakiejś ilości pieniędzy, która może zostać przeznaczona na obronę narodową.

Możemy więc przedstawić wybór, który został dokonany, jako punkt w tej przestrzeni. W ten

sam sposób możemy też przedstawić stanowisko wyborców. Możemy bowiem rozważyć co

by zrobił wyborca gdyby sam decydował, jakie rozwiązanie uznałby za najlepsze. Wybór,

którego by dokonał jest również punktem w rozważanej przestrzeni. Położenie tego punktu

zależy od przekonań i poglądów danej osoby i jest on nazywany punktem idealnym danego

wyborcy. Formalna definicja punktu idealnego znajduje się w aneksie.

O warunkach, jakie powinna spełniać taka przestrzeń polityki, pisali między innymi

Hinich i Munger (1997: 46-48): Po pierwsze, przestrzeń wymaga uporządkowania

alternatyw. Uporządkowania, które jest społecznie podzielane przez wszystkich (np. coś od

mniej do więcej). Po drugie, przestrzeń powinna być również ciągła. Oznacza to, że

pomiędzy dowolnymi dwoma alternatywami jest (lub może być) również jakaś trzecia

alternatywa. Oczywiście przy kwestach takich, jak wysokość budżetu, założenie ciągłości nie

jest niczym niezwykłym. Warto jeszcze dodać, iż niektóre kwestie mogą być

wielowymiarowe i do ich przedstawienia potrzebna jest bardziej złożona przestrzeń.

Rozważymy teraz jak wyborca decyduje i na jakiej zasadzie ocenia różne alternatywy.

Zdefiniowaliśmy już istnienie alternatywy, którą wyborca uważa za lepszą od wszystkich

pozostałych. A co jest w sytuacji, gdy porównywane są rozwiązania, z których żadne nie jest

Idea reprezentacji przestrzennej pochodzi od Hotellinga (1929) i Smithiesa (1941). Wykorzystywali oni

przestrzeń do rozważań konkurencji pomiędzy firmami, związanej z lokalizacją. Do analiz politycznych teoria

przestrzenna została zaadoptowana przez Downsa (1957) i Blacka (1958).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

najlepsze? W podstawowym modelu przestrzennym zakładamy, że wyborca woli taką

alternatywy, która jest bliższa jego ideałowi. W kategoriach przestrzennych możemy

powiedzieć, że osoba głosująca decyduje na podstawie odległości między punktami

reprezentującymi propozycje (lub kandydatów), a jej punktem idealnym. Im większa różnica

danej alternatywy od ideału wyborcy, tym gorzej jest ona oceniana i tym mniej chętnie

wyborca będzie na nią głosował.

Korzystając z tego założenia, możemy stworzyć uporządkowanie alternatyw,

odpowiadające preferencjom wyborcy. Na podstawie odległości punktu idealnego od

punktów reprezentujących poszczególnych polityk lub kandydatów możemy stworzyć ich

ranking. Do reprezentowania preferencji możemy użyć funkcji użyteczności, która w sposób

liczbowy opisuje poziom satysfakcji wyborcy z danej alternatywy. Im rozwiązanie lub

kandydat jest bliższy ideału danego wyborcy, tym większa jest jego użyteczność z takiego

wyboru. Użyteczność jest więc funkcją, która różnym możliwym wyborom

przyporządkowuje wartość liczbową. Innymi słowy użyteczność odpowiada nam na pytanie

o to, jak wyborca ceni różne sytuacje – różne decyzje, które mogą być podjęte? Z samej

definicji, punkt idealny tego wyborcy reprezentuje rozwiązanie dające wyborcy najwyższą

użyteczność.

Funkcja użyteczności zdefiniowana jest na całej przestrzeni w której dokonuje się

wybór. Jest tak, ponieważ wyborca jest w stanie ocenić wszystkie możliwe alternatywy i

porównywać je między sobą. W najprostszym klasycznym modelu, Downs zakłada, że

użyteczność wyborcy z jakiegoś rozwiązania zależy tylko, od odległości tego punktu od

punktu idealnego.

Jeżeli zatem wyobrazimy sobie wyborcę porównującego między sobą dwie

alternatywy, to w zależności od ich położenia albo któraś z nich daje wyborcy wyższą

użyteczność (jest bliżej), albo też obie dają taką samą użyteczność. W tym ostatnim

przypadku mówimy, że wyborca jest indyferentny i obie alternatywy są dla niego równie

dobre, czyli jest mu obojętne, która z nich zostanie wybrana.

W teorii przestrzennej jesteśmy w stanie określić wynik głosowania, dzięki znajomości

stanowisk (ideałów) wyborców oraz położenia alternatyw. Jest to możliwe właśnie ze

względu na założenie, że satysfakcja głosującego, z danego rozwiązania jest tym mniejsza im

dalsze jest ono od jego ideału. Jeżeli więc możemy w ten sposób określić funkcję

użyteczności wyborcy lub członka zgromadzenia, to możemy też bez problemu przewidzieć

jak będzie głosował (zakładając, że nie można głosować strategicznie).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Z założenia, że wyborca mniej

preferuje alternatywy położone dalej

od punktu idealnego wynika ważna

własność funkcji użyteczności –

jednowierzchołkowość (inaczej

unimodalność). Jak możemy

zaobserwować na wykresie 1.1

funkcja użyteczności jest malejącą

funkcją odległości od punktu

idealnego. Jest to istotne założenie, a

zarazem ograniczenie preferencji

indywidualnych. Przyjmujemy, że rozkład funkcji użyteczności jest stożkowy, a nie na

przykład U-kształtny. Prawdopodobnie mogą się zdarzyć takie sytuacje, w których wyborca

woli rozwiązania skrajne od rozwiązania pośredniego. Na przykład w rozważanym wcześniej

przykładzie wydatków na obronę narodową wyborca mógłby uważać, że należy wydać dużo

pieniędzy, a jeżeli taka kwota jest nie możliwa do osiągnięcia, to wtedy lepiej nic nie

wydawać. Taki wyborca woli rozwiązania skrajne.

Dopuszczenie takiej możliwości wymagałoby innego zdefiniowania funkcji

użyteczności. W przestrzennej teorii głosowania zakładamy, że wyborca woli rozwiązania,

które są jak najbliższe jego ideałowi, więc użyteczność jest zdefiniowana jako malejąca

funkcja odległości

. Wraz ze wzrostem odległości od punktu idealnego użyteczność maleje.

Warunek, który musi spełniać funkcja użyteczności, żebyśmy mogli uznać preferencje

wyborcy za unimodalne i jego formalizacja jest przedstawiona w aneksie.

Rysunek 1.1, przedstawiający krzywą użyteczności w jednym wymiarze został

narysowany przy założeniu symetryczności. To znaczy, że użyteczność maleje w ten sam

sposób w jedną i w drugą stronę. Nie jest to konieczne założenie, definicja

jednowierzchołkowości wymaga tylko żeby użyteczność po jednej i drugiej stronie punktu

idealnego malała – to znaczy że nie musi ona maleć w tym samym tempie wraz z

odległością.

W zasadzie jednowierzchołkowość nie jest wymagana koniecznie u wszystkich wyborców, ale raczej u

znaczącej ich liczby. Brak jednowierzchołkowości może powodować występowanie nieprzechodniości

preferencji społecznej. Jednak w większości przypadków brak unimodalności u niewielkiej części wyborców

nie powinien mieć żadnych negatywnych konsekwencji.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Warto zwrócić uwagę, że użyteczność nie zależy tutaj w żaden sposób od innych osób.

Zakładamy, że to co wyborca wybrałby, gdyby decydował sam, wybierze również, w sytuacji

gdy w głosowaniu bierze udział więcej osób. Czyli że inne osoby i ich zachowanie nie mają

wpływu na to na co wyborca zagłosuje. W rozdziale 5 to założenie zostanie uchylone. Na

razie zakładamy również, że wyborca będzie głosował na tą alternatywę, która daje mu

najwyższą użyteczność. To znaczy nie dopuszczamy możliwości głosowania strategicznego.

Czyli takiej sytuacji, gdy wyborca głosuje na alternatywę mniej preferowaną, na przykład z

obawy przed sytuacją, w której wybrana byłaby jakaś inna dużo gorsza dla niego

alternatywa. Później zrezygnujemy także z tego założenia.

Wyborcy używają reprezentacji przestrzennej pozycji kandydata, ponieważ ułatwia im

ona rozumienie polityki. Jednak aby fakt ten miał jakieś znaczące konsekwencje potrzebne

jest przynajmniej częściowe społeczne podzielanie tego rozumienia. Oznacza to, że aby

model przestrzenny miał sens potrzebna jest zgoda wyborców co do tego jakie są wymiary

polityki. Problem ten omówię szerzej w rozdziale 3. Na razie będziemy zakładali, że wszyscy

głosujący w ten sam sposób rozumieją kwestie i tak samo postrzegają odległości pomiędzy

alternatywami na poszczególnych wymiarach.

Podsumowując model przestrzenny ma zastosowanie, w sytuacji gdy możemy

przedstawić rozważaną kwestię jako przestrzeń reprezentującą wszystkie możliwe

alternatywy. Zakładamy również, że głosujący postrzegają tą przestrzeń w ten sam sposób

oraz mają jakieś zdanie w danej sprawie i pogląd dotyczący idealnego rozwiązania. Ponad to

przyjmujemy, że wyborca porównując różne możliwe rozwiązania preferuje to, które jest

najbliższe jego ideałowi. Takie głosowanie jest czasami nazywane głosowaniem

tematycznym, w celu podkreślenia, że wyborca kieruje się własnymi poglądami i interesami.

Podstawowe wyniki w jednym wymiarze.

Powyższy opis jest przedstawieniem ogólnych założeń przestrzennej teorii głosowania.

Skupimy się teraz na sytuacji zgromadzenia głosującego jakąś kwestię, którą możemy

reprezentować jako jeden wymiar. Zobaczmy też jakie są podstawowe wnioski płynące z tak

zdefiniowanej sytuacji głosowania. Zanim to zrobimy musimy jeszcze zdefiniować metodę

głosowania. To znaczy musimy ustalić jakie warunki musi spełnić alternatywa, żeby uznać ją

za wybraną.

Na razie przyjmijmy, że głosowanie odbywa się metodą większości. Alternatywy

porównywane są parami, ta która ma więcej głosów zostaje wybrana. W przypadku, gdy pod

głosowanie poddawane są więcej niż dwie alternatywy, porównywane są wszystkie pary.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jeżeli istnieje alternatywa, która wygrywa z każdą inną, to ona zostaje wybrana. Taką

alternatywę nazywamy zwycięzcą Codorceta. W sytuacji przestrzennej w jednym wymiarze,

przy założeniach jednowierzchołkowości i symetrii preferencji, taka alternatywa zawsze

istnieje, natomiast w bardziej złożonej przestrzeni jej występowanie jest rzadkie.

Możliwa jest także inna, w praktyce dużo częściej stosowana, tak zwana sekwencyjna

metoda większościowa. W sytuacji głosowania więcej niż dwóch alternatyw, najpierw

odbywa się porównanie w jednej parze – na ogół jest to porównanie nowej z alternatyw z już

ustaloną. Następnie zwycięzca tego głosowania jest porównywany z kolejną alternatywą. I

tak dalej, aż do momentu, gdy nie będzie już większościowej koalicji, która chciałaby

zmienić ostatnio przegłosowaną alternatywę. Jeżeli, w ten sposób, dojdziemy do takiego

stanu, to jest on stanem równowagi, a wybrana alternatywa jest także zwycięzcą Condorceta.

Najważniejszym wynikiem w sytuacji jednego wymiaru jest twierdzenie o

medianowym wyborcy (Black 1958). Wskazuje ono na uprzywilejowaną pozycję wyborcy

medianowego, czyli takiego, który znajduje się w centrum dystrybucji wyborców. Dokładnie

należałoby powiedzieć, że po każdej stronie takiego wyborcy (wliczając też jego samego)

znajduje się przynajmniej połowa wyborców. Formalna definicja pozycję medianowego

wyborcy znajduje się w aneksie.

Twierdzenie Black’a o medianowym wyborcy w jednym wymiarze jest następujące:

Jeżeli poddawana pod głosowanie za pomocą reguły większości, kwestia X jest

jednowymiarowa i wszyscy wyborcy mają jednowierzchołkowe preferencje (zdefiniowane

na X), wtedy alternatywa najwyżej oceniana przez medianowego wyborcę (x

) jest

zwycięzcą Condorceta. To znaczy, że przy porównywaniu parami nie może przegrać z żadną

inną alternatywą. Na

rysunku 1.2 medianowym

wyborcą jest osoba

czwarta, rozwiązanie

zgodna z jego idealną

pozycją wygra z każdą inną alternatywą. Z tymi po lewej stronie dzięki poparciu wyborców

5, 6 i 7, natomiast z tymi po prawej stronie wygra dzięki temu, że w takim porównaniu będą

ją wolały osoby 1, 2 i 3.

Warto zauważyć, że do twierdzenia o medianowym wyborcy nie jest potrzebna

symetria preferencji. Pozycja medianowa i tak wygrywa z każdą inną. Warunkiem

wystarczającym, jaki muszą spełniać preferencje jest jednowierzchołkowość.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Założenie symetrii preferencji pozwala niejako rozszerzyć twierdzenie o medianowym

wyborcy na dwie alternatywy – bliższą i dalszą mediany. Możemy porównać każde dwie

alternatywy i wiemy, że zawsze wygra ta, znajdująca się bliżej mediany dystrybucji

wyborców. Oczywiście jeżeli porównywalibyśmy tylko alternatywy znajdujące się są po tej

samej stronie mediany, to założenie symetrii nie byłoby potrzebne. (Hinich i Munger 1997:

36).

Podsumowując, dotychczasowe rozważania wskazują, że bliskość centrum może być

źródłem politycznej siły. Dlatego może istnieć presja do zajmowania pozycji jak najbardziej

zbliżonych do mediany. Jest to ważny wniosek szczególnie dla kandydatów startujących w

wyborach. Zajmując stanowisko bardziej centrowe – zbliżone do mediany, zwiększają oni

swoje szanse zostania wybranym.

Wiele wymiarów.

Dotychczas opisany wybór indywidualny jest dość prosty, wyborca oddaje swój głos

na kandydata lub alternatywę, która mu najbardziej odpowiada i jest w jego przekonaniu i dla

niego, najlepsza. Ważnymi kwestiami, pozostającymi do rozstrzygnięcia, jest to, jakie

dokładnie właściwości kandydata wyborca bierze pod uwagę. Jeżeli tych właściwości

(wymiarów) jest wiele, to w jaki sposób wyborca uwzględnia poszczególne z nich i

wszystkie razem. Zajmiemy się teraz właśnie sytuacją w której przestrzeń, w której

podejmowana jest decyzja lub lokują się kandydaci ma więcej niż jeden wymiar.

Wyborca ocenia osobno każdą kwestię, rozważając ją z punktu widzenia tego, co sam

uznaje za słuszne. Porównuje pozycję kandydatów lub alternatyw w tym wymiarze ze

swoimi poglądami (własną pozycją). Robi tak dla każdego z wymiarów, które uznaje za

ważne. Przy głosowaniach w zgromadzeniach wielu wymiarów, zakładamy, że każdy

głosujący ma preferencje (swoją pozycję) na każdym z wymiarów. Ewentualnie nie

posiadanie zdania może być równoważne zgodzie na pozostawienie sytuacji w punkcie

reprezentującym sytuację obecną, czyli status quo

Pierwszą kwestią, którą należy rozważyć jest to jak wygląda krzywa użyteczności w

dwóch wymiarach. Największą użyteczność dla wyborcy ma nadal punkt idealny. Wraz z

oddalaniem się od niego maleje użyteczność wyborcy, czyli im dalsza od punktu idealnego

alternatywa zostanie wybrana tym mniej zadowolony będzie wyborca. Możemy mówić o

Taką wielowymiarową przestrzeń najlepiej opisać za pomocą macierzy. (Hinich i Munger 1997:

rozdział 4)

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

krzywej indyferencji, czyli o zbiorze punktów, reprezentujących takie alternatywy, które są

dla wyborcy równie dobre. Rozważmy teraz kształt krzywych indyferencji i funkcje

użyteczności przy różnych założeniach dotyczących preferencji wyborcy, który może w

różny sposób oceniać ważność poszczególnych wymiarów, a także uzależniać swoją decyzję

w jednym z wymiarów od decyzji podjętej w innym.

Pierwszą możliwością jest założenie symetrii i równej ważności poszczególnych

kwestii. W takim przypadku w sytuacji dwóch wymiarów krzywa indyferencji byłaby

okręgiem o środku w punkcie idealnym wyborcy (rysunek 1.3). Takich krzywych jest

nieskończenie wiele, im dalej są

położone od punktu idealnego (im

większy jest promień okręgu) tym niższa

użyteczność alternatyw na nich się

znajdujących. Oczywiście alternatywy,

reprezentowane przez punkty znajdujące

się na jednej krzywej, czyli

równoodległe od punktu idealnego są

równie dobre dla wyborcy i wszystkie

mają dla niego, taką samą użyteczność.

Rozważmy teraz sytuację w której kwestie (wymiary) mają różną ważność dla

wyborcy. Krzywe indyferencji są elipsami, rozciągniętymi w kierunku, który ma dla

wyborcy mniejsze znaczenie. Nadal łączą one zbiór alternatyw, które wyborca jednakowo

lubi (ocenia). Kształt krzywych indyferencji wynika z tego, że jedna z kwestii jest ważniejsza

od drugiej. Inaczej można powiedzieć, że używamy ważonej funkcji użyteczności i

poszczególne wymiary mają różne

znaczenie.

Jeżeli ważniejszy jest wymiar

pionowy to krzywe indyferencji są

spłaszczone, czyli rozciągnięte na boki

(taką sytuację przedstawia rysunek 1.4).

Natomiast jeżeli ważniejsza jest kwestia

umieszczona na osi poziomej, wtedy

wyborca ma zwężone, czyli rozciągnięte

w pionie, krzywe indyferencji (rysunek

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

1.5). Intuicje ukryte za tymi różnicami są dość oczywiste. Im ważniejszy jest dany wymiar

dla wyborcy, tym mniejsza zmiana

powoduje jego zadowolenie (zwiększa

użyteczność). Oznacza to, że zmiana o

taką samą odległość w kierunku mniej

ważnym powoduje mniejszą zmianę

użyteczności, niż zmiana w kierunku

ważniejszym. Tak zdefiniowana

użyteczność spełnia postulat symetrii to

znaczy bez względu na to jaki kierunek

wybierzemy, użyteczność maleje w

takim samym tempie po obu stronach

punktu idealnego.

Im ważniejszy dla wyborcy jest dany wymiar, im większe znaczenie ma on dla

podejmowanych decyzji, tym wyższą wagę wyborca mu przypisuje. W takiej sytuacji,

zróżnicowanej ważności wymiarów musimy wykorzystywać ważoną funkcję użyteczności,

która odległości w różnych kierunkach będzie mnożyła przez wagi, odpowiadające ważności

tych wymiarów. Wagi te nie muszą być i najczęściej nie są, dokładnie uświadomione. Jednak

w ten sposób, wyborca oceniając ważność poszczególnych wymiarów, może także ocenić je

łącznie.

Na razie zakładaliśmy, że poszczególne kwestie są ze sobą zupełnie niezwiązane, a

wyborcy postrzegają je, jako niezależne – to jaka jest sytuacja w jednej z nich nie miało

wpływu na decyzję dotyczącą innej. Rozważmy konsekwencje takiego skorelowania kwestii

lub preferencji wyborców (Enelow i Hinich 1984: rozdz. 3; Hinich i Munger 1997). W takiej

sytuacji duże znaczenie ma kolejność głosowania. Podobnie jest w przypadku jednego

wymiaru, gdy preferencje wyborców nie są jednowierzchołkowe i zwycięzca Condorceta nie

istnieje. Na przykład wydatki na różne przedsięwzięcia mogą być ograniczone przez łączną

sumę budżetu lub decyzje w jednej sprawie mogą wpływać na możliwości i rezultaty innej

kwestii. Ponadto związane mogą być preferencje wyborców lub głosujących, to znaczy ich

decyzja w jednej sprawie może być zależna od decyzji w innej, nawet jeśli kwestie te nie są

ze sobą w żaden sposób powiązane. Czyli ważna jest zarówno rozdzielność kwestii, jak i

rozdzielność preferencji.

Istotnym zagadnieniem staje się także sposób podejmowania decyzji w tych dwóch

sprawach – czy kwestie te są głosowane łącznie, czy w kolejności i ewentualnie jaka to

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

kolejność, ponieważ jak zobaczymy gdy preferencje głosujących są zależne między

wymiarami, poddawanymi oddzielnie pod głosowanie, to kolejność rozważanych kwestii

wpływa na wynik jaki zostanie osiągnięty. Również w tym wypadku osoba posiadająca

agendę (decydująca o kolejności głosowania) ma możliwość manipulacji wynikiem, tak aby

osiągnąć, korzystny dla siebie wynik (oczywiście musi znać nie tylko preferencje innych

osób w poszczególnych kwestiach, ale również zależności między nimi).

Rozpatrzmy użyteczność wyborcy o zależnych preferencjach, gdy kwestie (wymiary)

mają dla niego takie same lub różne znaczenie. Jest to przypadek bardzo złożony, ponieważ

idealne rozwiązanie jednej kwestii, jest przez wyborcę uzależniane od oczekiwanego

rozwiązania drugiej. Krzywe indyferencji mogą wyglądać w różny sposób, co postaram się

wyjaśnić na przykładach.

Hinich i Munger (1997: 57) wyróżniają dwa podstawowe rodzaje takiej zależności

preferencji. Pierwszy to ‘negatywne uzupełnianie się kwestii’, gdy większe wartości na

jednym z wymiarów powodują preferowanie, przez wyborcę, mniejszych wartości z drugiego

wymiaru i odwrotnie. Doskonałym przykładem może być tutaj chęć podzielenia budżetu

pomiędzy jakieś dwa rodzaje wydatków, ale bez konieczności zwiększania sumy wydatków i

podatków. Gdy wydatki na jeden z celów zostaną ustalone na poziomi wyższym niż chciał

głosujący, zmieni on również swój ideał wydatków na drugi cel, na którym będzie teraz

próbował zaoszczędzić. Krzywe indyferencji dla takiej sytuacji przedstawia rysunek 1.6.

Drugim rodzajem zależnych preferencji wyróżnionych przez Hinicha i Mungera jest

‘pozytywne uzupełnianie się kwestii’ (rysunek 1.7). W takim przypadku większe wartości na

którymś z wymiarów powodują, że wyborca jest bardziej skłonny wybierać również większe

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

wartości na drugim wymiarze. I odwrotnie mniejsze wartości jednego z wymiarów skłaniają

go do preferowania mniejszych wartości w drugiej kwestii. Na przykład, gdy decyzje dotyczą

zwiększania liczby studentów na Uniwersytecie i zatrudniania większej ilości pracowników

naukowych. Zwiększenie jednej z tych wielkości może powodować, że głosujący będzie

chciał zwiększyć również drugą z nich. Czyli w sytuacji, gdy postanowiono przyjąć więcej

studentów niż głosujący uważa za stosowne, będzie on skłonny zadecydować by zatrudnić, w

związku z tym również więcej pracowników niż początkowo planował.

W obu przypadkach krzywe indyferencji (obojętności) są elipsami, jednak różne jest

ich nachylenie. Przykłady zdają się pokazywać, że preferencje nie są sztywno ustalone. Tak

jednak nie jest. Cele głosującego w każdej kwestii są uzależnione od jego oczekiwań, co do

tego, jakie rozwiązanie zostanie przyjęte w drugiej kwestii. Dlatego właśnie kolejność

głosowania może mieć znaczenie dla tego, jaka decyzja zostanie podjęta. Zmianie podlega

jedynie kontekst decyzji, który wpływa na to, co wyborca preferuje na drugim wymiarze. To

że jesteśmy w stanie wyznaczyć krzywe obojętności wskazuje na to, że preferencje są

dokładnie i jednoznacznie określone.

Dopuszczenie możliwości istnienia zależnych preferencji powoduje, że modelowanie

zachowania głosujących staje się bardziej złożone, ale też dla wielu sytuacji bardziej

realistyczne. Może się zdarzyć, że wyborca nie będzie głosował na rozwiązanie, które uważa

za idealne na jednym z wymiarów. Będzie tak zawsze, gdy tylko w innym wymiarze została

wybrana (lub wyborca oczekuje, że zostanie wybrana), alternatywa inna od najbardziej przez

niego preferowanej. Decyzja wyborcy w jednej z kwestii zależy od warunków i okoliczności

związanych z innym wymiarem i z kolejnością głosowania. Jedyną możliwością, że wyborca

będzie chciał zagłosować na wartość, którą uważa za idealną w jednym z wymiarów, jest to,

że również w drugim została lub prawdopodobnie zostanie wybrana, alternatywa, którą

najbardziej preferuje.

Podstawowe wyniki w sytuacji dwóch i więcej wymiarów.

Zajmijmy się teraz dokładniej najprostszym przypadkiem, niezwiązanych kwestii oraz

niezależnych preferencji. Powróćmy też do założeń symetrii preferencji i równej ważności

kwestii i prześledźmy podstawowe wyniki w sytuacji dwóch wymiarów. Rozważymy się

najpierw głosowaniem oddzielnie na poszczególne wymiary. Gdy preferencje są niezależne,

a głosowania na każdą kwestię odbywają się po kolei, to kolejność głosowania nie ma

znaczenia. Zawsze zostanie wybrane rozwiązanie, które jest medianą osobno w każdym z

wymiarów. Przykład takiej alternatywy dla pięciu wyborców pokazuje rysunek 1.8.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Szczególna pozycja tej alternatywy wynika z

tego, że są to po prostu dwa oddzielne

głosowania. W każdym z nich wygrywa

rozwiązanie medianowe i w ten sposób

otrzymujemy stabilne rozwiązanie. Nie ma

bowiem możliwości, aby komuś udało się

doprowadzić do jego zmiany.

Co się stanie w sytuacji, gdy kwestie i

preferencje są nadal niezależne, a decyzja

podejmowana jest za pomocą metody większości w obu wymiarach równocześnie?

Zdefiniujmy na początku kilka użytecznych pojęć, które pozwolą nam ocenić wyniki. Do

zbioru Pareto należą wszystkie punkty, reprezentujące takie alternatywy, spełniające

następujący warunek. Jeżeli dla danej alternatywy nie ma żadnej innej, która jest prze

wszystkie osoby uważana za nie gorszą, a przez przynajmniej jedną za lepszą, to taka

alternatywa należy do zbioru Pareto. Jest to najmniejszy zbiór punktów, zawierający

wszystkie punkty idealne i linie je łączące. Można też powiedzieć, że dla każdej alternatywy

nie należącej do tego zbioru, istnieje

w tym zbiorze taka, która wygra z

nią w porównaniu parami (którą

większość

głosujących będzie

bardziej preferowało). Dla dwóch

wyborców z rysunku 1.9, zbiorem

Pareto jest odcinek łączący ich

pozycję. Dla każdej alternatywy z

poza zbioru (np. B) jest w tym

zbiorze alternatywa społecznie

bardziej preferowana od niej (tu A).

Warto jeszcze zdefiniować zwycięzcę Condorceta, jest to alternatywa, która przy

regule większości wygrywa z każdą inną alternatywą. Natomiast W(y), czyli zbiór alternatyw

wygrywających z alternatywą y, to zbiór takich alternatyw, które w porównaniu parami

wygrywają z alternatywą y. Oznacza to, że ponad połowa wyborców woli każdą z tych

alternatyw od alternatywy y. Jeśli zbiór ten jest pusty, to alternatywa y jest punktem

równowagi, czyli nie ma żadnej alternatywy, która mogłaby z nią wygrać.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Przyjrzyjmy się teraz dwuwymiarowej sytuacji trzech wyborców, pokazanej na

rysunku 1.10. Zbiorem Pareto jest tu trójkąt o wierzchołkach w pozycjach osób głosujących

(a także jego wnętrze). Dla każdego

punktu spoza zbioru Pareto, jest w

nim alternatywa lepsza dla

wszystkich głosujących. Jednak w tej

sytuacji dla każdej alternatywy z

tego zbioru, jest poza nim punkt

który jest nad nią bardziej

preferowany przez większość osób.

Na rysunku 1.10 alternatywa ‘B’ jest

preferowana nad ‘A’ przez

wyborców pierwszego i trzeciego.

Prowadzi to do braku stabilnych

rozwiązań, ponieważ od każdej

alternatywy można znaleźć lepszą. Nie ma więc alternatywy, która byłaby zwycięzcą

Condorceta. Metoda większości może nawet prowadzić do wybrania alternatyw, które nie

należą do zbioru Pareto.

Możliwe są również cykle pomiędzy alternatywami. Przykład takiej sytuacji prezentuje

rysunek 1.11. Alternatywa ‘A’ przegra w głosowaniu za pomocą metody większości z

alternatywą ‘B’, na którą zagłosują osoby pierwsza i druga. Jednak alternatywa ‘B’ przegra z

‘C’, którą w takim

porównaniu poprą osoby

pierwsza i trzecia. Niestety

jeżeli teraz porównamy ‘C’

z ‘A’ to ta druga jest lepsza

dla drugiego i trzeciego

wyborcy. W ten sposób

powstaje cykl, alternatywa

‘B’ jest lepsza od ‘A’, ‘C’

jest lepsze od ‘B’ i ‘A’

lepsze od ‘C’. W ten

sposób można byłoby w

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

nieskończoność głosować te trzy alternatywy

Jakie są warunki, które muszą być spełnione żeby mogła istnieć alternatywa zwycięska

w sensie Condorceta lub inne stabilne, czyli ostateczne rozwiązanie? Po pierwsze taka

sytuacja jest możliwa gdy preferencje indywidualne spełniają pewne, określone warunki.

Drugą możliwością uzyskania stabilnych wyników jest stworzenie instytucji, chroniących

przed zmienianiem decyzji w nieskończoność i manipulacjami strategicznymi.

Pierwsza możliwość sprowadza

się do tego, że zwycięzcą Condorceta

jest alternatywa, będąca medianą we

wszystkich kierunkach (rysunki 1.12 i

1.13). W dwóch wymiarach taka

sytuacja ma miejsce, gdy dla każdej

prostej, którą możemy poprowadzić

przez taką alternatywę, po każdej jej

stronie (wliczając też samą prostą)

znajduje się przynajmniej połowa

wyborców. Jest to warunek

wystarczający na istnienie mediany

(alternatywy będącej zwycięzcą Condorceta) we wszystkich kierunkach. Inaczej mówiąc jest

to warunek symetrycznego rozłożenia punktów idealnych innych wyborców wokół

medianowego wyborcy.

Sytuację taką możemy opisać

w jeszcze inny sposób. Ma ona

miejsce, gdy na wszystkich

prostych poprowadzonych przez

medianę, po obu jej stronach

znajduje się taka sama liczba

wyborców. Możliwe jest

uogólnienie twierdzenia Blacka do

dwóch (lub więcej) wymiarów.

Głosi ono, że alternatywa będąca

W jednym wymiarze warunkiem wystarczającym do braku cykli jest jednowierzchołkowość preferencji

głosujących.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

mediana we wszystkich kierunkach wygra w porównaniu parami z każdą inna alternatywą

(Mueller 1989: 75).

Oprócz takiej symetrii jest

jeszcze jedna możliwość istnienia

zwycięzcy Condorceta. Alternatywą

taką może być wyborca w środku

trójkąta równobocznego, na którego

wierzchołkach znajdują się pozostali

wyborcy. Taki przypadek pokazuje

rysunek.

Stabilna sytuacja, w której nie

dochodzi już do dalszych zmian, jest

więc możliwa, mimo że pierwsze

wyniki wskazywałyby na coś innego.

Jednak warunki istnienia mediany we wszystkich kierunkach są dość trudne do spełnienia i

sytuacja jest mniej stabilna. Przyczyną stabilności mogą być też instytucje i reguły gry, takie

jak oddzielne głosowanie kwestii. Jak pamiętamy głosowanie po kolei poszczególnych

wymiarów doprowadzi do wybrania alternatywy będącej medianą w tych dwóch kierunkach.

Na rzecz stabilności Hinich i Munger (1997: 68) przytaczają również argumenty

Kadane (1972) i Kramera (1972, 1973). Demokracja jest stabilna, jeśli złożone kwestie są

dzielone i rozważane oddzielnie. W przestrzennej teorii głosowania można przedstawić to

jako głosowanie niezależne, po kolei każdego wymiaru, zamiast wszystkich jednocześnie.

Prowadzi to do zwiększenia szans na istnienie stabilnej równowagi. Oczywiście wymagałoby

to również niezależności preferencji.

Jeszcze inną przyczyną stabilności jest logrolling – handel głosami (Tullock 1981,

odwołanie za Hinichem i Mungerem 1997). Takie zachowanie pozwala głosującym skupić

uwagę na kwestiach, na których najbardziej im zależy. W zamian za głosy innych na kwestię,

na której wyborcy zależy bardziej, może on zagłosować nie zgodnie ze swoimi preferencjami

w innym wymiarze, który jest dla niego mniej znaczący. Logrolling nie musi przyczyniać się

do stabilności, ponieważ w niektórych sytuacjach umowy o handlu głosami mogą być

również przedmiotem targu.

Do tej pory w rozważaniach nad głosowaniem w zgromadzeniach zakładaliśmy, że

wszyscy głosujący mają równe szanse proponowania alternatyw i że zachowują się szczerze

– zawsze zagłosują na alternatywę, którą preferują. Tak jednak być nie musi. Powróćmy do

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

przykładu trzech wyborców, w której następował cykl pomiędzy porównywanymi

alternatywami. Załóżmy, że jest osoba (agenda), która ustala porządek obrad, a głosowanie

odbywa się za pomocą sekwencyjnej metody większości.

W takiej sytuacji

alternatywa wygrywająca w

ostatnim porównaniu zostanie

wybrana. Wynik głosowania

będzie więc zależeć od jego

kolejności (McKelvey 1986;

Schofield 1978). Na rysunku

1.15 głosowanie może

doprowadzić do wybrania

każdej alternatywy. To, jaka

alternatywa zostanie wybrana,

zależy tylko od tego, kto ustala

porządek głosowania, ponieważ zakładając, że zna preferencje innych głosujących, może

ustalić porządek głosowania tak by wygrała alternatywa, którą uważa za najlepszą.

Wystarczy, że będzie ona porównywana z jakąś dużo gorszą dla wszystkich alternatywą

(Hinich i Munger 1997: 160). W przykładzie osobą ustalającą kolejność jest osoba trzecia.

Może ona ustalić kolejność A, B, C, W

. W pierwszym porównaniu ‘B’ wygra z ‘A’,

następnie ‘C’ wygra z ‘B’, a ostatecznie zwycięży alternatywa W

, która jest lepsza od ‘C’

dla osoby drugiej i trzeciej.

Ale oczywiście manipulacja osoby ustalającej porządek obrad nie musi być skuteczna.

Jest ona bowiem uzależniona między innymi od założenia o szczerym ujawnianiu preferencji

przez pozostałych głosujących. Mogą oni, znając porządek obrad, przewidzieć do czego

zmierzają kolejne głosowania, dlatego sami mogą postarać się głosować strategicznie w

odpowiedzi na manipulację agendą. Ludzie patrzą na podejmowane decyzje bardziej

perspektywicznie, dlatego może zdarzyć się, że zagłosują niezgodnie ze swoimi

preferencjami, by znaleźć się później w lepszej sytuacji (np. psucie ustaw tak, aby później

trzeba było odrzucać je w całości).

Jedną z metod ograniczenia możliwości manipulacji porządkiem obrad jest w

zgromadzeniach uprzywilejowana rola alternatywy sytuacji wyjściowej (status quo), która

jest głosowana na końcu, w porównaniu z ostateczną propozycją zmiany (po przegłosowaniu

wszystkich poprawek).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Głosowanie na kandydatów.

To, o czym do tej pory pisałem dotyczyło głównie przestrzennej teorii zgromadzeń.

Teraz zastanowimy się nad sytuacją, w której zamiast na alternatywy, wyborcy głosują na

kandydatów. Czym różni się ta sytuacja od wcześniej rozważanej? Przede wszystkim

wcześniej wyborcy mogli wybrać dowolny punkt z przestrzeni definiującej głosowaną

sprawę. Teraz możliwości wyboru są ograniczone do kandydatów i pozycji przez nich

zajmowanych. Za tą z pozoru niewielką zmianą stoją bardzo istotne różnice. Musimy teraz

rozważyć i dobrze zrozumieć, czym są wymiary w sytuacji głosowania na osoby i jak można

interpretować punkt, reprezentujący położenie kandydata. Dopiero później rozważymy

kolejne różnice między sytuacją głosowania w zgromadzeniu i wyborami osób.

Jak możemy rozumieć wymiary w głosowaniu na kandydatów i czy taka przestrzenna

reprezentacja ma w ogóle sens? Jest to bardzo ważne pytanie i warto się nad nim dłużej

zastanowić. Przyjmijmy na razie, że wymiary reprezentują wszystkie możliwe kwestie, które

są istotne dla wyborców, a w których kandydaci mają jakieś stanowiska. Inaczej mówiąc

wymiarami mogą być najważniejsze sprawy, w których wybrane osoby będą podejmować

decyzje. Wyborcy mają w tych kwestiach swoje preferencje i pod tym kątem oceniają też

kandydatów. Wymiary mogą również reprezentować cnoty i cechy, które według wyborców

powinien mieć idealny kandydat. Później rozważymy bardzo szczegółowo naturę owych

wymiarów polityki, zarówno w sposób teoretyczny (rozdział 3), jak i w pracach

empirycznych poświęconych wyborom i postawom politycznym Polaków (rozdział 4).

Zastanowimy się przede wszystkim nad możliwością interpretacji wymiarów głosowania,

jako ideologii społeczno politycznych.

Kolejnym zagadnieniem jest pozycja kandydatów na tak zdefiniowanych wymiarach.

Trzeba zaznaczyć, iż zakładamy na razie możliwość przedstawienia kandydata jako punktu w

tej przestrzeni, czyli tak samo jak wcześniej przedstawialiśmy alternatywy. Jest to bardzo

ważne i mocne również założenie, oznacza, że wszyscy wyborcy postrzegają pozycję

kandydata dokładnie tak samo. Punkt ten może być interpretowany w różny sposób, na

przykład jako pozycja, która najbardziej odpowiada temu kandydatowi. To znaczy chciałby,

żeby taka polityka była wprowadzona. Lepiej jest jednak założyć, że pozycja kandydata w

przestrzeni odzwierciedla to, jak jest postrzegany przez wyborców. Za tą interpretacją

przemawia to, że pozwala ona lepiej odpowiadać na pytanie, dlaczego wyborcy głosują tak, a

nie inaczej. Bez wątpienia lepiej będzie, jeśli przyjmiemy, że ludzie głosują raczej na

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

podstawie tego, co wiedzą i myślą o kandydatach, niż na podstawie tego, co kandydaci myślą

o sobie.

W ten sposób osobną kwestią, staje się to jaki wpływ mają sami kandydaci na to, jak są

postrzegani przez wyborców. Pozycja kandydatów może ulegać zmianom. Mogą oni

przemieszczać się, starać się zmienić swój wizerunek społeczny, oraz odpowiadać na

oczekiwania wyborców. Jest to kolejna różnica między sytuacją głosowania w

zgromadzeniu, a sytuacją wyboru spośród kandydatów lub partii. Wpływ kandydatów na to

jak są postrzegani, oraz sposób, w jaki komunikują się z wyborcami rozważę dokładnie w

rozdziale 3.

Jeszcze jedną różnicą między sytuacją zgromadzenia, a wyborami, jest to, że

ustawodawcy wybierają bezpośrednio rezultaty swojej polityki, natomiast wyborcy głosują

na kandydatów, a efekt polityki realizowanej przez zwycięzców nie jest dokładnie znany.

Istnieje niepewność co do ich poczynań, realizacji obietnic i sposobu wprowadzania

zamierzeń. Można się zastanawiać czy wyborcy kierują się tym co kandydat obiecuje, czy

także tym o jest w stanie zrobić, oceniając na przykład jego przynależność partyjną i

wcześniejsze zachowania. Założenie, że wyborcy maksymalizują swoim wyborem tylko

zgodność poglądów politycznych, nie zwracają uwagi na szanse ich zrealizowania jest

bardzo upraszczające. Do możliwości jego modyfikacji jeszcze powrócimy.

Klasyczny model przestrzenny głosowania na kandydatów, przedstawiony przez

Downsa (1957) ma jeszcze kilka dodatkowych założeń. Wymienia je i omawia także

Grofman (1993b: 179). Pierwszym jest założenie dotyczące metody głosowania (metoda

większościowa) i wyboru tylko jednego kandydata. Ponadto w modelu klasycznym

zakładamy, że wyborcy są w stanie przewidzieć pozycję kandydata, że rozpatrują swoją

decyzję tylko pod kątem najbliższych wyborów i dbają tylko o to kto będzie realizował

politykę im najbliższą.

Kolejne założenie dotyczy tego, że wybory odbywają się tylko do jednego

zgromadzenia. Uwzględnienie wyborów do dwóch izb parlamentu, a także do ciał lokalnych

i wyborów prezydenckich mogłoby doprowadzić do nieco innych wniosków na temat

działania systemu politycznego i zachowania wyborców.

Przyjmujemy również, że partiom i kandydatom zależy wyłącznie na tym aby wygrać

wybory. Oznacza to przyjęcie, że kandydaci nie mają żadnych własnych poglądów i

przekonań. W modelu klasycznym zakładamy również, że partia jest jednolita i wszyscy jej

członkowie mają takie same poglądy lub są w stanie przyjąć te same poglądy co kandydat

startujący w wyborach. W rozważaniach nad zachowaniem kandydatów zakładamy również,

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

że znają oni pozycje wyborców. Konsekwencją takich warunków, możliwości zmiany

pozycji kandydatów i twierdzenia Blacka jest zbieżność pozycji kandydatów (w sytuacji, gdy

jest ich dwóch), ponieważ dla każdego z nich pozycja medianowa maksymalizuje jego

szanse na zwycięstwo. Zbieżność wynika również z tego, że możemy rozpatrywać ich

rywalizację jako grę symetryczną, ponieważ obydwaj znajdują się w takiej samej sytuacji

(Ferejohn 1993). Dla gier symetrycznych punkt równowagi jednego z graczy jest

równocześnie punktem równowagi dla drugiego z nich.

Uchylenie założenia o istnieniu tylko dwóch kandydatów (lub partii politycznych)

spowoduje przynajmniej zmniejszenie presji na przesuwanie się w kierunku centrum

(mediany). Jednakże jak sugeruje Duverger (1951), w praktyce, w systemach o

większościowej ordynacji wyborczej, system partyjny będzie ewoluował w kierunku systemu

dwupartyjnego

. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że będą to partie

centrolewicowa i centroprawicowa, co potwierdzałoby obserwacje Downsa. Problem ten

można również rozważać w inny sposób. Jak powinny lokować się partie, aby nie dopuścić

do wejścia trzeciej partii (lub jakiegoś rozłamu). Rozważania te prowadzą na ogół do

stwierdzenia, że partie nie będą zbliżać się do samej mediany.

Zastanówmy się teraz, czym dokładnie różni się sytuacja wyborców, gdy w wyborach

startuje dwóch kandydatów, od tej, gdy jest ich więcej. Jest to bardzo ważny aspekt sytuacji

wyborczej. Szczególnie jeżeli uwzględnimy rzeczywiste szanse tych kandydatów.

Analizy większej ilości kandydatów startujących w wyborach mogą być prowadzone w

różny sposób. Dwa podstawowe założenia, które prowadzą do różnych przewidywań

dotyczących zachowania kandydatów, wiążą się z możliwością wejścia nowych kandydatów

(powstania nowej partii) lub jej brakiem. Tą pierwszą możliwość rozważają między innymi

Shepsle i Cohen (1990). Druga, mogąca służyć jako model sytuacji istniejącej po zamknięciu

list wyborczych była opisywana przez Coxa (1990). Różne przewidywania tych modeli

wynikają z tego, że kandydaci mogą chcieć albo maksymalizować swoje szanse zostania

wybranym, albo też zminimalizować prawdopodobieństwo wejścia nowego kandydata.

Wejście nowego kandydata może stanowić zagrożenie dla już istniejących. Jeżeli dwaj

kandydaci, starając się maksymalizować ilość głosów, zbliżają się do centrum i do siebie, to

powstaje miejsce dla nowego rywala do ulokowania się na nieco skrajniejszej pozycji, od

któregoś ze starych. Jednak również zbytnie oddaleni się od siebie, może zachęcić nowego

kandydata, któremu może opłacać się zająć bardziej centralną pozycję. Argumenty te

Wynika to z głosowania strategicznego i niechęci wyborców do oddawania nieważnych głosów.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

wskazują na to, że w systemach wielopartyjnych i w sytuacji wielu kandydatów startujących

w wyborach, brak jest całkowitej zbieżności pozycji partii, istnieje natomiast tendencja do

ich ograniczonej rozbieżności.

Gdy w wyborach startuje więcej niż dwóch kandydatów, to niektórym wyborcom może

nie opłacać się popieranie kandydata, który znajduje się najbliżej nich. Mają wtedy

motywację do głosowania strategicznego (Shepsle i Cohen 1990: 28). Rozważmy sytuację

trzech kandydatów.

Najbardziej prawdopodobnym układem będzie takie rozmieszczenie: [¼; ½; ¾], w

którym pierwszy i trzeci kandydat otrzymują po 3/8 głosów (Cox 1990). Takie

rozmieszczenie wynika z tego, że każde przesunięcie, któregoś z kandydatów prowadziłoby

albo do straty przez niego części głosów, albo stwarzałoby motywację dla jego rywala, do

zmiany pozycji i odebrania mu zwolenników. W takiej sytuacji wyborcom kandydata

drugiego opłaca się zagłosować na tego z pozostałych kandydatów, który znajduje się bliżej

nich. Jest tak, ponieważ drugi kandydat nie ma praktycznie szans na zwycięstwo.

Dość istotne jest dokonanie rozróżnienia między sytuacją wyborcy w wyborach

prezydenckich i w wyborach parlamentarnych. Sytuacja wyborcy, w tym drugim przypadku,

jest inna nawet jeżeli przyjęlibyśmy, że kieruje się on nie tym, na jaką konkretną osobę

głosuje lecz przestrzenną pozycją partii, do której ona należy. Dlatego właśnie Lijphart

(1993: 234) wskazuje na konieczność uwzględnienia możliwych koalicji wyborczych w

systemach wielopartyjnych.

Może się zdarzyć, że wyborcy nie będzie się opłacało oddawać głosu na partię, która

znajduje się najbliżej niego, ponieważ może ona zawrzeć koalicję z partią, która znajduje się

znacznie dalej od wyborcy. Lepsze może być oddanie głosu na partię, która jest nieco dalej,

natomiast jej możliwe koalicje bardziej odpowiadają wyborcy. Inaczej mówiąc dla wyborcy

ważniejsze jest, kto po wyborach będzie rządził niż to, jaki wynik uzyska partia, którą uważa

za najlepszą. Może się zdarzyć, że lepiej będzie jeśli odda głos na inną partię, ponieważ ona

będzie mogła po wyborach stworzyć lepszą dla niego koalicję.

Można zatem założyć, że wyborcy w systemach wielopartyjnych kierują się raczej

lokalizacją odpowiedniej koalicji partii (i przyszłego rządu) niż samym położeniem partii.

Rozważmy przykładową

sytuację pokazaną na rysunku

1.16. Wyborca może

zagłosować na partię P

lub na

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ROZDZIAŁ 2. UOGÓLNIENIA MODELU:

SYTUACJA WYBORCÓW.

Teoria, którą opisywałem do tej pory miała wiele założeń: kandydaci znają dystrybucje

preferencji wyborców, a ci znają dokładnie ich położenie, kandydaci nie mają innego celu

oprócz wygrania wyborów, wszyscy wyborcy głosują i kierują się wyłącznie odległością od

pozycji kandydata. W tej części pracy przedstawię możliwości rozszerzenia tego

podstawowego modelu i wprowadzenia bardziej realistycznych założeń.

Przestrzenna teoria wyborów umożliwia spojrzenia na sytuację wyborczą z dwóch

perspektyw. Pierwszą jest punkt widzenia kandydatów i ich rozważania, co zrobić, aby

wygrać wybory. Z tej perspektywy możemy analizować strategie kandydatów i partii

politycznych mające na celu maksymalizację otrzymywanego poparcia lub zapobieganie

rozłamom i powstawaniu nowych partii, a także posiadanie przez kandydatów (lub nie)

własnych poglądów politycznych.

Jednak w dalszej części tej pracy zajmę się spojrzeniem z perspektywy teorii

przestrzennej, na sytuację wyborców i ich zachowanie. Opiszę możliwości stosowania

innych funkcji użyteczności, występowanie absencji wyborczej z powodu indyferencji lub

alienacji i skutki niepewności wyborców, co do pozycji kandydatów (model

probabilistyczny). Zmiany te powodują zwiększenie złożoności i stopnia skomplikowania

modelu, ale równocześnie bardzo zwiększają jego możliwości przewidywania i wyjaśniania

zjawisk i zachowań politycznych.

Jak wyborca decyduje: bliskość, czy poparcie kierunku zmian?

Opisałem dotychczas jak wyglądał model podstawowy przestrzennej teorii wyborów.

Teraz zastanowimy się, w jaki sposób można go rozszerzyć i jak sprawić, żeby odpowiadał

on lepiej rzeczywistości. Pierwszym zagadnieniem, które chciałbym rozważyć jest to jak

wyborcy decydują? Czy rzeczywiście kierują się podobieństwem poglądów (pozycji)

kandydata do swoich przekonań?

W przestrzennej teorii wyborów są też inne możliwości (Hinich i Munger 1997; Merrill

i Grofman 1999). Oprócz modelu opierającego decyzję na odległości od kandydata, możliwy

jest także model uzależniający ją od kierunku, w którym kandydaci chcą zmienić sytuację.

Te dwa główne modele różnią się założeniami na temat tego, co sprawia, że wyborcy wolą

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

jednego lub drugiego kandydata. Różna jest w nich również koncepcja przestrzeni

politycznej i tego jak odbierają ją wyborcy.

Przedstawię kilka modeli wykorzystujących różne założenia co do tego, na jakiej

podstawie wyborcy głosują. Następnie pokażę porównanie tych modeli za pomocą kilku

kryteriów: kształtu funkcji użyteczności, obszaru wyboru kandydata i przewidywania

dotyczącego strategii partii. Przedstawię również zunifikowany model, łączący cech

wszystkich poprzednich, który został zaproponowany przez Merrilla i Grofmana (1999).

Zapisy formalne wszystkich tych różnych funkcji użyteczności znajdują się w aneksie.

Modele odległości.

Pierwszy model to klasyczny model zaproponowany przez Downsa (1957). Partie i

kandydaci są punktami w przestrzeni. Im bliżej znajduje się kandydat od punktu idealnego

wyborcy tym wyższa użyteczność tego wyborcy. Użyteczność maleje wraz z odległością, za

większością autorów przyjmiemy, że maleje proporcjonalnie do kwadratu odległości.

Pierwsza modyfikacja modelu klasycznego to opierający się również na odległości

model Grofmana. Różnica w stosunku do pomysłu Downsa polega na wprowadzeniu

położenia punktu reprezentującego obecnie prowadzoną politykę (status quo) i

wiarygodności położenia kandydata. Założenia te można interpretować jako uwzględnianie

przez wyborców ograniczonej wiarygodności kandydata i jego zdolności do wprowadzania

zmian, które proponuje. Zamiast więc uwzględniać tylko pozycje zajmowaną przez

kandydata, wyborca przyjmuje również jej wiarygodność – parametr dyskontowy, który

pokazuje, jaką część zmian w stosunku do sytuacji obecnej kandydat wprowadzi.

Model ten zakłada, że wyborca nie

wierzy w spełnienie wszystkich obietnic

i wprowadzenie wszystkich zmian, które

kandydat zapowiada, dlatego postrzega

jego pozycję jako bardziej zbliżoną do

sytuacji obecnej. Nie tylko

wiarygodność (parametr dyskontowy)

ma znaczenie dla oceny kandydata, ale również oddalenie jego deklarowanej pozycji od

status quo. Im dalej punkt ten odsuwa się od wyborcy, tym bardziej skrajnego kandydata

będzie on wolał. Jeżeli ten punkt obecnej sytuacji oddali się dwa razy dalej od wyborcy, to

będzie on również wolał kandydata, którego pozycja jest dwa razy bardziej skrajna.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Modele kierunku.

Modele te zakładają, że wyborcy biorą pod uwagę to, w jakim kierunku nastąpią

zmiany. Jest to zgodne z tym, w jaki sposób kandydaci najczęściej komunikują swoje

zamiary – jak chcą zmienić status quo. Model kierunkowy nie wymaga od wyborcy

posiadania tak dużej ilości informacji i takiego wysiłku poznawczego, jak model klasyczny

(Hinich i Munger 1997). Hinich i Munger (1997) przywołują pracę Weisberga (1974), który

wysunął ideę, że przestrzeń polityczna nie jest linią, lecz okręgiem, w którego środku

znajduje się punkt neutralny. Podejście to rozwinął Matthews (1979).

W jego modelu dla wyborcy ważne jest tylko to, w którą stronę kandydat chciałby

zmienić obecną sytuację. Kieruje się więc różnicą między położeniem swoim i kandydata

względem tego punktu status quo. Użyteczność zależy wyłącznie od kąta między wektorami

głosującego i kandydata (zaczepionymi w

punkcie zerowym – obecnej sytuacji). W

sytuacji przedstawionej na rysunku 2.2

wyborca ‘W

’ będzie wolał kandydata C

, mimo że znajduje się on dalej od niego,

ale kąt jego pozycji jest mniejszy.

Użyteczność ta jest malejącą funkcją tego

kąta, przyjmuje wartości: +1 pełna zgoda i –

1 zupełnie przeciwnie. Możemy ją

zdefiniować jako cosinus kąta pomiędzy

wektorami wyborcy i kandydata.

W modelu Matthewsa użyteczność

zależy tylko od kierunku, a nie od

intensywności pozycji, czyli oddalenia w

danym kierunku. Jednak gdy jest więcej niż

jeden wymiar to wartość pozycji wpływa na

to, jaki jest kąt między wyborcą i

kandydatem. Na rysunku 2.3, wyborca woli

kandydata pierwszego, który ma bardziej

zdecydowane zdanie w wymiarze

pierwszym i kąt między ich pozycjami jest mniejszy.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Drugim modelem kierunkowym jest model Rabinowitza i Macdonalda (1989).

Uwzględnia on kierunek i intensywność w nim preferencji wyborcy. W modelu tym wyborca

preferuje kandydatów, którzy znajduję się po jego stronie względem punktu status quo.

Spośród nich najlepszy w oczach głosującego jest ten, który ma największą intensywność w

tym wymiarze (przywiązuje do niego dużą wagę).

Gdyby w wyborach startowali dwaj kandydaci lewicowi (znajdujący się po lewej

stronie status quo), to wyborcy prawicowi głosowaliby na kandydata mniej lewicowego [C

a pozostali na tego bardziej skrajnego [C

] (rysunek 2.4, sytuacja A). Natomiast gdyby w

wyborach startował jeszcze jeden kandydat, tym razem prawicowy, to wyborcy prawicowi

będą głosować na niego [C

], a umiarkowany kandydat lewicowy [C

] nie zagłosuje nawet

sam na siebie (rysunek 2.4, sytuacja B).

Takie założenia oznaczają, że wyborcy nie preferują kandydata, który znajduje się

bliżej nich. Ich użyteczność nie maleje więc monotonicznie wraz z odległością od kandydata.

Czy oznacza to, że wyborca preferuje kandydatów zajmujących bardziej skrajne pozycje?

Nie do końca, po pierwsze dlatego że nieco inaczej powinniśmy interpretować wymiar

polityki. Pozycja skrajna oznacza raczej przekonanie i stanowczość poglądów w danej

sprawie, a niekoniecznie popieranie

ekstremalnych rozwiązań. Po drugie

Rabinowitz i Macdonald zdając sobie

sprawę, że wyborcy nie wybierają bardzo

skrajnych rozwiązań, wprowadzili termin

‘region akceptowalności’. Określa on

stopień, do którego intensywność jest

popierana, a pozycje bardziej skrajne nie

są już akceptowane przez wyborcę.

Rezultaty i przewidywania modelu

RM zależą od tego, gdzie znajduje się

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

mediana dystrybucji elektoratu. Jeżeli jest ona w punkcie neutralnym (status quo) to wszyscy

kandydaci znajdujący się w regionie akceptowalności mają w zasadzie równe szanse. Jeżeli

natomiast elektorat jest rozłożony symetrycznie wokół innego punktu niż status quo (jest to

w zasadzie tożsame z innym położeniem mediany, niż ów punkt neutralny) to istnieje

konkretna pozycja dominująca. Geometrycznie jest nią przecięcie prostej, poprowadzonej z

punktu status quo przez pozycje mediany dystrybucji wyborców, z granicą regionu

akceptowalności. Sytuację taką przedstawia rysunek 2.5. Inaczej można powiedzieć, że jest

to najbardziej skrajna (intensywna) spośród akceptowalnych pozycji, w najbardziej

preferowanym przez wyborców kierunku. Taka pozycja wygra w bezpośrednim porównaniu

(reguła większości) z każdą inną alternatywą.

Model ogólny i porównanie modeli.

Każdy z tych prostych modeli jest w pewien sposób ograniczony. Zarówno kierunek,

jak i odległość i intensywność pozycji mają znaczenie dla tego jak wyborcy głosują.

Wcześniejsza próby modyfikacji modelu RM – koło akceptowalności, nie jest najlepszym

pomysłem, ponieważ nie da się zrobić jednego koła dla wszystkich wyborców. Wyborcy

mogą też w różny sposób oceniać różnych kandydatów. Tych lepiej znanych (np.

ubiegających się o reelekcję) bardziej za pomocą odległości, a nowych i mniej znanych

kierując się bardziej kierunkiem ich pozycji. Dlatego Merrill i Grofman (1999)

zaproponowali stworzenie modelu ogólnego.

Model ogólny łączy w sobie przedstawione do tej pory modele wykorzystując dwa

parametry. Pierwszy B decyduje o tym, na ile ważna dla wyborców jest odległość, a na ile

kierunek. Drugi parametr q stanowi o tym, na ile ważna jest intensywność pozycji, czyli na

ile model jest zbliżony do modelu Matthewsa, a na ile do modelu Rabinowitza-Macdonalda.

Oczywiście wszystkie te modele przewidują co innego w odniesieniu do zachowania

wyborców i strategii kandydatów. Warto je porównać korzystając z trzech kryteriów: kształtu

funkcji użyteczności, obszaru wyboru kandydata i przewidywania dotyczącego strategii partii

(Merrill i Grofman 1999).

Przyjrzyjmy się najpierw porównaniu obszaru wyboru kandydata. Gdy mamy dwóch

kandydatów możemy podzielić przestrzeń polityczną na trzy obszary. Znajdą się w nich

wyborcy popierający kandydata A, popierający B i niezdecydowani. Ten ostatni obszar

nazywamy punktem lub krzywą indyferencji. Pierwsze takie porównanie przedstawia

rysunek 2.6.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

To, na co przede wszystkim

należy zwrócić uwagę to położenie

krzywych obojętności (indyferencji).

W modelu Matthewsa wyborcy

indyferentni znajdują się w takim

miejscu, że kąt pomiędzy ich

wektorem (zaczepionym w status quo),

a wektorami kandydatów jest zawsze

taki sam. Krzywa obojętności jest więc

dwusieczną kąta pomiędzy wektorami

kandydatów. Dla modelu RM krzywa obojętności przechodzi przez punkt neutralny i jest

prostopadła do odcinka łączącego pozycje kandydatów (C

; C

)

. Model ogólny jest

wypadkową modeli kierunkowych, jeżeli przyjmiemy q=0 jest on równoważny modelowi

Matthewsa, a dla q=1 jest to model RM. Dlatego krzywa obojętności dla modelu ogólnego i

q=0,5 znajduje się dokładnie pomiędzy krzywymi poprzednich modeli.

Rysunek 2.7 przedstawia

krzywe indyferencji dla różnych

wartości parametru B w modelu

ogólnym. Gdy parametr ten jest

równy zero to mamy model RM,

natomiast gdy B=1 jest to model

klasyczny oparty tylko na odległości.

W modelu klasycznym krzywa

obojętności jest symetralną odcinka

; C

). W modelu RM również jest

ona prostopadła do tego odcinka, ale

przechodzi przez punkt neutralny. Krzywa indyferencji modelu ogólnego dla B=0,5 znajduje

się dokładnie pomiędzy, a co więcej jest symetralną odcinka (C

’; C

’), który powstał z

przesunięcia o połowę pozycji kandydatów do punktu status quo. Oznacza to, że model

ogólny dla B=0,5 jest równoważny modelowi Grofmana. Ten ostatni jest właściwie modelem

Podobnie moglibyśmy zdefiniować krzywą obojętności dla modelu Matthewsa, z tym że musielibyśmy

znormalizować pozycję kandydatów tak, że C

znajdzie się w takiej samej odległości od status quo, czyli w (1;

0). Identycznie jest dla modelu ogólnego, z tym że przesunięcie C

odbywa się o połowę (q) jego odległości.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

odległości, ale ze zdyskontowaną pozycją kandydatów. Jeżeli więc parametr B równa się

współczynnikowi dyskontowemu to przewidywania dotyczące zachowania wyborców są

dokładnie takie same.

Kolejną możliwością porównania modeli decyzji wyborców jest przyjrzenie się

kształtowi krzywych użyteczności. Rysunek 2.8 przedstawia ich porównanie dla wszystkich

opisanych modeli decyzji wyborcy. Użyteczność wyborcy jest różna w zależności od jego

położenia, a także od położenia punktu status quo (SQ)

. Także nachylenie krzywej RM

zależy od odległości wyborcy od punktu neutralnego. W modelu Matthewsa użyteczność

zależy tylko od tego, czy kandydat znajduje się po tej samej stronie punktu neutralnego co

wyborca.

Na zakończenie porównania tych modeli warto przedstawić ich przewidywania

dotyczące strategii kandydatów. W zależności od tego, czym kierują się wyborcy opłaca się

przyjmowanie różnych pozycji. Oczywiście taka analiza ma sens jedynie przy założeniu

pełnej wiedzy kandydatów o pozycji i sposobie postępowania wyborców. W celu

uproszczenia tych rozważań zajmę się sytuacją jednego wymiaru. W modelu odległości

kandydatom najbardziej opłaca się lokować w medianie. W koncepcji Rabinowitza i

Macdonalda punkt medianowy nie jest już najlepszą pozycją, chyba, że jest też punktem

neutralnym. Ogólnie bardziej ekstremalne pozycje po medianowej stronie punktu

neutralnego są lepsze (lub na granicy obszaru akceptacji, jeżeli taki występuje).

Przewidywania modeli Grofmana i ogólnego są takie same, gdy parametry B i d są sobie

Położenie status quo nie ma znaczenia tylko w modelu klasycznym.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

równe. Optymalne położenie kandydata jest bardziej skrajne od pozycji mediany, tak aby po

zdyskontowaniu pozycji kandydata znajdował się on w medianie

Podsumowując możemy wyobrazić sobie, że wyborcy w różny sposób wykorzystują

informacje o kandydatach (ich pozycjach przestrzennych). Mogą kierować się zarówno

kierunkiem, jak i odległością stanowisk kandydatów od rozwiązań przez nich pożądanych.

Merrill i Grofman (1999) pokazują, że obie strategie są wykorzystywane i warto stworzyć

uwzględniający to, model ogólny. Może być też tak, że model kierunkowy jest bardziej

właściwy dla sytuacji wyborczej, w której partie starają się od siebie odróżnić (szczególnie

opozycyjna) i następuje rozbieżność ich pozycji. Natomiast model odległości lepiej opisuje

sytuację rządzenia, gdy partie mają ograniczone pole manewru i nie mogą podejmować

działań bardzo odbiegających od tego, co robiła partia poprzednio będąca u władzy, a więc

następuje zbieżność pozycji rzeczywistego działania (Macdonald, Rabinowitz i Listhaug

1998).

Uczestnictwo i absencja w wyborach.

Do tej pory zakładaliśmy, że wszyscy wyborcy głosują. Warto się jednak szerzej

zastanowić nad tym, dlaczego ludzie biorą lub nie biorą udziału w wyborach? Zagadnienie to

jest ważne, ponieważ absencja wyborcza może znacząco wpływać na wynik wyborów,

chociażby dlatego że może wpływać na dystrybucję wyborców i zmieniać położenie

mediany.

Wyborca może chcieć wziąć udział w wyborach z poczucia obowiązku, z powodu

satysfakcji z podejmowania decyzji, a także ze względu na interes własny, związany z

wyborem danego kandydata. Nie-uczestnictwo w wyborach może być spowodowane

brakiem interesu lub przekonaniem, że jeden głos nic nie znaczy i że stanowisko popierane

przez wyborcę i tak wygra (Hinich i Munger 1997). Na udział w wyborach może mieć

wpływ także pogoda. Im gorsza pogoda tym mniejsza frekwencja, ponieważ zwiększają się

koszty oddania głosu. Osoby bardziej indyferentne (mniej zainteresowane wynikami lub

samą kwestią wyborów) zostaną w domu.

Założenie, że wszyscy uprawnieni do głosowania wezmą udział w wyborach jest

bardzo ograniczające i dalekie od tego, co możemy obserwować w rzeczywistości. W

przestrzennej teorii głosowania najczęściej wymieniane są dwa istotne powody, dla których

Optymalną pozycję kandydata możemy otrzymać poprzez podzielenie pozycji wyborcy przez wartość

parametru d (lub B).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ludzie mogą nie głosować (Enelow i Hinich 1984, Hinich i Munger 1994, 1997). Pierwszy to

indyferencja – gdy wyborca nie widzi ważnych, istotnych dla niego różnic pomiędzy

dostępnymi alternatywami. Drugą możliwą przyczyną absencji wyborczej jest alienacja,

czyli sytuacja, gdy przedstawione alternatywy lub kandydaci są bardzo odległe od ideału

wyborcy. Nie jest on w takiej sytuacji zainteresowany udziałem w wyborach, gdyż byłby to

tylko wybór między złymi alternatywami.

Na rysunku 2.9 została przedstawiona sytuacja indyferencji. Wyborca nie jest w stanie

porównać między sobą kandydatów C

i C

, nie potrafi również porównać kandydatów C

. Jeżeli jednak w wyborach wystartują wszyscy czterej, to wyborca zagłosuje na któregoś z

dwóch pierwszych. Rysunek 2.10 przedstawia alienacje. Gdyby wybór dotyczył tylko

kandydatów C

i C

, to wyborca nie byłby zainteresowany głosowaniem i nie wziąłby w nim

udziału. Jeżeli jednak w wyborach wystartowałby któryś z kandydatów C

lub C

, to na niego

oddałby swój głos.

Wcześniej przyjmowaliśmy, że wyborca jest indyferentny i nie potrafi się zdecydować

między alternatywami, w sytuacji, gdy ich użyteczność jest taka sama. Teraz przyjmijmy, że

wyborca jest w stanie dokonać wyboru, gdy różnica między dwoma porównywanymi

alternatywami jest większa od jakiegoś parametru. Jeżeli przyjmiemy, że jest on równy 0, to

tak jak wcześniej indyferencja będzie występowała tylko w sytuacji równości użyteczności.

Parametr ten może być stały, ale może bardziej realistyczne jest założenie, że rośnie on wraz

z oddalaniem się od punktu idealnego danego wyborcy, czyli że wyborcy trudniej jest

dostrzegać małe różnice pomiędzy alternatywami dalekimi od jego ideału.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Taką sytuację przedstawia rysunek 2.11. Znajdują się na nim dwaj kandydaci C

i C

, a

przestrzeń polityczna została podzielona na obszary. W zależności od tego, w którym z nich

znajdzie się wyborca różne będzie jego zachowanie. Albo zagłosuje na któregoś z

kandydatów albo nie weźmie udziału w wyborach z powodu indyferencji lub alienacji.

Zarówno w przypadku indyferencji, jak i alienacji postrzeganie odległości między

alternatywami a wyborcą, która jest potrzebna do skłonienia wyborcy do oddania głosu jest

oczywiście względna. Zależy między innymi od tego, jakie są różnice między alternatywami

w innych wyborach, czyli od tego jak wyborca postrzega różnicę i jak jest na nią wrażliwy

(Hinich i Munger 1997: 151).

Oczywiście w sytuacji indyferencji między dwoma alternatywami, gdy pod głosowanie

jest poddawana także trzecia alternatywa odległa od pozostałych, wyborca weźmie raczej

udział w wyborach i zagłosuje na którąś z równoważnych w jego przekonaniu alternatyw.

Najprawdopodobniej na tę, która jego zdaniem ma większe szansę na wygraną. Tak więc

uczestnictwo większej ilości, najlepiej zróżnicowanych kandydatów może sprzyjać

podniesieniu frekwencji wyborczej.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jeszcze jednym i wartym rozważenia motywem zniechęcającym do udziału w

wyborach mogą być przekonania co do szans poszczególnych alternatyw (poniekąd wynika

to z niewielkiego znaczenia pojedynczego głosu). Ludzie, których kandydat ma małe szansę

mają mniejszą motywację do wzięcia udziału w wyborach. Podobnie ludzie, których

kandydat jest faworytem, mogą nie zagłosować, będąc przekonanym, że on i tak wygra. Lub

głosować z pewnym prawdopodobieństwem, na przykład zależnym od przewagi ich

kandydata.

Jak piszą Hinich i Munger (1997: 145) udział w wyborach jest problemem wyboru

społecznego. Z punktu widzenia interesu grupy, dla której korzystne jest wybranie na

przykład kandydata A, korzystne jest, gdy wszyscy (wystarczająco dużo osób) oddadzą głos.

Jednak jednostce może bardziej opłacać się zostać w domu i liczyć, że jej kandydat zostanie

poparty przez pozostałe osoby i że starczy to by został wybrany. Istnieje więc konflikt

między interesem grupowym (publicznym), a interesem jednostkowym. Problem ten jest

klasycznym paradoksem ‘gapowicza’ (free rider’a). Według Olsona (1965), skuteczne

dostarczenie dobra publicznego wiąże się z potrzebą mobilizacji i motywacji poszczególnych

osób do udziału w dostarczeniu danego dobra, w naszym przypadku jest to oddanie swojego

głosu. ‘Gapowiczem’ jest osoba, która korzysta z działania innych osób, ale sama w żaden

sposób nie przyczynia się do wsparcia tego działania (dostarczenia dobra publicznego).

Olson pisze również o udziale w wyborach (1965: 163-164): i korzyściach osób, które nie

głosowały, ale ich kandydat wygrał (Hinich i Munger 1997: str.145).

Model udziału w głosowaniu jako problem wyboru społecznego stworzyli i analizowali

Riker i Ordeshook (1968). Stwierdzili oni, że udział w wyborach zależy od

prawdopodobieństwa [P], że głos wyborcy będzie miał znaczenie (będzie decydujący) i od

zysków z rezultatów tych wyborów [NCD], a także od poczucia obowiązku i satysfakcji z

oddania głosu [D] i kosztów wzięcia udziału w wyborach [C] (np. czasu, kosztów dotarcia do

lokalu wyborczego itp.). W skrócie możemy zapisać to tak: P*NCD + D > C. Jeżeli zyski i

satysfakcja jest większa od kosztów, które obywatel musi ponieść to weźmie on udział w

wyborach, jeżeli nie, to zostanie w domu.

Jest oczywiste, że jeżeli D>C wyborca zawsze zagłosuje, bez względu na to, jakie

znaczenie będzie miał jego głos i jakie odniesie korzyści, gdy jego kandydat zostanie

wybrany (Hinich i Munger 1997: 146).

Jeżeli jednak D<C udział w głosowaniu będzie zależał od prawdopodobieństwa, że to

głos wyborcy zadecyduje o wygranej kandydata i od zysków z wyboru właśnie tej osoby.

Hinich i Munger (1997: 147) wskazują na to, że P jest 0 lub 1 lub trudno je określić, ale

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

prawie na pewno jest bardzo małe i wyborcy nie opłaca się głosować. Na tej podstawie

można wywnioskować, że udział w wyborach nie daje głosującemu w zasadzie żadnych

korzyści, oprócz poczucia spełnionego obowiązku. Stąd wniosek, że racjonalny wyborca nie

weźmie udziału w wyborach.

Zdaniem wielu badaczy z teorii wynika, że frekwencja wyborcza powinna być bardzo

niska, w rzeczywistości tak jednak nie jest. Uhlaner (1993) przytacza możliwe sposoby

rozwiązania tego paradoksu. Pierwszym jest dodanie stałej opisującej zyski niezależne od

prawdopodobieństwa, że głos wyborcy będzie decydujący. Wiąże się to ze zwiększeniem

znaczenia poczucia obowiązku i satysfakcji z samego udziału w głosowaniu. Może to być

efektem nakłaniania do głosowania przez partie polityczne, oraz inne osoby i instytucje.

Drugą możliwością zlikwidowania paradoksu frekwencji wyborczej jest uznanie, że koszty

głosowania są nieduże. Inaczej też można interpretować prawdopodobieństwo, że głos

wyborcy będzie znaczący. Spowoduje to zwiększenie tego prawdopodobieństwa, a tym

samym i chęci do wzięcia udziału w głosowaniu. Wielkość tą można byłoby uzależnić od

prawdopodobieństwa, które wystarczyłoby do wygrania z konkurentem nawet przy pełnej

mobilizacji elektoratu tamtego. Pozwoliłoby to zastąpić bliską zera szansę, że głos wyborcy

będzie decydujący.

Warto jeszcze zauważyć za Grofmanem (1993a), że z modelu racjonalnego udziału w

wyborach nie wynika to, jaka jest frekwencja wyborcza, ale raczej jak będzie się zmieniać

frekwencja w zależności od różnych czynników. Podobnie z modelu przestrzennego nie

wynika to, jakie poglądy mają ludzie, model ten może natomiast wyjaśnić, jak zachowają się

wyborcy w zależności od swoich poglądów i poglądów kandydatów.

Palfrey i Rosenthal (1983: 42-43) twierdzą, że więcej osób będzie nie głosowało

spośród większości, ponieważ koszt nie wzięcia udziału w głosowaniu jest dla nich mniejszy

(ich alternatywa i tak pewnie wygra). Dlatego przewaga większości powinna zmaleć (Hinich

i Munger 1997: 150). Jest to jednak zupełnie w sprzeczności z tym, na co wskazują modele

wpływu i Noelle-Neuman, które omówię w rozdziale 5. Na ogół jest też tak, że partia lub

kandydat mający przewagę w sondażach wyborczych, powiększa ją jeszcze w wyborach.

Niepewność położenia kandydata.

Przy rozważaniu interpretacji położenia kandydatów na wymiarach założyliśmy, że

wszyscy wyborcy tak samo postrzegają pozycję wszystkich osób, na które mogą głosować.

Wspominałem też wtedy, że można to założenie nieco ograniczyć. Taką możliwość daje

wprowadzenie modelu probabilistycznego i uwzględnienie niepewności wyborców co do

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

dokładnej pozycji kandydata (Enelow i Hinich 1984, 1989, 1990; Coughlin 1990, 1992;

Hinich i Munger 1997).

Niepewność wyborców wynika przede wszystkim z niedoskonałości postrzegania

pozycji kandydata i niedoskonałości komunikacji między nimi. Niepewność wynika również

z wątpliwości dotyczących nowych kwestii i przyszłych problemów. Wyborca może także

postrzegać pozycje kandydata nieprecyzyjnie, bardziej na zasadzie prawdopodobieństwa

tego, że kandydat znajduje się w pewnym obszarze przestrzeni politycznej (Enelow i Hinich

1989). Wiarygodność pozycji kandydata jest również związana ze stabilnością jego

poglądów. Częste zmiany pozycji mogą ją obniżać. Na zmniejszenie wiarygodności pozycji

kandydata może również wpływać prowadzona przeciwko niemu kampania negatywna.

Wszystko to komplikuje decyzje wyborcy.

Trudno też oczekiwać i wyborcy chyba zazwyczaj tego nie robią, że kandydat, jeśli

zostanie wybrany, będzie się zachowywał dokładnie tak, jak zapowiadał. Tak więc

przekonania wyborców, co do przyszłego zachowania kandydata (a to jest dla nich

ważniejsze niż tylko same deklaracje) nie muszą być jednym punktem w przestrzeni polityki.

Wygodniej wyobrazić sobie oceny położenia kandydata przez wyborców, jako pewną

dystrybucję w tej przestrzeni (Hinich i Munger 1997). Dlatego możemy opisać położenie

każdego z kandydatów właśnie jako rozkład prawdopodobieństwa lokalizacji w przestrzeni

politycznej. Rozkład ten jest z jednej strony agregacją zróżnicowanych przekonań wyborców

co do pozycji tego kandydata, a z drugiej strony można go również interpretować jako

uśrednione położenie (wizerunek) kandydata i jego wariancję.

Możemy więc założyć, że kandydat posiada jakąś lokalizacje w każdym z wymiarów

przestrzeni, a niepewność wyborców wyraża się w postrzeganiu tej pozycji jako zmiennej

losowej. Zmienna ta ma rozkład normalny i średnią w wartości odpowiadającej położeniu

kandydata

. Od wielkości jej wariancji zależy to jak duża jest niepewność położenia.

Zerowa wariancja oznacza pełną wiedzę o stanowisku kandydata i pewność co do spełnienia

przez niego obietnic, a im większa tym trudniej określić jego rzeczywiste poglądy i zamiary.

Zmienną losową położenia kandydata interpretujemy jako sposób postrzegania go przez

wyborców. Jednak możemy również interpretować ją jako rozkład prawdopodobieństwa

tego, na jakiej pozycji wyborca będzie go postrzegał.

Równie dobrze możemy przyjąć, że położenie kandydata jest sumą jego średniej pozycji i zmiennej

losowej o średniej zero.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Rozważmy trzy przykłady różnych możliwych rozkładów prawdopodobieństwa

lokalizacji kandydata przedstawione na rysunku 2.12. W pierwszym przypadku, gdy brak jest

niepewności, kandydat znajduje się w określonym punkcie i wyborcy są pewni, że właśnie

taką politykę będzie realizował, gdy zostanie wybrany. W drugim przypadku niepewność jest

mała, najbardziej prawdopodobne jest, że kandydat będzie realizował politykę x lub jakąś

bardzo do niej zbliżoną. Trzecia sytuacja to brak jakichkolwiek informacji o kandydacie –

sama niepewność, w przekonaniu wyborców, jeśli kandydat zostanie wybrany może zrobić

właściwie wszystko i każde jego zachowanie jest równoprawdopodobne.

Aby zobaczyć jak niepewność co do

pozycji kandydata może wpływać na

zachowanie wyborców rozważmy przykład.

Rysunek obok prezentuje sytuacje dwóch

kandydatów, jednego z dużą, a drugiego z

małą wariancją oraz trzech wyborców.

Mimo iż średnia położenia kandydata C

jest

bliżej punktu idealnego medianowego

wyborcy, to niekoniecznie musi on chcieć

oddać swój głos właśnie na niego.

Rozumowanie wyborcy W

może być

następujące: co z tego, że poglądy kandydata

mogą być bliskie moim, wypowiadał się on bardzo niepewnie i nie mogę mieć żadnych

gwarancji, że rzeczywiście ma podobne do moich poglądy, a tym bardziej czy będzie je

realizował jeśli go wybierzemy? Może lepiej wybrać kandydata C

, który co prawda ma

nieco inne od moich poglądy, za to mogę być pewny, że będzie je realizował. Może lepiej

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

jest mieć na pewno dobrą sytuację, niż sytuacje niepewną, może bardzo dobrą, ale też może

bardzo złą. Tak więc wyborcy czasami może się bardziej opłacać wybrać kandydata, który

jest dalej od niego położony, ale za to jego pozycja jest pewna – czyli ma mniejszą

wariancję.

Gdy istnieje niepewność co do stanowiska zajmowanego przez kandydata, wyborca

kieruje się ważoną pozycją uwzględniającą średnie stanowisko (położenie) kandydata i jego

rozproszenie – wariancję (Downs 1957: 133; Grofman i Withers 1993). Użyteczność

wyborcy z kandydata oprócz różnicy w pozycjach, jest również pomniejszana przez

oczekiwaną wartość wariancji tej pozycji. W związku z tym, gdy kandydaci lokują się w tym

samym miejscu, wygra ten, który ma mniejszą wariancję pozycji. Jeżeli ich lokalizacja jest

różna, to również może zdarzyć się, że kandydat bliżej wyborcy nie otrzyma jego głosu.

Stanie się tak w sytuacji, gdy jego wariancja będzie większa od wariancji innego kandydata,

który nie jest położony dużo dalej. Ponieważ wyborca maksymalizuje oczekiwaną

użyteczność, może woleć kandydata dalszego, ale o bardziej jednoznacznych poglądach

(Grofman i Withers 1993 za Shapsle 1972). Może się też zdarzyć, że kandydat znajdujący się

w medianie nie wygra wyborów, choć pozycja, którą zajmuje nadal jest najdogodniejsza, to

znaczy maksymalizuje szanse zostania wybranym (Hinich i Munger 1997: 174).

Interesujące jest, czy w sytuacji niepewności wyborców względem położenia

kandydatów należy oczekiwać zbieżności, czy rozbieżności pozycji tych ostatnich? Nie da

się dokładnie na to pytanie odpowiedzieć. Najlepszą pozycją jest nadal mediana dystrybucji

wyborców. Jednak kandydatowi nie opłaca się do niej dążyć, jeżeli miałoby to zwiększyć

wariancję (niepewność) jego położenia, w takiej sytuacji lepsze może być pozostanie na

pozycji oddalonej od mediany. Trudno jednak, tego rodzaju rozbieżność lokalizacji uznać za

pozycje stabilne i sytuację równowagi.

Kandydatom może opłacać się mieć rozmytą pozycję (większą wariancję położenia),

gdy wyborcy mają pozytywny stosunek do ryzyka. W przeciwnym wypadku kandydatom

opłaca się jak najbardziej zmniejszyć niepewność wyborców, co do zajmowanej przez nich

pozycji (Enelow i Hinich 1989; Ferejohn 1993). Strategie niejednoznacznego prezentowania

się nie pojawią się w stanie równowagi i przy awersji do ryzyka (Hinich i Munger 1997 za

McKelvey 1980). Mają też mniejsze znaczenie, gdy wyborcy kierują się bardziej

zachowaniem i działaniami kandydatów niż składanymi przez nich obietnicami.

Reputacja jest ważna dla partii i kandydatów jeżeli spojrzymy na wybory jak na grę

powtarzalną, odbywającą się co jakiś czas. Jeżeli partia chce mieć szanse nie tylko w

najbliższych, ale też w kolejnych wyborach, to musi dbać o swoją reputację i starać się

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

spełniać składane obietnice. Partie muszą więc przekonać wyborców co do swojej

wiarygodności. Zależy im, aby ludzie uwierzyli, że są w stanie i będą się starać dotrzymać

danych obietnic. Zdaniem Ferejohna model przestrzenny ma sens, jedynie jeżeli działania

kandydatów po tym, jak zostali wybrani są związane z tym, co obiecywali przed wyborami

(1993). Jeżeli więc chcemy analizować dłuższy okres lub dynamikę sytuacji politycznej, to

musimy brać pod uwagę oceny ex-post wyborców, o tym jak kandydaci realizują politykę i

swoje obietnice (Hinich i Munger 1997).

Model probabilistyczny.

Zawsze istnieją jakieś zmienne, których nie uwzględniamy w prostym modelu, a które

wpływają na decyzje wyborców. Ponadto, co przed chwilą rozważyliśmy, pozycje polityczne

są zawsze mierzone z błędem i nieprecyzyjnie postrzegane. Te stwierdzenia sugerują

potrzebę stworzenia teorii, która w lepszy sposób oddawałaby zachowania wyborców i

kandydatów. Teoria taka powinna uwzględniać niepewność kandydatów co do decyzji

wyborców, czyli trudność przewidzenia najlepszej możliwej pozycji (szerzej zostanie to

omówione w następnym podrozdziale), oraz niepewność wyborców co do pozycji

kandydatów w przestrzeni politycznej. Warunki te spełnia wprowadzenie do modelu

klasycznego elementów probabilistycznych (Enelow i Hinich 1984, 1989, 1990; Coughlin

1990, 1992; Hinich i Munger 1997).

W poprzednim podrozdziale zakładaliśmy, że kandydaci są postrzegani z pewnym

prawdopodobieństwem, a wyborcy decydują w sposób ściśle określony w zależności od tego

jak postrzegają kandydatów. Moglibyśmy jednak stwierdzić, że to położenie kandydatów jest

ściśle określone, a za to decyzja wyborców jest probabilistyczna (prawdopodobieństwo

zagłosowania na kandydata jest tym większe im bliżej wyborcy się znajduje).

Porównajmy klasyczny model teorii przestrzennej z tak zdefiniowanym modelem

probabilistycznym w sytuacji dwóch kandydatów i jednego wymiaru (Enelow i Hinich 1989;

Hinich i Munger 1997). W modelu deterministycznym wyborca zagłosuje na bliższego z

kandydatów lub nie weźmie udziału w głosowaniu, gdy znajdzie się prawie dokładnie

między nimi. Natomiast w modelu probabilistycznym możemy powiedzieć, że wyborca

zagłosuje na któregoś z kandydatów tylko, gdy będzie tuż obok niego lub po tej jego stronie,

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

po której nie ma innego kandydata

. A jeżeli wyborca znajduje się między kandydatami to

prawdopodobieństwo, na którego zagłosuje jest zależne od odległości do każdego z nich.

Sytuację prezentuje rysunek 2.14.

Głosowanie probabilistyczne skupia się na ogólnych tendencjach używania informacji

przez wyborców i różnicach w informacji i sposobie jej wykorzystania (Hinich i Munger

1997). Zróżnicowane są także poglądy (przekonania) wyborców, co może także powodować

inne odbieranie i wykorzystywanie tych samych informacji. Odwołując się do modelu

odległości (Downsa) możemy powiedzieć, że prawdopodobieństwo zagłosowania przez

wyborcę na kandydata jest tym większe im mniejsza jest różnica między ich pozycjami, w

stosunku do odległości do innych kandydatów.

W modelu probabilistycznym jest dużo więcej stabilności, równowaga pojawia się

częściej (Coughlin 1992). Jest tak również, dlatego że ilość wymiarów przestaje mieć

znaczenie dla osiągania wyników, które są stabilne. Model deterministyczny przestrzennej

teorii wyborów jest bardzo wrażliwy, niewielkie złamanie warunków może doprowadzić do

nieistnienia równowagi. Natomiast w modelu probabilistycznym mniej założeń jest

potrzebnych do istnienia równowagi (Enelow i Hinich 1989). Mniejsze są wymagania

dotyczące wiedzy wybory na temat pozycji kandydata, możliwa jest niepewność i błędy w

postrzeganiu. Decyzja wyborcy nie musi być w sposób ścisły zależna tylko od różnicy jego

pozycji od poszczególnych kandydatów.

Przy założeniu, że ci dwaj kandydaci są daleko od siebie, ponieważ gdyby byli tuż obok siebie to

również może się zdarzyć, że wyborca zagłosuje na dalszego kandydata, tak jak było w przykładzie z

poprzedniego podrozdziału.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Właściwie w każdym elemencie rozważań nad uczestnictwem w wyborach i

podejmowaną decyzją można wprowadzić elementy prawdopodobieństwa (Coughlin 1992).

Hinich, Ledyard i Ordeshook stworzyli model z prawdopodobieństwem absencji wyborczej z

powodu indyferencji lub alienacji. Im bliższe siebie są dwie alternatywy tym większe

prawdopodobieństwo, że wyborca nie weźmie udziału w głosowaniu z powodu indyferencji.

I analogicznie dla alienacji, prawdopodobieństwo absencji rośnie wraz z odległością do

najbliższego kandydata lub alternatywy (Coughlin 1992: 18-19; Hinich i Munger 1997).

Enelow i Hinich stwierdzili, że na decyzję wyborcy mają wpływ również inne

charakterystyki kandydatów niż ich pozycje w kwestiach tematycznych. Ich znaczenie może

zostać dodane do modelu poprzez zwiększenie użyteczności każdego z kandydatów o

dodatkową wartość. Może ona reprezentować cechy nieobserwowalne danego kandydata,

jego kompetencje, niepewność położenia lub cechy poza tematyczne (nie uwzględniane w

modelu przestrzennym). Wartości te są oczywiście różne dla różnych kandydatów, co więcej

nie muszą być stałe. Przy założeniu zróżnicowania sposobu postrzegania przez wyborców

tych innych cech u każdego z kandydatów możemy dodać je jako zmienne losowe.

Model taki prezentują Enelow, Endersby i Munger (1993). W przeciwieństwie do

klasycznego modelu probabilistycznego nie przewiduje on zbieżności pozycji kandydatów.

Wynika z niego, że pozycja poszczególnych kandydatów będzie różna. Badania empiryczne

wykazały, że ten poprawiony model równie dobrze przewiduje zachowania wyborców,

natomiast trafniej określa pozycję, którą zajmuje kandydat ubiegający się o wybór (dotyczy

to kandydata startującego po raz pierwszy, a nie ubiegającego się o reelekcję).

Istnieją także inne rodzaje niepewności związane z decyzjami podejmowanymi przez

wyborców. W rozdziale 3 zajmiemy się przewidywaniem poglądów (pozycji) kandydata w

konkretnych kwestiach za pomocą ideologii. Wiedza, którą dysponuje wyborca dotyczy

ideologii społeczno-ekonomicznej kandydata (położenia na wymiarach ideologicznych), a

decydując kieruje się on wielowymiarową przestrzenią konkretnych kwestii. W takiej

sytuacji wyborca musi przewidywać za pomocą ideologii poglądy kandydata w konkretnych

sprawach. Jest to dodatkowym źródłem niepewności.

Wykorzystanie modelu probabilistycznego pozwala również uwzględnić wpływ

zmiennych nieobserwowalnych. Model niedeterministyczny pozwala różnicować

zachowanie identycznych wyborców, ponieważ dopuszcza możliwość zupełnie odmiennego

zachowania się wyborców zajmujących takie same pozycje. Element losowy zastępuje

zróżnicowanie, mogące wynikać z działania innych nie uwzględnianych w modelu

czynników. Dzięki temu umożliwia uwzględnienie w modelu efektów zmiennych, które

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

bezpośrednio w nim nie występują. Jest to niejako sposób uzupełnienia agregacji zachowań

jednostek. Zamiast tworzyć model wyjaśniający zachowania każdej jednostki, tworzymy

ogólniejszy model probabilistyczny, który odzwierciedla zarówno przeciętne zachowania jak

i ich zróżnicowanie (wariancję).

Ponieważ w modelu nie uwzględniamy wielu aspektów podejmowania decyzji przez

wyborcę, to nie możemy również z pełną dokładnością przewidywać jego zachowania.

Prawdopodobieństwo może zastępować efekty działania tych wszystkich poza przestrzenne

czynników, nieuwzględnionych w modelu, ale wpływających na to jak ludzie głosują.

Prawdopodobieństwo wskazuje, że czynniki przestrzenne nie są jedynymi, które wpływają na

zachowania wyborcze i model, który przedstawiamy jest tylko pewnym uproszczeniem, to

znaczy nie uwzględnia wszystkich czynników wpływających na zachowania wyborcze.

Bez wątpienia nawet model probabilistyczny, choć uwzględnia pewne efekty innych

zmiennych spoza modelu, nie jest jednak doskonały. Warto w tym miejscu podkreślić, że nie

służy on przewidywaniu konkretnych rezultatów rzeczywistych zjawisk politycznych. Model

pomaga raczej poszerzyć nasze rozumienie polityki i zachowań aktorów w niej

uczestniczących.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ROZDZIAŁ 3. PRZESTRZEŃ POLITYKI –

WYMIARY IDEOLOGICZNE.

Poruszałem już wcześniej zagadnienie interpretacji wymiarów polityki, przestrzeni, w

której umieszczamy zarówno wyborców, jak i postrzegane pozycje kandydatów. W tym

rozdziale bardziej szczegółowo zajmę się charakterystyką tej przestrzeni politycznej

wykorzystywanej przez wyborów do podejmowania decyzji. Zastanawiając się jakich

informacji potrzebują wyborcy, aby móc podjąć decyzję, wykorzystam możliwość redukcji

wymiarów przestrzeni polityki, na której opierają się zachowania wyborców. W tym celu

przedstawię, zaproponowaną przez Hinicha i Mungera (1994, 1997), koncepcję przestrzeni

ideologicznej.

Ideologie i przestrzeń polityki.

Wyborcy używają reprezentacji przestrzennej pozycji kandydata, ponieważ ułatwia im

ona rozumienie polityki. Jednak aby fakt ten miał jakieś znaczące konsekwencje potrzebne

jest przynajmniej częściowe społeczne podzielanie tego rozumienia. Oznacza to, że aby

model przestrzenny miał sens potrzebna jest zgoda wyborców co do tego, jakie są wymiary

polityki.

Warto zastanowić się również nad związkami pomiędzy różnymi kwestiami. Często

dzieje się tak, że ludzie (a zwłaszcza politycy) nie zgadzający się w jednej sprawie nie

zgadzają się też w wielu innych zupełnie od niej niezależnych. Dzieje się tak stanowczo zbyt

często, aby mógł być to zbieg okoliczności. Obserwacja ta może posłużyć nam do

wyciągnięcia bardzo ciekawych wniosków. Stanowiska w różnych kwestiach mają tendencję

do grupowania się. Na przykład poparcie dla zamykania nierentownych zakładów pracy,

silne poparcie dla prywatyzacji i niechęć do zapewniania przez państwo miejsc pracy dla

bezrobotnych nazywamy liberalizmem gospodarczym. Jednym z podstawowych wymiarów,

grupujących przeciwstawne stanowiska w różnych kwestiach jest wymiar lewica – prawica. I

zamiast operować stanowiskami w tych różnych kwestiach właściwie równie dobrze można

posługiwać się tym jednym wymiarem. Często wiele sporów politycznych jest

rozpatrywanych w tych samych kategoriach i wiele podziałów politycznych w konkretnych

kwestiach, można w ten sposób sprowadzić do różnic w jednym lub kilku wymiarach

ideologicznych.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jak piszą Hinich i Munger (1994, 1997) powołując się na Downs’a wyborcy mają za

mało informacji, aby znać stanowisko partii w każdej kwestii. Najprawdopodobniej są też

często za mało zorientowani, aby mieć własne zdanie w każdej z nich. Z drugiej strony, w

zasadzie prawie każdy wymiar może być wymiarem politycznym, uwzględnianym przez

wyborców w głosowaniu. Jednak jak piszą Hinich i Munger (1997) wiele jest problemów

społecznych, ale niewiele z nich staje się kwestiami politycznymi. Wiele też podziałów w

konkretnych kwestiach pokrywa się ze sobą i zamiast mówić o kilku wymiarach, możemy

zastąpić je jednym, mającym ogólniejszą interpretację.

Hinich i Munger (1994) w swojej książce poświęconej ideologiom zwracają uwagę, że

przestrzenna teoria wyborów abstrahuje od instytucji i idei. Argumentują oni, że wymiary

przestrzeni politycznej nie muszą być czysto ekonomiczne i przekładające się w bezpośredni

sposób na sytuację wyborców. Wręcz przeciwnie wiele wskazuje na to, że przestrzeń polityki

zawiera również elementy emocjonalne, etyczne i ideologiczne. Przede wszystkim język i

retoryka kampanii wyborczych ma charakter bardziej ogólny i ideologiczny. Rzadko skupia

się na konkretnych kwestiach dotyczących bezpośrednio sytuacji wyborców. Dlatego Hinich

i Munger wprowadzają koncepcje wymiarów ideologicznych, jako próbę lepszego

zdefiniowania przestrzeni polityki. Odwołują się przy tym także do klasycznej pracy Downsa

(1957), który również opisywał rolę ideologii i możliwości jej wykorzystania w teorii.

Kilka aspektów ideologii jest szczególnie ważnych. Po pierwsze ideologie są zbiorami

idei, których implikacje dotyczą zachowania i sposobu organizacji społeczeństwa. Po drugie

są także mechanizmami ekonomizującymi, za pomocą których jednostki rozumieją i

wyrażają idee dotyczące polityki. Po trzecie zaś ideologie to złożone, dogmatyczne systemy

wierzeń i przekonań, za pomocą których jednostki interpretują, postrzegają, oraz

racjonalizują i uzasadniają zachowania i instytucje. Szczególnie ten drugi element jest dla

nas ważny, wskazuje on na znacznie szersze od potocznego, rozumienie ideologii. Jest ona

bardzo szerokim zbiorem poglądów i postaw.

Można powiedzieć, że klasyczny model przestrzenny nakłada zbyt duże wymagania na

informacje, które są potrzebne ludziom do dokonania wyboru. Przestrzeń, w której

dokonywane są wybory polityczne ma znacznie mniej wymiarów niż jest ważnych kwestii

politycznych i jest to przestrzeń ideologii społeczno-politycznych (Hinich i Munger 1994,

1997). Ideologia pomaga wyborcy decydować, ponieważ kierując się ideologią nie musi on

rozważać każdej konkretnej kwestii. Nawet dwa przeciwstawne zbiory idei mogą tworzyć

przestrzeń polityczną o bardzo wielu wymiarach i w ten sposób następuje redukcja ilości

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

wymiarów przestrzeni politycznej, gdyż wyborca kieruje się tylko niewielką ilością

wymiarów ideologicznych.

Nie oznacza to jednak, że konkretne kwestie nie mają żadnego znaczenia. Są ważne dla

wyborcy i mają bezpośrednie przełożenie na stanowiska ideologiczne. Jednak zależność ta

nie zawsze jest bardzo jednoznaczna i może zmieniać się zarówno pomiędzy wyborcami, jak

i w czasie. Mimo tego w języku ideologii można wyrazić większość dyrektyw w konkretnych

sprawach. A ponieważ wyborcy kierują się ideologią, to partie też organizują się na tej

zasadzie, czyli wokół ideologii, a nie pozycji w konkretnych sprawach politycznych i

społecznych.

Jako przykład rozważmy

sytuację zaprezentowaną na

rysunku 3.1. Przyjmijmy, że

pierwsza kwestia określa

poparcie dla niskich podatków,

a druga poparcie wydatków na

pomoc socjalną. Razem tworzą

one jeden wymiar, który można

nazwać lewica – prawica i w

tych kategoriach interpretować

stanowiska partii. Partia prawicowa popiera niskie podatki i jednocześnie mniejsze wydatki

na pomoc socjalną, natomiast partia lewicowa ma przeciwne stanowisko w obu tych

kwestiach.

Hinich i Munger (1994, 1997) piszą, że ilość wymiarów polityki nie jest ustalona.

Przestrzeń ta może zmieniać swoją liczbę wymiarów, a zależy to właściwie wyłącznie od

tego jak ludzie łączą i wiążą ze sobą stanowiska w poszczególnych kwestiach, jak te różne

sprawy są grupowane w przekonaniach wyborców.

Można mówić o tym, że ideologie organizują kwestie, czyniąc politykę bardziej

zrozumiałą dla większej ilości osób nie zajmujących się nią na co dzień. Ideologie obniżają

koszty zdobywania informacji, ponieważ ilość i jakość informacji potrzebnych do oddania

głosu jest mniejsza. Wyborcy na ogół nie wiedzą, w jakich dokładnie sprawach politycy będą

podejmować decyzje. Dlatego ważna jest ogólna postawa, pozycja kandydatów, którą jest

właśnie ideologia. Ujawnia ona głębsze różnice między partiami (kandydatami) i przez to

pozwala, w pewnym stopniu przewidzieć przyszłe zachowania polityków i ich stanowiska,

także w nie poruszanych dotychczas kwestiach. Dlatego ideologie redukują też niepewność,

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

związaną z możliwością pojawienia się nowych kwestii i nieznajomością stosunku kandydata

do nich, pozwalając mniej więcej przewidzieć jego pozycję w tej nowej kwestii.

Ideologia determinuje też kierunki i język debat politycznych. Widać to szczególnie w

konfliktach o możliwość zdefiniowania i nazwania problemów i zagadnień społeczno-

politycznych. Jako przykład może posłużyć problem dopuszczalności aborcji i próby

zdefiniowania go jako zabijania nienarodzonych dzieci lub praw kobiet do decydowania o

posiadaniu potomstwa. Ideologie społeczno-polityczne organizują więc zasady dyskursu

publicznego. Zapobiega to gwałtownym zmianom systemu politycznego wraz ze zmianami

konkretnych tematów dyskusji, a tym samym przyczynia się do zwiększenia stabilności.

Hinich i Munger (1997) przywołują Tullocka (1981), który zastanawiał się skąd się

bierze tyle stabilności w sytuacjach wyborczych. Ideologie mogą być jedną z przyczyn tej

stabilności systemów politycznych, ponieważ jeżeli ludzie głosują na ich podstawie, to

powoduje to zmniejszenie ilości wymiarów przestrzeni politycznej, a tym samym prowadzi

właśnie do zwiększenia stabilności.

Warto jeszcze rozważyć, jak ma się ideologia do zależności preferencji, którą

rozważałem w rozdziale pierwszym? Zależność preferencji – pozytywne lub negatywne

uzupełnianie się kwestii polegało na tym, że preferencje wyborcy w jednym z wymiarów

były zależne od tego, jaka decyzja została podjęta w drugim wymiarze lub jakie

przewidywania odnośnie tej decyzji ma wyborca. Jednak bez wątpienia ideologia to co

innego niż zależność preferencji wyborców w różnych kwestiach, ponieważ to, jaka decyzja

zostanie podjęta w jednej z kwestii składających się na ideologię, nie musi wpływać na

preferencje wyborców w pozostałych sprawach.

Z ideologii również wcale nie musi wynikać zależność kwestii, o której także pisałem

w rozdziale pierwszym. Jak pamiętamy, zależność kwestii może być spowodowana

ograniczeniem budżetu i koniecznością różnicowania ważności poszczególnych celów

społecznych. W przypadku ideologii decyzja w jednej konkretnej kwestii nie musi wcale

ograniczać możliwych do podjęcia decyzja w innych sprawach. Jednak bez wątpienia

zależność kwestii bardzo sprzyja powstawaniu ideologii.

Powstawanie i podtrzymywanie ideologii.

Hinich i Munger (1997: 193) przywołują trzy różne, ale nie wykluczające się

wzajemnie, możliwe uzasadnienia istnienia ideologii (zbioru powiązanych ze sobą kwestii).

Po pierwsze, aby dostarczyć wyborcom informację, którą mogą zrozumieć i wykorzystać

dokonując wyborów, partie muszą uprościć swój przekaz. Zajmując stanowiska i zabiegając

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

o poparcie, partie muszą raczej używać ogólnych i prostych stwierdzeń. Ideologie rozwiązują

ten problem niepewności i braku informacji.

Po drugie, aby przekonywać wyborców i zwiększać swoją wiarygodność co do

możliwości spełnienia obietnic, partie muszą nie tylko zajmować stanowiska, ale również

tłumaczyć i dawać ich uzasadnienia. Do tego bardzo nadaje się ogólniejszy system

usprawiedliwień i wartości, który można zastosować do wielu różnych kwestii. Zdaniem

Popkina (1993) wykorzystywanie ideologii przez wyborców wynika z ich niepewności co do

pozycji i zwłaszcza przyszłych zachowań polityków. Tak więc odwoływanie się do ideologii

może zwiększać wiarygodność kandydata.

Trzecią możliwą przyczyną istnienia ideologii wymienianą przez Hinicha i Mungera

(1997: 194) jest konstrukcja budżetu. Ponieważ zwiększenie wydatków na jakiś cel

powoduje konieczność zmniejszenia wydatków na inny, albo ewentualnie zwiększenia

podatków lub deficytu budżetowego. Powoduje to konieczność stworzenia pewnych

priorytetów, a przez to również związków pomiędzy kwestiami.

Jeszcze jednym powodem istnienia ideologii mogą być same partie polityczne. Hinich i

Munger cytując Popkina (1994) piszą, że partie wykorzystują ideologie żeby podkreślić

różnice między sobą, nie musząc przy tym pamiętać konkretnych stanowisk przeciwników

we wszystkich sprawach. Ideologie sprzyjają też wyborowi pomiędzy partiami, a nie

konkretnymi kandydatami, których można nawet nie znać.

Hinich i Munger (1997: 197) piszą o efektywnej liczbie wymiarów, jest ona

przynajmniej o jeden mniejsza od ilości partii w systemie politycznym. Jeżeli istnieją tylko

dwie partie polityczne, możliwe jest ich przedstawienie na jednym tylko wymiarze. Jeżeli

partie są trzy wtedy wystarczą dwa wymiary. Nie ma znaczenia ile jest konkretnych kwestii,

jeżeli istniejące partie mają spójne programy i stanowiska, to liczba wymiarów jest mniejsza

niż liczba partii. Oczywiście takie rozwiązanie jest pewnym uproszczeniem. Jasne jest, że

partie posiadają różne frakcje, a w związku z tym ilość wymiarów jest większa. Ponadto

może być również tak, że w wyobrażeniach ludzi kwestie grupują się w większą liczbę

wymiarów ideologicznych, ale nie ma na scenie politycznej partii, które reprezentowałyby

niektóre z postaw obecnych w społeczeństwie. Byłaby to sytuacja, gdy wyobrażenia

obywateli o polityce byłyby bardziej złożone od samej sceny politycznej, co chyba zdarza się

raczej rzadko.

Hinich i Munger (1997) powołując się na pracę Poole’a i Rosenthal’a (1996) piszą, że

jeśli wyborcy wybierają pomiędzy partiami, a nie decydują bezpośrednio w konkretnych

kwestiach, to liczba wymiarów jest bardzo mała i prawie nigdy nie przekracza dwóch.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Wynika to z tego, że w głosowaniu na kandydatów, rozwiązania w konkretnych kwestiach

przywoływane są tylko pośrednio, za pomocą ich pozycji, więc tylko niewielka część

przestrzeni kwestii jest dostępna dla wyborców. Ten argument na rzecz redukcji wymiarów

dotyczy jednak USA i trudno powiedzieć na ile można go uogólnić? Dlatego w następnym

rozdziale rozważę ilość wymiarów polskiej sceny politycznej.

Tworzenie ideologii jest metastrategią i poprzedza strategie polityczne partii. Ale jej

tworzenie nie musi być procesem uświadamianym przez jednostki. Ponadto nie mają one

pełnej kontroli nad tym procesem, a szczególnie już po stworzeniu i ugruntowaniu ideologii

pozostają one poza kontrolą swoich twórców. Ideologia powstaje w wyniku ewolucji i

wzrostu, ponieważ stworzenie i ustanowienie ideologii tylko przez jedną osobę i od razu w

gotowej postaci jest właściwie niewykonalne.

Przetrwanie ideologii wymaga dwóch typów spójności: logicznej i czasowej. Na

ideologię nie mogą składać się sądy i postawy sprzeczne ze sobą. Jednocześnie ideologia nie

może być dostosowana tylko i wyłącznie do konkretnych warunków, musi zawierać

stanowiska uniwersalne, adekwatne w bardzo różnych sytuacjach zmieniającej się

rzeczywistości społeczno-politycznej.

Model przestrzenny uwzględniający ideologie dobrze obejmuje to, jak ludzie myślą i

co partie mówią. Można powiedzieć, że każda partia, która chce osiągnąć sukces musi mieć

ideologię. Choć oczywiście jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający do osiągnięcia

sukcesu.

Przewidywanie pozycji kandydatów za pomocą ideologii.

Wiedza, którą dysponuje wyborca dotyczy ideologii społeczno-ekonomicznej

kandydata (położenia kandydatów na wymiarach ideologicznych). Do tej pory zakładaliśmy,

że wyborca decyduje właśnie na podstawie tych informacji i w ten właśnie sposób (ideologii)

postrzega zarówno kandydatów, jak i siebie.

Możliwe jest jednak, że ludzie używają ideologii (przestrzeni ideologicznej) do

przewidywania pozycji kandydata w konkretnych kwestiach. A wybierają na podstawie tej

wielowymiarowej przestrzeni szczegółowych wymiarów. W takiej sytuacji ideologia byłaby

tylko narzędziem komunikacji, ułatwiałaby zbieranie informacji i przewidywanie poglądów

kandydatów i partii Enelow i Hinich (1984); Hinich i Munger (1994; 1997).

Musi więc istnieć pewnego rodzaju powiązanie pomiędzy kwestiami a ideologiami.

Ludzie muszą być w stanie przełożyć to, co komunikują partie w języku ideologii, na

konkretne działania i rozwiązania poszczególnych kwestii. Jednak ten związek między

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

kwestiami a ideologiami nie musi być bardzo precyzyjny i przyczynowy. Nie musi być

sformułowany explicite i w sposób ścisły. Wystarczy, że wyborcy będą mieć wyobrażenia i

stereotypy oparte na doświadczeniu i dostępnych informacjach.

Jednakże ideologia nie może być zwykłym systemem przekonań, lecz musi być

systemem podzielanym przez różnych ludzi. Jest to niezbędne, aby partie mogły zajmować

spójne stanowiska i aby komunikacja między nimi a wyborcami była sprawna i w miarę

jednoznaczna. To co jest potrzebne zdaniem Hinicha i Mungera (1997: 199) to by „wielu

wyborców w jednym kraju i czasie miało podobne rozumienie tego, co oznacza dana

ideologia”. Hinich i Munger zaznaczają, że rozumieją termin ‘ideologia’ znacznie szerzej niż

Converse (1964), który definiował go jako wewnętrznie spójny, mocno rozbudowany system

przekonań. Rozumienie ideologii jest uzależnione od podzielania przekonań na temat ich

związku z konkretnymi kwestiami.

Załóżmy, że wyborca decyduje jak głosować, na podstawie odległości od pozycji

kandydata w n-wymiarowej przestrzeni konkretnych kwestii. Ma wyrobione własne zdanie w

każdej z nich, więc możemy reprezentować jego pozycję za pomocą położenia punktu

idealnego w tej n-wymiarowej przestrzeni. Jednak informacje, które wyborca posiada o

kandydatach dotyczą ich poglądów ideologicznych (pozycji na wymiarach ideologicznych).

Dlatego wyborca musi mieć możliwość przełożenia stanowiska kandydata w przestrzeni

ideologii na konkretne kwestie. Rozważmy na przykładzie możliwość powiązania w modelu

wymiarów ideologii i kwestii.

Poglądy kandydata we wszystkich kwestiach możemy przedstawić jako liniową

funkcję jego położenia na wymiarach ideologicznych (Hinich i Munger 1994, 1997; Enelow i

Hinich 1990: 167). Wymiarów ideologicznych może być oczywiście wiele, ale tutaj, ze

względu na prostotę prezentacji, będę zakładał istnienie tylko jednego wymiaru. W takiej

sytuacji możemy zapisać to, jak wyborca postrzega pozycje kandydata w kwestii i za pomocą

wzoru: x

= b + vπ

Stała, b oznacza pozycję status quo w wymiarze i. Jest to taka pozycja w tym

wymiarze, która odpowiada zajęciu pozycji centralnej na wymiarze ideologicznym (takiej,

której przypisujemy liczbową wartość zero). Natomiast parametr, v pokazuje jaki wpływ ma

wymiar ideologiczny na kwestię i, oraz jaka jest między nimi zależność. Im większa jest

wartość bezwzględna parametru v, tym mniejsze zmiany pozycji w wymiarze ideologicznym

są potrzebne do takiej samej zmiany wartości położenia w kwestii i. Znak parametru v,

decyduje o tym czy związek kwestii i z wymiarem ideologicznym jest pozytywny, czy

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

negatywny. Czyli czy wzrost intensywności pozycji na wymiarze ideologicznym przyczynia

się do wzrostu, czy też do spadku wartości pozycji w danej kwestii.

Rozważmy teraz przykład, w którym wymiar ideologiczny będzie związany z dwoma

konkretnymi kwestiami rozważanymi już w przykładzie z początku tego rozdziału. Dla

obydwu wymiarów możemy przedstawić ich związek z ideologią. Pierwszy wymiar

reprezentuje poparcie dla niskich podatków, im większa jest wartość pozycji na wymiarze

ideologicznym (czyli im bardziej prawicowe poglądy), tym to poparcie jest większe. Druga

kwestia odzwierciedlająca poparcie dla pomocy społecznej, wiąże się negatywnie z

wymiarem ideologicznym, lewica – prawica. Bardziej prawicowe poglądy wiążą się z

mniejszą chęcią wydawania pieniędzy na ten cel.

Możemy teraz przenieść pozycje ideologiczne kandydatów do dwuwymiarowej

przestrzeni kwestii. Sytuację taką przedstawia rysunek 3.3. Zgodnie z założeniami wyborca

wybierze tego kandydata,

którego stanowisko w obu

kwestiach jest bliższe jego

własnemu. Jednak tutaj zna

on wyłącznie stanowiska

ideologiczne kandydatów.

Dlatego wyborca musi

potrafić przełożyć swój

punkt idealny z przestrzeni

kwestii na stanowisko w

wymiarze ideologicznym

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

na W

). Oczywiście teraz wyborca zagłosuje na kandydata, który lokuje się bliżej niego

na tym wymiarze (tutaj jest to kandydat C

). Formalne definicje użyteczności wyborcy w

przestrzeni kwestii i punktu idealnego na wymiarze ideologicznym, znajdują się w aneksie.

Jednocześnie moglibyśmy przedstawić to rozumowanie wyborcy w odwrotną stronę.

Niemal w ten sam sposób mógłby on zastanawiać się nad przełożeniem stanowiska

ideologicznego kandydatów na pozycję w konkretnych kwestiach. Jest to możliwe dzięki

znajomości związku (funkcji) pomiędzy stanowiskiem w kwestiach a położeniem na

wymiarach ideologicznych. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że bez względu na to, który z tych

sposobów rozumowania wyborca wykorzysta, to w obu przypadkach zagłosuje na tego

samego kandydata (C

Przewidywanie poglądów (pozycji) kandydata w konkretnych kwestiach za pomocą

ideologii jest dodatkowym źródłem niepewności wyborców. Zarazem jest to także źródło

zróżnicowania zachowania wyborców i ich postrzegania każdego z kandydatów. Możemy

wyróżnić trzy przyczyny niepewności związane z pozycją ideologiczną kandydata (Enelow i

Hinich 1984).

Po pierwsze niepewność może być spowodowana przez kandydata. Jego ruch w

przestrzeni ideologicznej w okresie między wyborami i modyfikacja swojej pozycji nie musi

być przez wyborcę dokładnie zauważona. Jeżeli więc kandydat się przemieszcza, to wyborca

może nie być pewny czy zna jego aktualną pozycję.

Taką niepewność możemy wprowadzić do modelu za pomocą prawdopodobieństwa

zauważenia przez wyborcę zmiany pozycji kandydata. W takiej sytuacji jego pozycja będzie

loterią. Przez część wyborców, kandydat będzie postrzegany tak jak wcześniej, a pozostali

wyborcy będą się kierowali jego nową pozycją (Enelow i Hinich 1984: 117 i nast.). Może się

zdarzyć, że taki kandydat wygra z kandydatem zajmującym pozycję mediany, nawet jeżeli

sam ma inne stanowisko. Sytuacja taka jest możliwa, gdy wyborcy mają awersję do ryzyka

(Enelow i Hinich 1984: 121).

Drugim rodzajem jest niepewność percepcyjna. Może ona wynikać z niedoskonałości

komunikacji między kandydatem a wyborcami i z szumu informacyjnego. Powoduje to

nieznajomość dokładnej pozycji kandydata. Niepewność tego rodzaju zależy od tego na ile

kandydat jest znany (np. czy ubiega się o reelekcję), a także od wydatków na kampanię

wyborczą. Taki rodzaj niepewności wyborcy co do pozycji kandydata opisywałem już w

rozdziale drugim. Podobnie jak wcześniej możemy to modelować poprzez dodanie zmiennej

losowej, tym razem do pozycji ideologicznej. Inaczej mówiąc dodajemy do modelu

wariancję położenia kandydata na wymiarze ideologicznym. Przy przekładaniu przez

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

wyborcę stanowiska kandydata w przestrzeni ideologii na konkretne kwestie, niepewność

taka zostałaby również przeniesiona w tą przestrzeń wielowymiarową (Enelow i Hinich

1984: 122–125; Hinich i Munger 1994: 174 i nast.).

Trzecim źródłem niepewności jest niemożliwość dokładnego przewidzenia przyszłych

zachowań kandydata, w szczególności jego zachowania po wyborze. Nie ma pewności co do

tego, czy kandydat będzie spełniał przedstawiane obietnice i jak zachowa się w sprawach,

które pojawią się niespodziewanie (których nikt teraz nie przewiduje). Ten rodzaj

niepewności można modelować dokładnie tak jak poprzedni, poprzez dodanie zmiennej

losowej do położenia kandydata. Wyniki empiryczne wskazują, że im bardziej umiarkowane

są poglądy kandydata, im bardziej w centrum się znajduje tym mniejszy jest ten rodzaj

wariancji jego pozycji. Jednak dokładnie odwrotnie jest w sytuacjach kryzysu (Enelow i

Hinich 1984).

Możliwe jest również zróżnicowanie sposobów przekładania pozycji ideologicznej na

przestrzeń kwestii wśród wyborców. Ludzie mogą w nieco różny sposób przekładać wiązać

ideologie z konkretnymi kwestiami (Hinich i Munger 1994). Także takie zróżnicowanie

postrzegania przestrzeni ideologicznej można modelować za pomocą szczególnego modelu

probabilistycznego.

Rozszerzenie modelu o teorię ideologii i sposób powiązania jej z konkretnymi

kwestiami, czynią model bardziej realistycznym. Jednocześnie jednak wskazują na w sumie

ograniczoną możliwość partii i kandydatów do precyzyjnego przewidzenia tego, czym

właściwie kierują się wyborcy. Oznacza to również, że precyzyjne wpływanie na wyborców,

oraz celowe zajmowanie pozycji gwarantującej wygraną jest w praktyce bardzo trudne do

osiągnięcia. Wynika to z tego, że kandydaci mają raczej ograniczoną możliwość wpływu i

zmiany tego jak wyborcy wiążą kwestie z ideologią (Hinich i Munger 1997).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ROZDZIAŁ 4. ZASTOSOWANIE MODELU

PRZESTRZENNEGO DO ZACHOWAŃ

WYBORCÓW W POLSCE.

W tym rozdziale spróbuję rozważyć, na ile przedstawiona przeze mnie do tej pory

teoria jest zgodna z rzeczywistymi zachowaniami polskich wyborców oraz czy model

przestrzenny jest adekwatny do ich analizowania? Nie będzie to systematyczna próba

odpowiedzi na to pytanie. Zastanowię się, czy możliwe jest ujęcie polskiej sceny politycznej

w kategoriach przestrzennych. Rozważę też, czy jest możliwe i w jaki sposób,

zidentyfikowanie jakiejś przestrzeni politycznej – wymiarów wyjaśniających zachowania

wyborcze Polaków. W tym celu skorzystam przede wszystkim z prac K. Jasiewicza (1996,

1998, 1999), R. Markowskiego (1995, 1997, 1998), oraz T. Zaryckiego i A. Nowaka (2000).

Na zakończenie tego rozdziału postaram się rozważyć, związki i różnice między

dwoma teoriami, wyjaśniającymi zachowanie wyborców, oraz to, która z nich, przestrzenna

teoria głosowania, czy teoria identyfikacji partyjnej, jest lepsza do opisu polskiej sceny

politycznej.

Zastosowanie empiryczne modelu przestrzennego.

Przestrzenna teoria głosowania nie jest tylko teoretycznym modelem, czy zbiorem

spekulacji o zachowaniu wyborców i kandydatów. Jest to teoria formalna nadająca się do

empirycznego testowania. O tym czy jest to dobra teoria wyjaśniająco-predykcyjna decyduje

nie to, czy się podoba i ładnie wygląda, ale to czy pasuje do rzeczywistości, którą ma

opisywać. Dopiero wykorzystując wnioski i narzędzia teoretyczne w praktyce, jesteśmy w

stanie sprawdzić, czy wprowadzone do tej pory rozwiązania są przydatne do wyjaśniania

zachowań wyborców, czy też nie.

Nie będę w tej pracy prezentował żadnych własnych badań, pokażę jednak możliwości

empirycznego testowania przestrzennej teorii głosowania. Przytoczę również badania

zachowań wyborczych w Polsce, które pozwolą na rozważenie adekwatności stosowania

modelu przestrzennego do analizowania polskiej sceny politycznej i które pozwolą rozważyć

czy i jakimi wymiarami ideologicznymi kierują się wyborcy w Polsce.

Jeden ze sposobów empirycznego testowania modelu przestrzennego zaproponowali

Hinich i Munger (1994). Wymaga on zebrania od respondentów informacji dotyczących

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

różnych konkretnych kwestii społeczno-politycznych. Każda kwestia tworzy wymiar, skalę

polityk możliwych do wprowadzenia. Na przykład w kwestii transportu miejskiego, czy ma

być w całości finansowany z podatków, czy powinien być całkowicie prywatny i nie

opłacany ze środków publicznych. Na tej skali wyborca umieszcza siebie, czyli wskazuje na

taką wartość na danym wymiarze, którą uważa za optymalną. Dla każdego wymiaru wyborca

musi również określić, jaka według niego jest obecna sytuacja w tej kwestii i jakie według

niego zdanie maja poszczególni kandydaci (Hinich i Munger 1994: 142). Oczywiście oprócz

tego wyborcy muszą odpowiedzieć na inne bardziej standardowe pytania, w szczególności o

preferencje lub zachowania wyborcze.

Analiza tego rodzaju danych, pod kątem adekwatności stosowania modelu

przestrzennego do analizy zachowań wyborczych, ma kilka etapów

. Po pierwsze warto

sprawdzić, czy wyborcy podzielają ocenę sytuacji obecnej i czy mają spójne poglądy

dotyczące pozycji kandydatów. Duży rozrzut odpowiedzi o zidentyfikowanie stanowisk

kandydatów oznaczałby albo ich nieznajomość albo brak takiego spójnego zdania kandydata

w danej kwestii

. W takiej sytuacji model przestrzenny nie byłby dobrym modelem

wyjaśniającym zachowania, ponieważ wyborcy nie mając wiarygodnych informacji o

kandydacie, nie mieliby też przesłanek do racjonalnego zachowania.

Kolejnym krokiem analizy danych jest wykreowanie za pomocą analizy czynnikowej

ogólniejszych wymiarów (czynników), stojących za poglądami w konkretnych kwestiach

Jeżeli w opiniach wyborców wiele kwestii jest ze sobą związanych, to możliwe jest

znalezienie jakiejś ogólniejszej postawy, która przekłada się na zdania w tych innych

sprawach. Tak stworzone czynniki mogą być interpretowane jako wymiary ideologiczne.

Interpretacja ich znaczenia zależy tu od tego, jakie kwestie się na nie składają. W każdym z

wymiarów ideologicznych, możliwe jest przypisanie wyborcy konkretnej wartości – pozycji,

jaką na tym wymiarze zajmuje. Można to zrobić na podstawie informacji o stanowisku

danego wyborcy w kwestiach szczegółowych składających się na dany wymiar.

W ten sposób możemy uzyskać położenie wyborców zarówno w przestrzeni

konkretnych kwestii, jak i w przestrzeni ideologicznej. Analogicznie, za pomocą analizy

Zakładamy, że wyborca potrafi powiązać kwestie i ideologię, nawet, jeżeli kieruje się tylko ideologią.

Oczywiście odchylenie standardowe (wariancję) położenia kandydata na danym wymiarze możemy

interpretować jako niepewność wyborców co do jego stanowiska, o której pisałem w rozdziale drugim.

To na ile dobrze można dokonać redukcji wymiarów, jest zależne od tego iloma takimi ukrytymi

wymiarami każdy wyborca się posługuje i na ile każdy z nich posługuje się takimi samymi wymiarami.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

czynnikowej średniego położenia w każdej kwestii, moglibyśmy zidentyfikować przestrzeń,

w której wyborcy umieszczają kandydatów i punkt stanu obecnego. Umożliwiłoby to

porównanie, czy przestrzeń i wymiary, w których wyborcy postrzegają kandydatów są

zgodne ze stojącymi za ich poglądami.

Jeżeli tak, to dalej możliwe jest porównanie rzeczywistych zachowań respondenta z

przewidywaniami, jakie można byłoby zrobić na podstawie modelu przestrzennego. W ten

sposób można testować właściwie każdy aspekt modelu przestrzennego, na przykład to, czy

lepiej tłumaczy zachowania wyborców model odległości, czy model kierunkowy (Merrill i

Grofman 1999). Niestety badania, gromadzące dane dotyczące postrzeganej pozycji

kandydatów w poszczególnych kwestiach i jednoczesnym wyrażaniu własnego zdania, nie

były dotychczas w Polsce prowadzone.

Hinich i Munger (1994) przytaczają także inną możliwość wykorzystania modelu

przestrzennego w badaniach empirycznych, została ona szerzej omówiona przez Enelowa i

Hinicha (1984). Respondentom zadaje się pytanie o to, na ile podobają lub nie podobają im

się poszczególni kandydaci albo partie

. Odpowiedzi na te pytania są skalą, mającą od 10 do

100 punktów. Enelow i Hinich (1984: 170) zakładają, że dane te odzwierciedlają ważony

dystans pomiędzy wyborcą i kandydatem. Kolejne założenie niezbędne do analizy tych

danych to, że wszyscy wyborcy myślą o przestrzeni politycznej w takiej samej liczbie

wymiarów. Trzeba również założyć, że w różnych grupach ludzie tak samo postrzegają

pozycję kandydatów. W celu odtworzenia wymiarów przestrzeni z analizowanych wyborów

prezydenckich w USA Enelow i Hinich (1984) wykorzystują analizę czynnikową.

Tego typu dane analizował Jasiewicz (1998). Respondenci mieli na skali

jedenastopunktowej odpowiedzieć na ile podoba im się dana partia lub kandydat. Dane te nie

są tożsame z zachowaniami wyborczymi, ponieważ respondent ocenia swój stosunek do

każdej partii i każdego kandydata. Jednak Jasiewicz wykazuje ich ścisły związek z

preferencjami wyborczymi.

Opisując sposób wykorzystania tego rodzaju danych, Jasiewicz (1998: 18) pisze:

„odpowiedzi na pytanie o zakres repolaryzacji polskiej sceny politycznej będziemy

poszukiwać używając dwóch metod statystycznych. Analiza czynnikowa pozwoli odtworzyć

ukryte struktury poparcia dla poszczególnych aktorów sceny politycznej; analiza regresji

umożliwia zbadanie związku między tym poparciem a istotnymi podziałami społecznymi i

politycznymi.”

Badania te to, tak zwany termometr (thermometer) z American National Election Studies.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

„Analiza czynnikowa jest techniką pozwalającą na stwierdzenie, czy konkretne

deklaracje (opinie, poglądy) badanych (na przykład poparcie dla poszczególnych partii czy

polityków) są pochodną jakichś bardziej ogólnych, zgeneralizowanych postaw (na przykład

sympatii lewicowych czy prawicowych)” (Jasiewicz 1998: 20). Jednak interpretacja

czynników, przy analizie tego rodzaju danych, jest arbitralną decyzją badacza. Analiza

czynnikowa ujawnia związki (skorelowanie) pomiędzy poparciem dla partii i kandydatów a

poszczególnymi czynnikami. Jednak określenie istoty tych czynników, czyli wspólnego

mianownika tego poparcia, należy zawsze do badacza. W tym celu najlepiej przeprowadzić

analizę regresji, związku poszczególnych czynników z innymi zmiennymi.

Polska scena polityczna i system partyjny.

Pierwszą rzeczą, nad którą warto byłoby się zastanowić jest to, czy przestrzenna teoria

głosowania nadaje się do analizowania zachowań wyborców w Polsce. W tym celu

należałoby sprawdzić empirycznie, czy spełnione są założenia tej teorii. Warto w tym

miejscu przytoczyć pracę Markowskiego (1998). Rozważając kształtowanie się systemów

partyjnych w Europie Środkowej badał on, między innymi, ich strukturyzację programową.

Wykorzystywał w tym celu zestaw mierników zaproponowanych przez Kitschelta (1992;

1995), takie jak: ważność kwestii publicznych, krystalizacja pozycji partii, polaryzacja

(zróżnicowanie) sceny politycznej i asymetrie strukturyzacji (czyli spójność postrzegania

stanowisk zajmowanych przez partie). Mogą one służyć do oceny strukturyzacji, oraz do

typologizacji systemów partyjnych.

Mimo iż rozważania te oparte są na nieco innej podstawie teoretycznej, to jednak

wnioski z nich płynące mogą nam dużo powiedzieć o stosowalności modelu przestrzennego

do analizy polskiej sceny politycznej. Okazuje się, że badani przypisują różnym kwestiom

publicznym bardzo zróżnicowane wagi. Oznacza to, że na pewno nie wszystkie kwestie są

ważne przy ocenie kandydatów i działalności partii.

Kolejnym czynnikiem badanym przez Markowskiego jest krystalizacja pozycji partii.

Jest ona mierzona jako zgodność w kwestii oceny stanowisk zajmowanych przez głównych

aktorów politycznych. W języku teorii przestrzennej można więc uznać krystalizację za

wskaźnik małego rozmycia pozycji partii, a więc też małej niepewności. Polski system

polityczny, w zestawieniu z państwami Europy Środkowej, jest raczej skrystalizowany i

można go uznać za klarowny, a pozycje partii politycznych w różnych kwestiach za spójne i

postrzegane w ten sam sposób przez różne osoby. Spełniony jest więc jeden z ważnych

wymogów przestrzennej teorii głosowania.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jednak krystalizacja jest wskaźnikiem na poziomie zbiorczym i nie może wychwycić

różnic w ocenie zajmowanych stanowisk i pozycji partii, w zależności od tego, kto je ocenia.

Dlatego Markowski mierzy także asymetrie strukturyzacji systemu partyjnego. Są to

zarówno różnice w ocenie stanowisk partii, pomiędzy zwolennikami różnych partii, jak i

wśród zwolenników tej samej partii. Te pierwsze to asymetrie właściwe, a drugie to szum

wewnątrzpartyjny.

W polskim systemie partyjnym asymetrie obu rodzajów są bardzo małe. „Oznacza to,

że istnieje w nim zarówno wewnątrz partyjna homogeniczność ocen, jak i relatywnie

niewielka asymetria wynikająca z afiliacji partyjnej respondenta.” Można więc powiedzieć,

że w polskim systemie partyjnym, kontrowersje w ocenach stanowisk zajmowanych przez

poszczególne partie są niewielkie.

Markowski (1998) analizuje również polaryzację polskiej sceny politycznej. Bada to,

„jak daleko znajdują się jedne partie od drugich w przestrzeni politycznego

współzawodnictwa.” Ten zasięg współzawodnictwa jest wyznaczony przez pozycje

skrajnych partii w przestrzeni danej kwestii. W Polsce jest on największy wśród innych

państw regionu.

Warto również zwrócić uwagę na niektóre związki pomiędzy poszczególnymi

czynnikami. Większa polaryzacja występuje w kwestiach mniej ważnych. Oznacza to, że w

kwestiach, uznawanych za ważne, partie zajmują bardziej zbliżone pozycje. Brak jest

związku asymetrii (obu rodzajów) z wagami kwestii, czyli dokładność postrzegania pozycji

partii w różnych sprawach, nie zależy od ich ważności. Występuje również niewielkie

zmniejszenie rozmycia pozycji partii wraz ze wzrostem polaryzacji (odległości pomiędzy

stanowiskami).

Programowa strukturyzacja polskiej sceny partyjnej świadczy, moim zdaniem, o

sensowności zastosowania przestrzennej teorii do analizowania polskiej sceny politycznej.

Na podstawie pracy Markowskiego (1998) możemy częściowo zobaczyć jak polski system

polityczny spełnia warunki i założenia tej przestrzennej teorii głosowania. Rozproszenie jest

tu rozumiane podobnie do niepewności pozycji, a więc krystalizacja pozycji danej partii

wskazuje na małą wariancję jej położenia w przestrzeni politycznej. Natomiast asymetrie

strukturyzacji możemy rozumieć jako spójność postrzegania pozycji przez różne grupy

wyborców, co także jest jednym z wymogów modelu przestrzennego. Także zwiększanie się

spójności postrzeganej pozycji partii wraz z większą polaryzacją kwestii, czyli większymi

odległościami pomiędzy stanowiskami poszczególnych ugrupowań, świadczy na korzyść

zastosowania modelu przestrzennego.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Markowski (1998) pisze również o zależności sympatii politycznych od odległości

programowych. W Polsce korelacje pomiędzy sympatią do partii a podobieństwem stanowisk

przez nie zajmowanych są duże. Jest tak jednak dopiero po usunięciu z analizy BBWR i

„Solidarności”, czyli ugrupowań, które trudno uznać za normalne partie. Jest to jeszcze

jednym argumentem, wskazującym na sensowność zastosowania przestrzennej teorii

wyborów do analizowania polskiej sceny politycznej. Pozwala bowiem uznać, że sympatie

polityczne są związane z brakiem lub mniejszymi różnicami stanowisk w kwestiach

publicznych

Argumenty na rzecz strukturyzacji systemu partyjnego przytaczane przez

Markowskiego (1998), mogą być również argumentami świadczącymi o spełnieniu

niektórych założeń przestrzennej teorii wyborów. Kitschelt (1992; 1995) twierdzi, że owa

strukturyzacja systemu partyjnego zwiększa się jeszcze wraz z długością czasu trwania tego

systemu. Im dłużej trwa partyjne współzawodnictwo tym bardziej partie funkcjonują na

podstawie programów. Markowski (1998) krytykuje to i pisze, iż znaczenie ma czas

relatywny (mierzony liczbą poważnych wydarzeń politycznych – wyborów) i że ważne jest

też to, co było wcześniej – na przykład stosunek do socjalizmu i istnienie światopoglądowej

alternatywy wobec ideologii socjalistycznej, w postaci silnego Kościoła Katolickiego. Jednak

bez względu na to, która koncepcja jest właściwa, możemy oczekiwać dalszego zwiększania

się strukturyzacji polskiej sceny partyjnej.

Także „stałość psychologicznych charakterystyk elektoratów głównych partii może

stanowić dodatkowy argument na rzecz tezy, iż w Polsce następuje krystalizacja i stabilizacja

sceny politycznej” (Korzeniowski 1999: 219).

Innych argumentów na rzecz wykorzystania przestrzennej teorii głosowania do

analizowania zachowań wyborczych Polaków dostarczają badania i praca Trutkowskiego

(2000). Pisze on o politykach, którzy realizują tylko wolę większości i dążą do władzy.

„Politycy w udzielonych wywiadach definiowali politykę wprost jako dążenie do zdobycia

władzy. Ich zdaniem, to właśnie uzyskanie władzy oraz jej sprawowanie jest pierwszym i

podstawowym celem działalności każdego podmiotu politycznego, gdyż władza umożliwia

realizację takich czy innych celów.” (Trutkowski 2000: 134).

Aczkolwiek korelacja pomiędzy sympatią do partii a podobieństwem stanowisk przez nie

zajmowanych, nie mówi nam niczego o kierunku zależności – co jest pierwsze czy poglądy czy sympatie, więc

równie dobrze jest to argument za wykorzystywaniem konkurencyjnej względem przestrzennej teorii

głosowania – teorii identyfikacji partyjnej.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Ponadto badania Trutkowskiego dostarczają również argumentów na rzecz kierowania

się przez wyborców kwestiami programowymi. Niechęć wyborców do obietnic wyborczych

dotyczy tylko niektórych, mało wiarygodnych polityków, lub reprezentantów innej opcji

politycznej. „Wyborcy darzą zaufaniem swoich polityków, tych, którzy – ich zdaniem – się

sprawdzili, którzy zasłużyli na zaufanie. Część badanych, niejako wbrew wyrażanej

nieufności, deklarowała poparcie dla prezentowanego programu (Trutkowski 2000: 202).

„Można zatem stwierdzić, iż wyborcy pomimo dostrzegania manipulacji i wstrzemięźliwego

stosunku do obietnic, chcieliby udzielić poparcia programowi zgłaszanemu przez polityka –

szanse na to poparcie będą tym większe, im bardziej konkretny będzie program i im bardziej

wiarygodnie prezentować się będzie polityk” (Trutkowski 2000: 203).

Wymiary polityki w Polsce.

O tym, że warto wykorzystywać pojęcie szeroko rozumianej ideologii również przy

analizowaniu polskiej sceny politycznej świadczyć może to, na co wskazuje Markowski

(1998: 32) pisząc: „Ponieważ kwestii publicznych interesujących obywateli jest wiele, ich

agregacja staje się konieczna. Przybiera ona postać ideologicznego uproszczenia

rzeczywistości dokonywanego przez elity na potrzeby wyborcze. Taki zestaw propozycji (z

różnych zresztą dziedzin) jest w stanie skutecznie oferować tylko partia polityczna.”

Coraz częściej także obserwatorzy polskiej sceny politycznej zwracają uwagę na

wymiary rządzące zachowaniami wyborców (Kitschelt 1995; Markowski 1995, 1997, 1998;

Jasiewicz 1996, 1998, 1999; Żukowski 1996; Toka 1997; Zarycki i Nowak 2000).

Przedstawię różne analizy, w których identyfikują oni podstawowe wymiary polskiej

przestrzeni politycznej. Postaram się także prześledzić zmiany zachodzące w tej przestrzeni,

oraz w składających się na nią wymiarach.

Na początku lat 90-tych, o wymiarach systemu partyjnego w Polsce, pisano raczej w

kontekście teoretycznej analizy stanowisk partii politycznych. (Grabowska 1991; Gebethner

1992; Wiatr 1992; Jasiewicz 1992, 1993, 1995). Wymiary, które wykorzystywano były

raczej traktowane jako teoretyczna podstawa i punkt wyjścia do różnorodnych badań

empirycznych

, w których analizowano programy partii, opinie ich przywódców, sposoby

głosowania nad ustawami w parlamencie lub badano poglądy, wartości i wyobrażenia

wyborców danych partii.

Takie sposób wykorzystania wymiarów politycznych prezentowali również: Sartori (1976) i Budge

(1987).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jasiewicz (1995) wykorzystując cztery, zaproponowane przez siebie wymiary, zajmuje

się właśnie analizowaniem postaw i zachowań wyborczych

. Ale tylko dwa spośród tych

wymiarów miały dużą moc wyjaśniającą. Pierwszy z nich to wymiar politycznego i

ekonomicznego liberalizmu – populizmu. W dużej mierze jest on związany z opozycją

protekcjonizm państwowy – orientacja wolnorynkowa. Natomiast drugim wymiarem jest

sekularyzm – fundamentalizm religijny.

Oprócz tych dwóch głównych wymiarów, Jasiewicz analizuje również dwa inne, które,

jak się okazuje, mają mniejsze znaczenie. Pierwszy z nich to: nacjonalizm – okcydentalizm,

odzwierciedla on opinie na temat miejsca Polski w Europie. O wymiarze tym można również

mówić bardziej ogólnie jako o postawach partykularystycznych i uniwersalistycznych.

Czwartym wymiarem, na który skazuje Jasiewicz jest polityczny autorytaryzm – formalna

demokracja.

Jasiewicz (1995), na podstawie tych badań, pisze również o zmianach, jakie zaszły na

scenie politycznej między rokiem 1991 a rokiem 1993. Oba wymiary liberalizm – populizm,

oraz sekularyzm – fundamentalizm religijny, są obecne i mają największe znaczenie zarówno

w 1991, jak i w 1993 roku. Dodatkowo w ciągu tych dwóch lat zwiększyły one swoją siłę

wyjaśniającą. Świadczy to o utrwalaniu się głównych linii podziałów politycznych i

wskazuje na stabilizację sceny politycznej w Polsce.

W późniejszej pracy o podstawowych liniach podziału polskiej sceny politycznej

Jasiewicz (1999: 154) pisze, że jest ona zdefiniowana przez dwa przecinające się wymiary.

„Pierwszy, społeczno-ekonomiczny dzieli zwolenników gospodarki rynkowej od rzeczników

interwencjonizmu państwowego i opiekuńczej roli państwa. Drugą linię podziału można

określić jako aksjologiczną. Po jednej jej stronie znajdują się osoby, których system wartości

ma charakter partykularny i ekskluzywny, a koncentruje się wokół takich wartości jak naród

czy religia katolicka. Jego istotnym elementem jest odrzucenie komunizmu, postrzeganego

jako zaprzeczenie tych właśnie wartości. Po drugiej stronie tej linii nie można znaleźć

podobnie spójnego systemu wartości. (...) Są to raczej osoby, które odrzucają ten system

właśnie jako spójną całość, choć mogą akceptować pewne jego elementy, zazwyczaj jednak

rozumiane w sposób bardziej uniwersalistyczny i inkluzywny.

Wymiary te zostały zidentyfikowane przez Jasiewicza, przede wszystkim na podstawie

analiz pozycji wyborców na dziesięciu jedenastopunktowych (0–10) skalach społeczno–

Jasiewicz (1995) wykorzystuje badania panelowe prowadzone przed i po wyborach z października

1991 roku i badania powyborcze z września 1993 roku.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ekonomicznych. Jasiewicz stwierdza również, że o zachowaniach wyborczych Polaków

decyduje podział nie ekonomiczno-społeczny, lecz aksjologiczny, ponieważ wyjaśnia on

większą część zróżnicowania zachowań wyborczych i przeciwstawia sobie dwie, wówczas

główne siły polityczne (AWS i SLD).

Potwierdzeniem większego znaczenia wymiaru aksjologicznego może być również,

wspominana już przeze mnie, analiza preferencji w wyborach prezydenckich 1995 roku

(Jasiewicz 1998). Zidentyfikowany za pomocą analizy czynnikowej danych o stosunku

wyborców do każdej partii i kandydata, wymiar prawica – lewica wyjaśnia 43% wariancji

zmiennych użytych w tej analizie. Jest on główną osią polaryzacji politycznej w tych

wyborach. Bardzo mocno jest on również związany ze stosunkiem do religii i Kościoła.

Ponadto Jasiewicz stwierdza, że „oś konfliktu politycznego w Polsce roku 1995 nie jest

odzwierciedleniem procesu przekształceń społeczno-ekonomicznych, lecz pokrywa się, w

znacznym stopniu, z osią konfliktu z lat osiemdziesiątych.

Także Kitschelt (1995) zaobserwował istnienie dwóch wymiarów na polskiej scenie

politycznej. Pierwszy, którego skrajności były ‘Lewicowo-Autorytarne i Prawicowo-

Liberalne’ przeciwstawiał PSL liberalnemu KLD. Na drugim wymiarze z jednej strony

znajdowały się postawy socjalistyczne i świeckie, reprezentowane przez UP i SLD, a z

drugiej strony postawy prawicowe i konserwatywne, do których należały na przykład ZChN i

PC.

Markowski (1995; 1997) analizując dane sondażowe zidentyfikował dwa podobne

wymiary. Pierwszy wymiar przeciwstawiający populizm ekonomiczny, liberalizmowi

rynkowemu, wyjaśniał 37% wariancji postaw politycznych. Drugi wymiar, z jednej strony

stawiał osoby o poglądach świeckich i liberalnych, a z drugiej osoby autorytarne

przywiązane do wartości religijnych i narodowych. Wymiar ten wyjaśniał 29% wariancji.

Rozmieszczenie partii w tej przestrzeni przypominało wyniki Kitschelta.

Również w innych pracach Markowski (1998) wskazywał na istnienie dwóch

wymiarów politycznego współzawodnictwa w Polsce. Oprócz wymiaru ekonomicznego, jest

jeszcze wymiar: świeckość – religijny fundamentalizm lub też nacjonalizm –

kosmopolityczne otwarcie.

Toka (1997) na podstawie badań ankietowych z 1992 roku wyróżnia dwa wymiary

ideologiczne w polskiej polityce. Pierwszy, wyjaśniający 44% wariancji, przeciwstawia

partie postkomunistyczne SLD, antykomunistycznemu PC i w mniejszym stopniu narodowo-

katolickiemu ZChN. Na drugim wymiarze dwa liberalne ugrupowania UD i KLD są

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

przeciwieństwem ZChN, oraz choć w mniejszym stopniu PSL. Te dwie ostatnie partie mogą

być postrzegane jako bardziej konserwatywne i tradycjonalne.

Żukowski (1996) nazywa dwie główne osie podziału polskiej sceny politycznej

‘wartościami’ i ‘interesami’. Pierwszy łączy w sobie postawy w stosunku do przeszłości i

komunizmu, a także do aborcji i udziału Kościoła w życiu politycznym. Oś ‘interesów’

wyznacza stosunek do gospodarki wolnorynkowej i stopień poparcia dla reform

ekonomicznych. Ten podział sceny politycznej jest bardzo podobny do przedstawianych

przez innych badaczy.

Pytaniem, nad którym warto się zastanowić jest pytanie o stabilność wymiarów

polskiej sceny politycznej. Jest to szczególnie ważne pytanie, gdy zwrócimy uwagę na dużą

zmienność, która ją charakteryzuje. Częste powstawanie nowych partii, łączenie i podziały

starych, jak i zmiany ekip rządzących między kolejnymi wyborami, wskazywać by mogły na

niestabilność przestrzeni politycznej

. Nie tylko zmiany organizacyjne wśród partii mogłyby

być przyczyną owej zmienności. Także zmieniająca się dość szybko sytuacja gospodarcza,

mogłaby wpływać na istnienie stabilnych wymiarów polityki.

Odpowiedzi na pytanie o stabilność wymiarów rządzących zachowaniami wyborczymi

udzielili Zarycki i Nowak (2000). Analizowali oni za pomocą analizy czynnikowej dane

ekologiczne, z obwodowych komisji wyborczych, na poziomie gmin, z wyborów

prezydenckich 1990 i 1995, oraz wyborów parlamentarnych w 1991, 1993 i 1997. Jednostką

analizy w tych badaniach były gminy, dla kolejnych wyborów analizie czynnikowej poddano

zmienne opisujące poparcie dla każdego kandydata i partii. Poparcie, to odsetek osób

popierających każdą konkretną osobę lub ugrupowanie w danej gminie. Wykorzystanie

danych z poziomu gmin było możliwe dzięki małej mobilności terytorialnej Polaków.

Tego rodzaju dane mogą być analizowane dokładnie w sposób zaproponowany przez

Enelowa i Hinicha (1984), zakładając, że poparcie dla poszczególnych kandydatów lub partii

wyraża bliskość danej gminy od tej osoby lub ugrupowania. Jednak po zidentyfikowaniu i

zinterpretowaniu wymiarów nie jest możliwe przeniesienie wniosków z nich płynących na

poziom zależności dotyczących pojedynczych osób. Analizy ekologiczne nie pozwalają na

rozumowanie typu: jeżeli w gminach, w których jest większe bezrobocie ludzie głosują

częściej na SLD, to znaczy, że bezrobotni chętniej głosują na SLD. Taki wniosek jest

nieuprawniony i wcale nie musi być prawdziwy (Jasiewicz 1999: 150).

O zmianach na polskiej scenie politycznej związanych z powstawaniem nowych, dzieleniem się i

łączeniem starych partii politycznych pisał Kamiński (1998).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

We wszystkich tych elekcjach pojawiają się dokładnie takie same dwa wymiary

. Co

więcej są to właściwie takie same wymiary jak w innych pracach na temat wymiarów

polskiej sceny politycznej, które Zarycki i Nowak (2000) również przywoływali (Kitschelt

1995; Markowski 1995, 1997; Żukowski 1996; Toka 1997). Pierwszy wymiar Zarycki i

Nowak nazywają opozycją wieś-miasto. Odpowiada on różnicom między partiami i

kandydatami liberalnymi, popierającymi reformy rynkowe, reprezentującymi głównie

miejską inteligencję a tymi, którzy reprezentują raczej interesy wsi i prowincji. Drugi wymiar

jest związany z rodowodem historycznym danej formacji i stosunkiem do komunizmu. Z

jednej strony są tu kandydaci i partie post-komunistyczne, a z drugiej środowiska

antykomunistyczne.

Pierwszy wymiar ma we wszystkich wyborach większe znaczenie wyjaśnia od 29 do

41% wariancji poparcia dla kandydatów lub partii w gminach. Natomiast drugi wymiar

tłumaczy od 11 do 29% wariancji. Wartości czynnikowe uzyskane dzięki analizie można

przypisać każdej gminie i sprawdzić zależności tych wymiarów od innych zmiennych

społeczno-ekonomicznych, identyfikując w ten sposób znaczenie poszczególnych

wymiarów. Jednak najważniejszym wnioskiem z pracy Zaryckiego i Nowaka (2000) jest to,

że wymiary polskiej polityki są stabilne i jeżeli nawet następują przesunięcia to w całym

elektoracie są one takie same (proporcjonalne w regionach).

Szczególną uwagę zwraca to, że wszystkie przytaczane przeze mnie badania polskiej

sceny politycznej wskazują na istnienie w niej dwóch wymiarów. Co więcej wymiary te są

bardzo podobne i partie lokują się na nich mniej więcej w ten sam sposób. Jest to również o

tyle istotne, że analizy te wykorzystują różne rodzaje danych i różne metody analizy.

Również Jasiewicz w innych pracach (1996; 1998) zwracał uwagę na stabilność zachowań

wyborców na polskiej scenie politycznej.

Właściwie we wszystkich przytaczanych przeze mnie analizach pojawiają się te same

dwa wymiary polskiej sceny politycznej. Ich różne nazwy wynikają z tego, że metoda

badawcza nie narzuca nazwy wymiaru, a poszczególni badacze nieco odmiennego je

interpretują. Bez wątpienia możemy powiedzieć, że jeden z wymiarów jest wymiarem

aksjologicznym, wiążącym się z podziałami wywodzącymi się jeszcze z lat 80-tych i

stosunkiem do nich. Podział ten pokrywa się również ze stosunkiem do religii i Kościoła, a

także jego roli w życiu publicznym. Drugi wymiar wiąże się ze stosunkiem do gospodarki

Jedynie w wyborach z 1990 roku możliwe jest zidentyfikowanie również trzeciego wymiaru

wyjaśniającego prawie 17% wariancji.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

wolnorynkowej i roli państwa w niej oraz stopniem poparcia dla reform ekonomicznych. W

interpretacji Zaryckiego i Nowaka wymiar ten pokrywa się również z podziałem wieś –

miasto.

Należy także zaznaczyć, że różna ważność tych wymiarów w poszczególnych

badaniach wynika zapewne z różnego sposobu przeprowadzania badania i wykorzystywania

różnego rodzaju danych do wykreowania głównych osi podziału. W większości badań

ważniejszy okazywał się być wymiar dotyczący wartości i stosunku do Kościoła i

przeszłości. Jedynie Markowski (1995; 1997) oraz Zarycki i Nowak (2000) wskazywali na

większe znaczenie wymiaru ekonomicznego w niektórych latach. W tym drugim przypadku

różnice mogły wynikać również z wykorzystywania danych zagregowanych na poziomie

gmin.

Warto jeszcze zwrócić uwagę, że w swoich wcześniejszych pracach Jasiewicz (1993;

1995) wskazywał na istnienie, oprócz dwóch głównych wymiarów, także kilku

dodatkowych, mniej znaczących osi podziałów politycznych. Także Zarycki i Nowak (2000)

wskazywali na możliwość zidentyfikowania dodatkowego trzeciego wymiaru w wyborach z

1990 roku. Wydaje mi się, że późniejszy zanik tych dodatkowych wymiarów może

świadczyć o krystalizowaniu się polskiej przestrzeni politycznej. Tworzą się główne osie

podziałów i następuje pewnego rodzaju stabilizacja poprzez powiązanie tych mniej

znaczących podziałów i wkomponowanie ich w podstawowe wymiary zróżnicowania sceny

politycznej. Co więcej znaczenie dwóch podstawowych wymiarów w rośnie w kolejnych

wyborach (Jasiewicz 1995).

Na czym więc polegały zmiany na polskiej scenie politycznej, jeżeli jej wymiary

pozostawały stabilne? Pomińmy tutaj zmiany systemu partyjnego i ordynacji wyborczej, a

prześledźmy zmiany zachowań wyborców na przykładzie wyborów z 1993 roku

Analizując przyczyny ‘zwrotu na lewo’, który wtedy nastąpił Markowski i Toka (1995)

wspominają o dwóch grupach czynników. Pierwsze dotyczą opinii na temat ekonomicznego

wymiaru transformacji, przede wszystkim poglądów w sprawie prywatyzacji i

protekcjonizmu względem nierentownych przedsiębiorstw. Drugą grupą czynników są

kwestie społeczno-kulturowe, takie jak: stosunek do roli Kościoła w polityce, sprzeciw

wobec nadzwyczajnych prerogatyw prezydenta i akceptacja kryteriów merytokratycznych

przy doborze na stanowiska publiczne.

O zmianach i o układzie sił politycznych po wyborach w roku 1997 pisał Gebethner (1999).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Na podstawie kombinacji tych dwóch grup czynników, z uwzględnieniem ich

kierunku, Markowski i Toka (1995) wykreowali empirycznie cztery postawy, nazywając je

kolejno: lewicową, liberalną, chrześcijańsko-narodową, oraz prawicową. Postawa lewicowa

łączy antyrynkowe poglądy ekonomiczne z liberalnymi poglądami socjokulturowymi. Jej

dokładnym przeciwieństwem jest postawa prawicowa. Prorynkowe poglądy ekonomiczne i

liberalne poglądy socjokulturowe wyznaczają postawę liberalną. Której dokładnym

przeciwieństwem jest postawa chrześcijańsko narodowa. Te „dwie grupy czynników” i

reprezentujące je postawy są w zasadzie identyczne do omawianych wcześniej wymiarów

polskiej sceny politycznej.

Wzrost poparcia dla SLD w 1993 roku był związany, zdaniem badaczy z

przesunięciem się poglądów wyborców wyłącznie w wymiarze społeczno kulturowym, a

dokładniej ze zwiększeniem się poparcia postaw liberalnych. Na przyroście ekonomicznej

lewicowości (postaw antyrynkowych) zyskało głównie PSL. Trzeba jednak zaznaczyć, że

‘zwrot na lewo’ był również związany z szerszym zjawiskiem polaryzacji sceny politycznej i

zmniejszaniem się centrum na rzecz bardziej określonych, lewicowych lub prawicowych

pozycji.

Identyfikacja partyjna.

Interesującym i ważnym problemem jest to, na ile rzeczywiście wyborcy kierują się

tym, jakie poglądy ma kandydat i na ile różne kwestie polityczne są dla nich w ogóle ważne.

Konkurencyjna względem przestrzennej teorii głosowania, teoria identyfikacji partyjnej

inaczej wyjaśnia zachowanie wyborców. Najpierw wyborcy identyfikują się z jakąś partią, a

dopiero później przyjmują za własne, poglądy przez tą partię głoszone. Oczywiście jest to

pewne uproszczenie i wyborcy nie muszą koniecznie przyjmować poglądów partii w każdej

sprawie. Jednak najistotniejsze jest to, że łańcuch przyczynowo-skutkowy ma odwrotny

kierunek niż w teorii przestrzennej, w której przyjmujemy, że wyborca najpierw ma poglądy

i dopiero później, na ich podstawie wybiera partię, na którą zagłosuje.

Według tej drugiej teorii, identyfikacja partyjna jest podstawową determinantą decyzji

wyborców. Wielu badaczy uważa, że to właśnie ta teoria lepiej wyjaśnia zachowania

wyborcze Polaków (Banaszkiewicz 1995; Grzelak i Markowski 1999; Wojtaszczyk 1995;

Grabowska 1999). Jednak zdaniem Merrilla i Grofmana (1999) model ten nie musi być

sprzeczny z przestrzenną teorią głosowania. Warto więc zobaczyć jak teorie te mogą się

uzupełniać.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Merrill i Grofman (1999: 82) proponują włączenie do modelu efektów nie związanych

z głosowaniem tematycznym. Można to zrobić wzbogacając model (funkcje użyteczności) o

elementy probabilistyczne lub stochastyczne będące miarą efektów nietematycznych, takich

jak identyfikacja partyjna. Dodanie takiej dodatkowej zmiennej było już przeze mnie

opisywane w rozdziale 2. Ten dodatkowy rodzaj użyteczności, zmienna, którą teraz

dodajemy do modelu reprezentuje przywiązanie lub lojalność względem partii, na którą

głosowało się we wcześniejszych wyborach. Element probabilistyczny, powoduje efekty

specyficzne dla każdego wyborcy, dzięki czemu uzyskujemy też zróżnicowanie wyborców i

ich postrzegania kandydatów.

Metodologicznie jest to dużym problemem, żeby oddzielić od siebie głosowanie

tematyczne i wynikające z identyfikacji partyjnej. Trudno rozstrzygnąć czy ludzie najpierw

identyfikują się z daną partią i dlatego na nią głosują i przyjmują jakieś jej poglądy za

własne. Czy też wcześniej mają jakieś swoje poglądy i na ich podstawie głosują na partię

najlepiej je reprezentującą, a później raz z głosowaniem na nią w kolejnych wyborach coraz

bardziej się identyfikują? Wydaje mi się, że problem ten nie jest do końca rozstrzygalny i nie

wykluczone jest, że oba procesy mogą zachodzić jednocześnie. Także Merrill i Grofman

(1999) nie starają się stwierdzić, który z elementów pozycja tematyczna czy identyfikacja

partyjna ma większe znaczenie dla tego, na kogo zostanie oddany głos.

Chciałbym jeszcze prześledzić część rozważań dotyczących identyfikacji partyjnej z

analiz polskiej sceny politycznej. Pozwoli to na lepsze rozważenie stosowalności

rozszerzonego modelu przestrzennego, który w tej pracy prezentuję.

Zarycki i Nowak (2000) opisują dwa wymiary polskiej sceny politycznej, z których

jeden bardziej odpowiada interesom, a drugi bardziej ideologii. Zdaniem Zaryckiego i

Nowaka w tym przejawiają się modele identyfikacji partyjnej i głosowania tematycznego.

Jeden z wymiarów – ekonomiczny wskazuje bardziej na racjonalność wyborców, a drugi –

ideologiczny może być związany bardziej z identyfikacją partyjną. Taki wniosek wynika

jednak z ograniczania głosowania tematycznego wyłącznie do sfery ekonomicznej, oraz

rozumienia ideologii w kategoriach identyfikacji partyjnej. Jednak przy szerszym społeczno-

ekonomicznym rozumieniu ideologii, które wykorzystuję w tej pracy za Hinichem i

Mungerem (1994; 1997) to rozróżnienie traci sens i oba wymiary można traktować w

kategoriach teorii przestrzennej.

Podobnie można odeprzeć stwierdzenie Wojtaszczyka (1995), że wymiar prawica –

lewica nie jest adekwatnym punktem odniesienia do analizowania polskiej sceny politycznej.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Jego zdaniem jest tak, ponieważ „główne linie podziałów nie są ideologiczne, ale biegną

wokół problemów politycznych – a przede wszystkim wynikają z genezy historycznej.”

Z wąskiego rozumienia modelu przestrzennego i sprowadzania go jedynie do kwestii

tematycznych i czysto ekonomicznych, związanych z interesami wyborców, wynikają także

argumenty Grzelaka i Markowskiego (1999), którzy piszą, że model identyfikacji partyjnej

lepiej wyjaśnia, co dzieje się na polskiej scenie politycznej.

Grabowska (1999) wskazuje na to, że najłatwiej przewidzieć decyzje wyborcy, na

podstawie informacji o jego wcześniejszych zachowaniach. Wyniki te nie mogą jednak

świadczyć o większym znaczeniu identyfikacji partyjnej nad czynnikami tematycznymi,

które nie wykluczają przecież lojalności głosowania.

Banaszkiewicz (1995) pisząc o zmianach w polskim elektoracie między wyborami

parlamentarnymi w roku 1991, a wyborami w 1993 roku, porusza zagadnienie identyfikacji

partyjnej. Natężenie afiliacji partyjnych nie zawsze jest stałe, czasami podlega nawet

znaczącym zmianom, co wynika jej zdaniem z dwóch racji głosowania: programu i

lojalności. Jeżeli poglądy wyborcy i program partii, na którą dotychczas głosował, rozchodzą

się to prawdopodobną staje się zmiana jego decyzji.

Zakres wpływu obu czynników – programu i lojalności silnie modyfikuje

wykształcenie. „Im bardziej wzrasta średnie wykształcenie w elektoracie, tym częściej

można spodziewać się, że większą rolę w podejmowaniu decyzji wyborczych będzie

odgrywał program partii, a osłabnie wzgląd na partyjną lojalność” (Banaszkiewicz 1995).

Można więc stwierdzić, że identyfikacja partyjna nie jest bezwarunkowa. Wyborcy są lojalni,

jeżeli tylko program i działania partii nie odbiegają zbyt mocno od jego ideału.

Analizując przyczyny nielojalności partyjnej w 1993 roku Banaszkiewicz (1995)

stwierdziła, że zasadnicze znaczenia miała w tym zmiana opcji światopoglądowych

wyborców. Sytuacja materialna i trudne warunki życiowe, oraz niezadowolenia z przemian

ustrojowych i gospodarczych miały mniejsze znaczenie. Potwierdza to tezę o programowych

przyczynach braku lojalności.

Wraz z każdymi kolejnymi wyborami lojalność partyjna powinna rosnąć, ponieważ

ludzie przywiązują się do partii, na którą głosują. Ale trzeba zaznaczyć, że rosnąć może także

ilość osób kierujących się argumentami programowymi. Byłoby to związane ze wzrostem

przeciętnego wykształcenia, oraz przede wszystkim ze stabilizacją i strukturyzacją systemu

partyjnego, o której pisał Markowski (1998).

Lojalność i identyfikacja partyjna zmniejszają siłę oddziaływań perswazyjnych na

wyborcę, zmniejszają też znaczenie czynników tematycznych. Dopóki wyborca jest

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

zadowolony ze swojej przeszłej decyzji, nie ma podstaw by zmieniać zdanie lub szukać

informacji, które mogłyby do tej zmiany doprowadzić. Po prostu nie opłaca im się poświęcać

czasu na szukanie większej ilości informacji (Popkin 1993). Zmiana postaw względem partii

(także identyfikacji partyjnej) następuje tak jak katastrofa.

Także Popkin używa sformułowania katastrofa, żeby opisać wydarzenia potrzebne do

zmiany identyfikacji partyjnej (1993: 25). Możemy więc wykorzystać wnioski płynące z

teorii katastrof (Thom 1975) i rozważań dotyczących zmiany postaw (Latané i Nowak 1994;

Nowak i Vallacher 1998).

Rysunek 4.1 przedstawia jak mogą się zmieniać postawy, w zależności od

wcześniejszych preferencji i informacji dotyczących kandydatów. Na osi pionowej znajduje

się prawdopodobieństwo zagłosowania na jednego lub drugiego kandydata. Prześledźmy

możliwe scenariusze zmiany. Jeżeli wyborca głosował dotychczas na A, to potrzebuje bardzo

dużo informacji skłaniających go do głosowania na B, zanim zmieni zdanie. Wraz ze

zwiększaniem się informacji przekonujących wyborcę do głosowania na B (lub do nie

głosowania na A), jego postawa prawie się nie zmienia. Nadal prawie na pewno zagłosuje na

A. Jednak, gdy ilość informacji sprzecznych z poglądami wyborcy przekroczy pewną

wartość krytyczną, jego postawa ulegnie gwałtownej zmianie (katastrofa).

Analogicznie jest w sytuacji, gdy wyborca chciał początkowo głosować na kandydata

B. Dlatego przy braku przewagi informacji korzystnych dla któregoś z kandydatów

(środkowa część wykresu), decyzja wyborcy zależy tylko i wyłącznie od jego

wcześniejszego zachowania! Podsumowując, im częściej (dłużej) głosowało się na partię,

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ROZDZIAŁ 5. DYNAMIKA ZACHOWAŃ

WYBORCÓW, WPŁYW SPOŁECZNY I

POWSTAWANIE IDEOLOGII

Dotychczas dynamika w modelach przestrzennej teorii wyborów wynikała z trzech

źródeł: zmiany punktu status quo (Merrill i Grofman 1999: 130), zmiany pozycji

kandydatów, oraz wprowadzania nowych wymiarów do dyskusji politycznej. Chciałbym

poszerzyć ten zestaw o jeszcze jedną przyczynę, czyli dynamikę wyborców i wpływ

społeczny. Chciałbym także rozważyć, jakie konsekwencje dla przestrzennej teorii wyborów,

ma uwzględnienie dynamiki tego rodzaju. Temu właśnie poświęcona będzie ta część pracy.

O potrzebie uwzględnienia dynamiki wyborców i wykorzystania zmiennych

psychologicznych pisał między innymi Riker (1990). Uzupełnienie, które zaproponuję będzie

się opierało na wykorzystaniu teorii wpływu społecznego (Latané 1981; Grzelak i Nowak

2000) oraz jej uogólnieniach dynamicznych (Nowak, Szamrej i Latané, 1990). Rozważę

konsekwencje wzajemnego wpływu wyborców na przekonania i preferencje (położenie

punktów idealnych) i pokażę jak mechanizmy wpływu społecznego przyczyniają się do

powstania ideologii (Latané 1996).

Potrzeba uwzględnienia dynamiki wyborców.

Zakładaliśmy wcześniej, że punkt idealny wyborcy jest tym, co sam by wybrał, gdyby

sam decydował. Ale ludzie są w grupie i w wyborach decyduje więcej osób. Także inni mogą

mieć wpływ na to, co jednostka wybierze. Samo założenie o stałości punktów idealnych i

braku ich zmian jest, moim zdaniem, mało realistyczne. Choć z pewnością nadaje się do

opisu samej sytuacji głosowania. Zanim jednak do głosowania dojdzie ludzie zmieniają i

modyfikują swoje przekonania i poglądy. Najczęściej robią to pod wpływem innych osób.

Być może w kwestiach, które są dawno ustalone, ludzie rzadko zmieniają drastycznie

swoje poglądy, ale chyba dość często je modyfikują, tak, że rzadko pozostają one

niezmienione. Trochę inaczej jest w sytuacji, gdy kwestia, którą ludzie rozważają jest nowa.

Ponieważ ludzie mają w niej mniej ustalone zdanie, to dużo łatwiej jest im je zmienić.

Riker (1990) zastanawia się, gdzie w przestrzennej teorii wyborów jest miejsce na

pojawianie się zmian. Jego zdaniem teoria ta opisuje raczej ogólne wyniki, nie zajmując się

procesami wewnętrznymi (dotyczącymi pojedynczych osób). Pisze, że nie tylko kandydaci

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

mogą się przemieszczać i zmieniać swoje poglądy. Wyborcy również to robią i warto byłoby

uwzględnić to w modelu. Opisuje on dwa podstawowe mechanizmy prowadzące do zmiany

poglądów, a więc i pozycji wyborców. Pierwszy polega na próbie redefinicji sytuacji i

wprowadzeniu nowych wymiarów, a drugi na perswazji i argumentach nakłaniających do

zmiany pozycji.

Pierwszym z mechanizmów służących do zmiany pozycji wyborców, czy zmiany

układu sceny politycznej są próby redefinicji sytuacji. Model przestrzennej teorii głosowania

doskonale nadaje się do rozpatrywania tego rodzaju sytuacji. Próby zmiany definicji sytuacji,

czy ogólnego sposobu patrzenia na politykę, możemy reprezentować poprzez zmiany

przestrzeni polityki. W szczególności takie działania mogą prowadzić do wprowadzenia

nowych wymiarów do dyskusji politycznych. Do tego rodzaju działań możemy również

zaliczyć zmiany instytucjonalne, na przykład dotyczące procedur wyborczych, a także handel

głosami. W głosowaniach w zgromadzeniach tego rodzaju zmiany mogą zostać

wprowadzone dzięki kontroli agendy. Także zmiana znaczenia pojęcia, czy zagadnienia,

którego dotyczy istniejąca już kwestia, może prowadzić do zmiany opinii (Moscovici 1991).

W kategoriach zmiany przestrzeni politycznej moglibyśmy rozpatrywać część

wydarzeń poprzedzających wybory w Polsce w ostatnich latach. Za próbę wprowadzenia

nowych wymiarów można byłoby uznać dyskusję nad aborcją, kilkakrotnie powracający

problem lustracji lub w ostatnich wyborach prezydenckich projekt powszechnego

uwłaszczenia. Jednak skuteczne dodanie nowego wymiaru, tak aby zmienić przestrzeń

polityczną lub przynajmniej konfigurację wyborców jest bardzo trudne. Najczęściej bowiem

nowe wymiary wpisują się w stare podziały i nie udaje się stworzyć nowej osi podziału.

Jeszcze inny model kształtowania wymiarów dyskusji i kampanii wyborczych

zaproponowali Hammond i Humes (1993). W modelu tym kandydaci sami wybierają

wymiar, na którym prezentują swoją pozycję, każdy kandydat może zaprezentować się na

innym wymiarze. I jeżeli wyborcy nie mają innej informacji o jego pozycji, to oceniają go

tylko na wymiarze przez niego przedstawionym. Polityka i strategie kandydatów, w tym

modelu, polegają na takim wyborze kwestii (wymiaru), które umieszczają ich bliżej

większości wyborców, niż znajduje się pozycja konkurenta na jego wymiarze. Model ten

wynika z logiki przebiegu kampanii wyborczych. Hammond i Humes stwierdzają, że

wyborcy kierują się pozycją kandydatów tylko w niektórych kwestiach, a ci starają się

eksponować i głównie poruszać takie kwestie, w których ich pozycja jest najbardziej

zbliżona do poglądów większości wyborców.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Drugi czynnik dynamizujący model, o którym pisze Riker (1990), to argumenty,

zarówno racjonalne, jak i emocjonalne, mające nakłonić wyborców do głosowania na danego

kandydata. Co często wiąże się z próbą wpłynięcia na poglądy obywateli i zmienienia ich. W

języku przestrzennej teorii wyborów można powiedzieć, że chodzi o przekonanie wyborców

do zmiany położenia w kierunku pozycji kandydata. Riker nazywa ten mechanizm zmiany

postaw wyborców retorycznym.

Próby osiągnięcia zmian tego rodzaju możemy obserwować w różnych działaniach

polityków – w informacjach, reklamie politycznej i wielu wypowiedziach polityków.

Czasami tego rodzaju zachowania perswazyjne mające na celu zmianę gustów i opinii są

możliwe poprzez przekonywanie i dyskutowanie wartości. Na przykład, co jest lepsze

bezrobocie, czy krótszy czas pracy?

Według Rikera pierwszy z mechanizmów wpływania na postawy wyborców jest

bardziej społeczny, a drugi bardziej psychologiczny. Uważa on również, że uwzględnienie

zmian wynikających z zachowań retorycznych jest w modelu przestrzennym dużo

trudniejsze. Pisze on, że zachowania perswazyjne są niewystarczająco dobrze poznane.

Jednak moim zdaniem możliwe jest znaczne uzupełnienie tej koncepcji zmian poglądów

wyborców w przestrzennej teorii głosowania. Wymaga to odwołania się do teorii

psychologicznych, a zwłaszcza do psychologii społecznej. To właśnie będę starał się

zaprezentować w tym rozdziale.

Co więcej takie rozszerzenie pozwoli również nie tylko rozważać wpływ kandydatów i

partii na wyborców, ale bardziej ogólnie zastanowić się także nad wzajemnym wpływem

między samymi wyborcami! Moim zdaniem należałoby również uwzględnić, że takie zmiany

mogą dokonywać się również bez udziału kandydatów, czy partii. Sami wyborcy poprzez

społeczne interakcje mogą wpływać na zmiany swoich pozycji, oraz na zmiany wymiarów

polityki. Według Popkina (1993: 19) ludzie, oceniając różnych kandydatów, często „polegają

na opinii innych”. Również Downs (1957: 229) pisze, że wiedza o kandydatach, uzyskana za

pomocą mediów jest konfrontowana z ocenami innych osób.

Ludzie nie poświęcają zbyt dużo swojego czasu i uwagi polityce. Warto zastanowić się

skąd wyborcy czerpią wiedzę o kandydatach i partiach politycznych. Ich wiedza o programie

i działalności partii, a także ocena rządu opiera się w dużej mierze na codziennych

doświadczeniach (Popkin 1993). Jednak Popkin zauważa również, że „nawet jeśli wyborcy

mają własną wiedzę na temat pozycji kandydatów, mogą się zwracać do innych ludzi o

pomoc w ich ocenie, ponieważ mogą być niepewni znaczenia posiadanej informacji.”

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Dlatego aby ułatwić sobie ocenę różnych kandydatów, ludzie „polegają na opinii innych”

(19).

Grofman i Withers (1993) przywołują model Grofmana i Norrandera, w którym

informacja wykorzystywana przez wyborców pochodzi, od różnych grup odniesienia. Na

podstawie informacji o tym, kto popiera kogo, wyborca może ocenić poszczególnych

kandydatów, jeżeli tylko potrafi rozróżnić poszczególne grupy i ma do nich jakiś stosunek.

Także wiedza uzyskana za pomocą mediów nie jest w oczach ludzi pewna, zanim nie

zostanie przedyskutowana z nieformalnymi przywódcami opinii (Downs 1957: 229).

Konfrontacja tej wiedzy z ocenami innych osób, jest większości ludzi potrzebna by mogli

wyrobić sobie ‘własne’ zdanie. Tak więc ocena jest uzależniona nie tylko od informacji, ale

również od relacji międzyludzkich i wpływu innych osób. Wpływ ten oddziałuje zarówno na

to jak widziany jest kandydat i jego pozycja, jak i na miejsce, w którym umieszcza siebie

wyborca.

Popkin (1993: 20) zauważa, że „zasadnicza część dynamiki w polityce odbywa się

pomiędzy wyborcami. Kampanie polityczne i stanowiska wyrażane poprzez media są tylko

wstępnym sygnałem, dopóki nie zostaną sprawdzone i skonfrontowane ze zdaniem innych,

ich pełny efekt nie jest odczuwalny.” Zwrócenie się do innych i do ich osądu jest bardzo

korzystną strategią zmniejszenia niepewności.

Podsumowując możemy stwierdzić, że jednym ze źródeł dynamiki i zmian

zachodzących w polityce jest właśnie dynamika wyborców. Warto więc przyjrzeć się jej

bliżej, pozwoli nam to na bardziej prawdziwe spojrzenie na zachowania wyborcze. Będziemy

również mogli zobaczyć jaki wpływ ma społeczne kształtowanie poglądów i postaw

jednostek – ich punktów idealnych – na działanie przestrzennego modelu głosowania.

Dynamika poglądów i zmiana pozycji przestrzennej.

Dynamikę wyborców najprościej włączyć do modelu przestrzennego dodając

możliwość ich przemieszczania się w przestrzeni politycznej. Dość podobny model

zaproponowali Felmlee i Greenberg (1999) rozważając wpływ w diadach. Rozważmy

najpierw ten przykład wpływu pomiędzy dwoma osobami, a później będę starał się uogólnić

wnioski z niego płynące na większą ilość osób.

Symulując zachowanie w związkach, Felmlee i Greenberg zakładają, że mają one

naturę dynamiczną i wpływ partnera zmienia zachowanie drugiej osoby. Zmiana ta i brak

obojętności względem zachowania drugiej osoby może powodować albo upodabnianie

swojego zachowania do tego, co robi druga osoba, albo dokładnie przeciwne zachowywanie

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

– zawsze inaczej niż partner. Felmlee i Greenberg przeprowadzają symulacje przy różnych

założeniach dotyczących kierunku wpływu innych osób. Jest on ustalony przez parametry,

opisujące reakcję na zachowanie drugiej osoby. Znak parametru decyduje o tym, czy

jednostka upodabnia się, czy stara się odróżnić od partnera. Jego wartość bezwzględna

odpowiada znaczeniu, jakie ma dla zachowania jednostki to, co robi druga osoba.

Szczególną uwagę trzeba zwrócić na ostatnie założenie. Felmlee i Greenberg zakładają,

że każda jednostka ma swoje idealne preferencje i swoje własne cele, które realizowałaby,

gdyby była sama. Zachowanie jednostki jest reprezentowane jako punkt na wymiarze (w

przestrzeni) opisującej różne możliwe poziomy natężenia tego zachowania. Jego zmiany

odpowiadają przemieszczaniu się w tej przestrzeni. Zauważmy, mimo iż Felmlee i Greenberg

piszą wyłącznie o zachowaniach jednostek, to równie dobrze możemy taką przestrzeń

interpretować jako poglądy w jakiejś kwestii, dokładnie tak jak robiliśmy to w modelu

przestrzennym. W związku z tym możemy również umieszczać w tej przestrzeni punkt

idealny obu osób.

Należy jednak podkreślić, że położenie punktu idealnego nie będzie odpowiadało

rzeczywistemu zachowaniu jednostki, ponieważ podlega ona wpływowi drugiej osoby. W

związku z tym oprócz punktu idealnego, każda osoba ma również swoją aktualną, oficjalnie

prezentowaną pozycję. I to tylko te rzeczywiste zachowania, czy wyrażane opinie mają

wpływ na partnera. Można również powiedzieć, że zachowania i opinie wyrażane przez

jednostkę, są jakąś wypadkową czynników indywidualnych (punkt idealny, przekonania

jednostki) i społecznych (zmiany zachowania pod wpływem innych).

Ponieważ Felmlee i Greenberg rozważają tylko zachowania w bliskich związkach, to

piszą wyłącznie o sytuacjach, w których w interakcje wchodzą tylko dwie osoby. Ich

wzajemny wpływ dotyczy tylko jednej kwestii, a więc przestrzeń, w której zachodzą zmiany

jest jednowymiarowa. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie by można było uogólnić ten

model. Możemy wprowadzić zarówno większą liczbę osób, jaki i większą ilość wymiarów.

Rezultaty symulacji zależą od tego, czy jednostki upodabniają się, czy starają się od

siebie odróżnić. Jednak dla nas najważniejsze jest zastosowanie przestrzennej reprezentacji

pozycji w symulacji wzajemnego wpływu. Dzięki temu możemy dopuścić możliwość

zmiany zachowania jednostek, w sytuacji społecznej – pod wpływem innych osób i

uzupełnić w ten sposób model przestrzenny. W takim uogólnionym modelu ludzie nie będą

zachowywali się zawsze tak samo (zgodnie ze swoją idealną pozycją), ale będą

modyfikowali swoje działanie w zależności od tego, co będą robili inni.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Aby prześledzić możliwe konsekwencje takiego wzajemnego wpływu w większej

grupie osób wykorzystamy wnioski z dynamicznej teorii wpływu społecznego. Nie będę

więc rozszerzał modelu Felmlee i Greenberga dla większej ilości osób, lecz przedstawię

ogólniejszą teorię wpływu społecznego.

Teoria wpływu społecznego.

Jak już zauważyliśmy poglądy jednostek tylko po części zależą od sytuacji

społecznoekonomicznej i bieżących wydarzeń politycznych i ich relacjonowania w mediach.

Po części odzwierciedlają także proces grupowych interakcji, dyskusji i wyrażania poglądów

pomiędzy znajomymi, rodziną, współpracownikami itp. Zrozumienie tych procesów

interakcji pozwoliłoby na lepsze przewidzenie postaw wyborców, opinii publicznej. Można

więc postawić pytanie, jakie konsekwencje dla opinii publicznej mają procesy wpływu

społecznego na zmiany postaw jednostek? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w

pracach poświęconych teorii wpływu społecznego (Latané 1981), a zwłaszcza w jej

uogólnieniach dynamicznych (Nowak, Szamrej i Latané, 1990). Przedstawię najpierw samą

teorię wpływu społecznego, a dopiero później napiszę o wnioskach z niej dla przestrzennej

teorii głosowania.

Latané (1981) definiuje wpływ społeczny jako każdy wpływ na odczucia, myśli i

zachowanie jednostki, który jest wywołany rzeczywistą, bądź wyimaginowaną obecnością

lub działaniem innych osób. Jego teoria wpływu społecznego mówi o tym jak wpływ jednych

osób na drugie jest zależny od siły tych osób ich dystansu i liczby, a także od czasu i

przestrzeni. Wpływ społeczny jest procesem obustronnego wpływu otoczenia na jednostkę i

odwrotnie. W tym samym czasie jednostka może podlegać wpływowi i wpływać na kogoś

innego. Zmiana poglądów jednostki zmienia też jej wpływ na innych.

Od momentu powstania teorii wpływu społecznego, zbadano wiele czynników, od

których zależy wpływ społeczny. Jednym z głównych zmiennych jest to ile osób próbuje

jednostkę przekonać i to czy są jakieś osoby, które mają takie samo zdanie jak ona.

Kolejnym ważnym czynnikiem jest siła i pozycja osób, które przekonują (przypominam, że

wpływ wcale nie musi być świadomy, wystarczy, że osoby te wyrażą swoje odmienne

zdanie). Zdaniem Weimanna (1994), który rozwijając teorię ‘przywódców opinii’,

zaprezentował koncepcją osób wpływowych (influentials), zdolność do wpływania na

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

innych, jest zmienną stopniowalną i właściwie niezależną od dziedziny lub tematu, który jest

dyskutowany

Jeszcze inną ważną zmienną jest bezpośredniość wpływu. Chodzi o to czy osoby o

przeciwnym zdaniu są dla jednostki, którą rozważamy, osobami bliskimi, czy mają z nią

duży i częsty kontakt, czy kontakt ten jest bezpośredni, czy jakoś zapośredniczony. Istotne

jest też to, że małe wpływy od osób o innym zdaniu są lekceważone, ale gdy nacisk ten

przekroczy pewien poziom jednostka poddaje się mu i zmienia zdanie.

Takich jednostkowych zależności dotyczących wpływu społecznego jest więcej.

Jednak to, co nas przede wszystkim interesuje to, jakie są społeczne konsekwencje działania

tych mechanizmów. W tym celu Nowak, Szamrej i Latané (1990) przeprowadzili symulacje

komputerowe. Jest to metoda, która dobrze nadaje się do sprawdzenia, przy różnych

założeniach, konsekwencji wielu formalnie zdefiniowanych zależności. W innych pracach

robiono też badania empiryczne na ten temat i potwierdzają one wyniki symulacji.

Przedstawię najprostszy przykład symulacji zachowania jednostek, mogących

przyjmować tylko jeden z dwóch poglądów (np. za i przeciw). Tworzono również symulacje

dopuszczające posiadanie większej ilości poglądów, w szczególności poglądy będące

wartościami na skali uporządkowanej. Takie ujęcie bardziej nadawałoby się do interpretacji

przestrzennej. Jednak dla celów prezentacyjnych ograniczymy się do dwóch postaw, gdzie

łatwiej jest prześledzić społeczne konsekwencje wzajemnego wpływu jednostek.

Symulacja opiera

się na założeniu, że w

społeczności istnieją

wzajemne interakcje i

osobniki są do pewnego

stopnia konformistyczne

względem innych. W

zbiorowości występują

osoby o różnej sile

wpływu. To znaczy są osoby, które mają większy wpływ na innych i są również bardziej

odporne na naciski wywierane na nich przez inne osoby. W zbiorowości znalazły się również

osoby bardziej zależne od innych, łatwiej ulegające i mające mniejszy wpływ na pozostałe

Nie jest to tylko prosty, dychotomiczny podział na przywódców i stronników (leader – follower), jak

w teoriach ‘przywódców opinii’.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

osoby. Przykładowy rozkład początkowych opinii w zbiorowości liczącej 400 osób

prezentuje rysunek 5.1. Osoby o poglądach ‘za’ są reprezentowane przez wyższe słupki.

Reguły zmian wynikają bezpośrednio z teorii wpływu społecznego Latané (1981).

Jednostka zmienia zdanie, kiedy siła wpływu osób znajdujących się w jej sąsiedztwie, o

przeciwnym zdaniu jest większa od siły jej i osób o takim samym zdaniu.

W efekcie działania

symulacji mechanizmów

wpływu społecznego

powstały skupienia. Osoby

o takich samych poglądach

są obok siebie (rysunek

5.2). Wystąpiły też zmiany

częstości poglądów, tym

większe, im bardziej różna

byłaby początkowa proporcja obu postaw. Zachowanie to można powiązać ze zjawiskiem

polaryzacji poglądów grupy. Obserwujemy również znaczny wzrost skupienia (efekt

„organizacji w grupy”) i spadek dynamizmu zachodzący zmian. W stanie końcowym istnieje

równowaga i rozkład poglądów już się nie zmienia (rysunek 5.3).

Warto zwrócić uwagę, że występowanie poglądu mniejszościowego nie spada do zera,

nie ma ujednolicenia poglądów. Jest to spowodowane tym, że powstają stabilne grupy, w

których pogląd będący początkowo w mniejszości może przetrwać. To znaczy tworzenie się

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

skupień powoduje, że pogląd, który jest w mniejszości w całej populacji jest poglądem

większości osób jakiejś lokalnej grupy.

Grupy, w których może przetrwać pogląd mniejszościowy mogą być również ciekawie

zorganizowane ze względu na miejsce występowania w nich jednostek o większej sile. Inne

rodzaje grup powstają, gdy jednostki silniejsze znajdują się w jej centrum, a inne, gdy na

obrzeżach. Ewolucja grup mniejszościowych powoduje również, że zwiększa się przeciętna

siła osób popierających ten pogląd. Po prostu pozostają przy nim ci, którzy są pewni swego

lub mają duże wsparci innych (Nowak, Lewenstein, Frejlak 1996). Co więcej w symulacji

jednostki znajdujące się na krawędziach macierzy kontaktują się z mniejszą ilością osób. W

związku z tym podlegają one mniejszemu wpływowi społecznemu. Dlatego na marginesach

społeczności istnieje większa szansa przetrwania poglądu mniejszościowego (Festinger,

Schachter i Back, 1950). Warto zauważyć, że wpływ mediów działa tutaj na niekorzyść

poglądu mniejszościowego. Media, które nie są ograniczone do standardowej sieci

kontaktów osobistych, mogą przyczyniać się do zmiany zdania przez członków mniejszości.

Istnieje możliwość wprowadzenia do modelu wpływu społecznego, małych zmian

losowych (tak zwanego szumu). Mogą one reprezentować możliwość wpływu na jednostki

przez media i osoby spoza grupy lub jako błędy w komunikacji między jednostkami.

Wprowadzenie szumu powoduje, że dynamizm układu nie spada do zera i cały czas

następują przynajmniej drobne zmiany. Sprzyja to polaryzacji i większemu ujednoliceniu

poglądów, ponieważ wprowadza możliwość destabilizacji grup mniejszościowych.

Spadek występowania poglądu mniejszościowego potwierdza wyniki innych badaczy.

Moscovici i Zavalloni (1969) pisali o polaryzacji grupowej, a Crespi (1988) przy

analizowaniu zachowań wyborczych o ‘band wagon effect’. Również wnioski z innych teorii

tłumaczących zachowania wyborcze są podobne. Koncepcja ‘spirali milczenia’

zaprezentowana przez Noelle-Neuman (1984; 1991), prowadzi do takich samych wniosków

wykorzystując jednak nieco inne argumenty

Proces zmiany poglądów odbywa się, zdaniem Noelle-Neuman w następujący sposób:

Gdy któremuś segmentowi społeczeństwa uda się stworzyć ‘klimat’ sugerujący, że pogląd

przez nich wyrażany jest dominujący (ma przewagę ilościową lub jakościową – moralną), to

jego wyrażanie jest powszechnie akceptowane. Natomiast osoby o przeciwnym zdaniu,

Jednak teoria Noelle-Neumann, na co zwraca uwagę Csikszentmihalyi (1991) nie wyjaśnia pluralizmu

poglądów i tego, dlaczego nigdy nie dochodzi do ujednolicenia opinii. Przetrwanie oglądu mniejszościowego

jest natomiast wyjaśniane przez dynamiczną teorię wpływu społecznego Nowaka, Szamreja i Latané (1990).

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

zwolennicy poglądu nie akceptowanego, zaczynają rzadziej wyrażać swoje zdanie. Wynika

to ze strachu przed izolacją, jaką posłuży się społeczeństwo w reakcji na głoszenie

‘zakazanych’ poglądów. Część z nich zmienia zdanie, a część po prostu milknie. W ten

sposób pogląd, który był mniej popularny, przez to, że był stosunkowo rzadziej wyrażany i

głoszony staje się jeszcze mniej popularny, a osoby, które jeszcze zostały przy tej mniej

popularnej postawie odczuwają coraz bardziej, że są w mniejszości. I coraz więcej z nich

zmienia swoją postawę lub przestaje ją głosić publicznie. Głównym czynnikiem

napędzającym cały proces jest strach przed izolacją i odrzuceniem przez większość, która ma

inne zdanie.

W modelu, opisanym przez Nowaka, Szamreja i Latané (1990), postawy grupują się

przestrzennie nie poprzez przemieszczanie się jednostek, ale wyłącznie poprzez proces

zmiany postaw na skutek działania wpływu społecznego. Istnieje jednak również rodzaj

symulacji, w którym niektóre komórki sieci są puste i istnieje możliwość przemieszczania się

jednostek po macierzy. Na ogół zakłada się, że przemieszczają się osoby, które miały

zmienić zdanie. Są w takim modelu różne sposoby przemieszczania, na przykład na pierwszą

wolną komórkę lub na losowo wybraną wolną, itd. W takich modelach także następuje

grupowanie się osób o takich samych poglądach. Z tym, że rzadziej dochodzi w nich do

zmiany opinii, a w związku z tym, pogląd większościowy zwiększa się w mniejszym stopniu,

niż we wcześniej prezentowanym modelu. Większy jest jednak podział na grupy o

przeciwnych zmianach, a modele takie mogą wyjaśniać pewne mechanizmy segregacji

rasowej.

Podsumowując wnioski z teorii wpływu społecznego dla modelu przestrzennego,

możemy na razie stwierdzić, że interakcje pomiędzy jednostkami i poleganie na opinii

innych, prowadzą do grupowania się opinii. Możemy również wykorzystać intuicje modelu

Felmlee i Greenberga (1999) i zastosować model wpływu społecznego do kwestii i

wymiarów, za pomocą których wyborcy oceniają kandydatów. Grupowanie się opinii

wyborców i ich punktów idealnych, będzie miało miejsce w każdym z wymiarów. W

następnym podrozdziale zajmę się konsekwencjami, jakie ma ten fakt dla całej przestrzeni

polityki.

Wpływ społeczny i powstawanie ideologii.

Zajmę się teraz związkami pomiędzy wpływem społecznym, a ideologiami, żeby

pogłębić wprowadzenie teorii wpływu społecznego do przestrzennej teorii głosowania.

Temat powstawania ideologii podjął Latané (1996). Jednak zagadnienia związane z

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

powstawaniem i naturą ideologii były rozważane już wcześniej (Converse 1964). Latané

zajął się problematyką znaczenia mechanizmu wpływu społecznego dla pojawiania się

ideologii.

Converse (1964) zasugerował, że korelacje pomiędzy postawami mogą służyć jako

indeks, tego na ile ludzie organizują różne kwestie w ideologie. Możemy więc uznać, że

ideologia to szeroki zbiór postaw związanych ze sobą poprzez współwystępowanie. Nie

koniecznie musi istnieć logiczne powiązanie tych kwestii (np. bycie neonazistą i obcinanie

włosów ‘na łyso’). Abelson (1979) pisał, że w grupach w pewnych okolicznościach,

korelacje pomiędzy różnymi kwestiami, mogą powstać w wyniku dyskusji wewnątrz tej

grupy. Nawet, jeśli początkowo poglądy w tych kwestiach były zupełnie niezależne.

Problematyka związku i korelacji pomiędzy różnymi kwestiami, oraz związanej z nimi

reprezentacji przestrzennej pozycji partii była rozwijana przez Budge’a i Robertsona (1987).

Analizowali oni różnice w programach wyborczych partii politycznych, stosując analizę

czynnikową do tworzenia reprezentacji przestrzennych (Budge 1987; Budge i Robertson

1987).

Latané (1996) udowadnia, że zwyczajne grupowanie opinii jest warunkiem

wystarczającym do pojawienia się korelacji pomiędzy tymi poglądami. Inaczej mówiąc samo

istnienie mechanizmu wpływu społecznego może powodować powstawanie ideologii.

Jeśli tylko opinia przeciętnej osoby zależy od opinii innych, bliskich jej osób, to nastąpi

proces przestrzennego grupowania się opinii

. Ponieważ proces ten dotyczy wielu różnych

(nawet początkowo niezwiązanych) kwestii, to doprowadzi on do powstania korelacji między

nimi. Aby to pokazać Latané (1996: 80) rozszerza model dynamicznej teorii wpływu

społecznego, stworzony przez Nowaka, Szamreja i Latané (1990). Zamiast postawy tylko w

jednej kwestii, agenci – jednostki symulacji posiadają opinie w kilku różnych sprawach.

Symulacje komputerowe zaprezentowane przez Latané pokazują zmiany postaw,

spowodowane interakcjami pomiędzy jednostkami rozmieszczonymi w przestrzeni

społecznej. Każda jednostka jest opisywana przez: położenie w przestrzeni (niezmienne w

trakcie symulacji), parametr siły wpływu i podatności na wpływ innych, oraz zestaw postaw

w różnych kwestiach. Postawy reprezentowane są za pomocą zmiennych binarnych (np. ‘za’

i ‘przeciw’ czemuś). Latané i Nowak (1994), a także Nowak i Vallacher (1998: 80 i nast.)

Termin przestrzenne grupowanie się opinii, nie musi dotyczyć odległości fizycznych, ale tak jak we

wcześniej opisywanej teorii wpływu społecznego, może odpowiadać odległości społecznej, reprezentowanej na

przykład przez sieć kontaktów, ich częstość i ważność.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

pokazali, że postawy w ważnych sprawach wydają się mieć właśnie taki dychotomiczny

charakter.

Każda symulacja zaczyna się od losowego rozkładu opinii w każdej z kwestii.

Całkowity wywierany wpływ i udzielane przez inne jednostki wsparcie, jest obliczane

zgodnie z obserwacjami teorii wpływu społecznego (Latané 1981). Zależy on przede

wszystkim od odległości społecznej od innych osób, ich ilości i siły przekonywania.

Jednostka zmienia zdanie, jeżeli nacisk, wywierany na nią przez osoby posiadające inne

zdanie, jest większy niż wsparcie osób o takich samych poglądach. Trzeba jeszcze

podkreślić, że zmiany postaw, w każdej ze spraw, zachodzą zupełnie niezależnie od tego, jak

zmieniają się poglądy w pozostałych kwestiach.

Jak pamiętamy z opisu dynamicznej teorii wpływu społecznego, rezultatem tak

zdefiniowanego pojedynczego procesu jest grupowanie się poglądów. W każdej z kwestii

osoby znajdujące się blisko siebie będą na ogół miały takie samo zdanie. Czyli w każdej

nastąpi częściowa unifikacja poglądów, oraz uformują się dość zwarte grupy osób je

posiadających.

To, co jest jednak najważniejsze, to związki pomiędzy poszczególnymi kwestiami.

Początkowo nie były one ze sobą w żaden sposób związane i korelacje między nimi były

bliskie zeru. Wynikało to z losowego i niezależnego rozdzielenia poglądów początkowych w

każdej sprawie. Jednak po zakończeniu symulacji, gdy sformowały się skupiska osób o tych

samych poglądach, pojawiły się również istotne korelacje pomiędzy większością kwestii.

Korelacje pojawiają się w największej ilości w symulacjach dopuszczających

niewielkie losowe zmiany postaw (tzw. szum). Wynika to z większego ujednolicania się

postaw w tych symulacjach. Ponad dwie trzecie par kwestii było ze sobą skorelowanych po

zakończeniu symulacji dopuszczających szum, oraz prawie połowa w symulacjach bez zmian

losowych.

Możemy więc mówić o wyłanianiu się ideologii. Co więcej nie są do tego potrzebne

żadne założenia dotyczące umysłów jednostek. Ideologia wcale nie musi zostać wymyślona

lub stworzona przez kogoś. Warunkiem wystarczającym do pojawienia się korelacji

pomiędzy poglądami i powstawania ideologii, jest samo istnienie relacji między jednostkami

i wpływu jednych na opinie innych.

Ciekawe jest występowanie większej ilości, silniejszych korelacji w symulacjach

dopuszczających niewielkie zmiany losowe. Oznacza to, że niedoskonałości w komunikacji

między ludźmi, które szum może reprezentować, sprzyjają zarówno większej polaryzacji

opinii, jak i powstawaniu bardziej spójnej (a tym samym, mającej mniej wymiarów)

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ideologii. Trzeba również dodać, że takie same lub bardzo podobne wyniki zachodzą przy

bardzo różnych założeniach dotyczących symulacji, cech jednostek, reguł zmiany i

rozkładów początkowych, oraz metod przeprowadzania samej symulacji (Latané 1996: 91)

Warunkami koniecznymi, aby opisywane rezultaty zaszły są: lokalizacja przestrzenna

(zróżnicowanie wpływu z odległością), przynajmniej niewielkie zróżnicowanie siły

jednostek, oraz pewna nieliniowość w zmianie postaw. Ten ostatni warunek został szerzej

rozważony, a także sprawdzony empirycznie w pracach Latané i Nowaka (1994) oraz

Nowaka i Vallachera (1998).

Wyniki uzyskane przez Latané (1996), potwierdzają obserwacje Abelsona (1979: 241),

że korelacje pomiędzy kwestiami mogą pojawić się na skutek dyskusji w grupie, nawet jeżeli

kwestie są początkowo całkowicie niezależne, a zmiany opinii w każdej z kwestii nie mają

wpływu na opinie w pozostałych sprawach. Abelson był zdania, że powstanie korelacji i

posiadanie takich samych poglądów w wielu sprawach, przez różne osoby, wynika z tego, że

znajdują się one w tej samej strukturze społecznej. To stała sieć kontaktów każdej osoby

miała decydować o podobnym grupowaniu się poglądów w różnych kwestiach.

Jednak istnienie tych samych połączeń – takiej samej struktury kontaktów społecznych

dla różnych spraw (kwestii) – nie jest konieczne. Korelacje pomiędzy kwestiami i tak się

pojawiają. Wystarczy jedynie żeby istniało grupowanie poglądów w każdej ze spraw Latané

(1996: 92). Nawet jeżeli jednostki w każdej ze spraw, wchodzą w interakcje z zupełnie

innymi osobami i procesy wpływu zachodzą w różnych sieciach kontaktów, to dochodzi do

powstania zależności między tymi kwestiami.

Można to również wytłumaczyć, rozważając możliwość zastąpienia jednostek przez

większe grupy. W symulacji, w której rozważalibyśmy jednostki posiadające opinie (za lub

przeciw) w ośmiu niezależnych kwestiach, istnieje 2

możliwych kombinacji poglądów w

tych ośmiu sprawach, które może posiadać jedna osoba. Oznacza to, że istnieje 256 różnych

typów osób, wyróżnionych na podstawie poglądów. Początkowo, ze względu na losowe

stworzenie populacji, każdy typ jest równoprawdopodobny i reprezentuje go mniej więcej ta

sama liczba jednostek. Wraz z biegiem symulacji i działaniem procesów wpływu

społecznego, dochodzi do grupowania się opinii i w konsekwencji do zanikania bardzo wielu

typów osób. Populacja nie składa się już z bardzo wielu niezwiązanych ze sobą jednostek, ale

Latané przeprowadzał również symulacje bardzo dużych populacji, zawierających prawie 200 tysięcy

jednostek.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

raczej z dużo mniejszej liczby grup, składających się z osób o takich samych poglądach we

wszystkich sprawach

Zgodnie z wcześniejszymi stwierdzeniami możemy nazwać ideologią zestaw poglądów

posiadanych przez jednostki. Nie ma sensu nazywanie ideologią, każdego możliwego

zestawu poglądów, ale w wyniku interakcji społecznych i oddziaływań między jednostkami

ilość występujących kombinacji postaw jest znacznie mniejsza. I w ten właśnie sposób

powstają ideologie.

Do tej pory przyjmowaliśmy, że wpływ społeczny dotyczy tylko konkretnych kwestii i

tematów społeczno-politycznych, możliwe jest jednak uwzględnienie przyjmowania całej

ideologii lub zdania innych osób w wielu kwestiach jednocześnie. Taki model przedstawia

również Latané (1996), jego rezultaty pokazują, że możliwość przejmowania od innych

równocześnie poglądów w wielu sprawach prowadzi do jeszcze większego grupowania i

szybszego wyłaniania się ideologii.

Warto w tym miejscu przypomnieć to, co pisałem o kształtowaniu się polskiej sceny

politycznej od początku lat dziewięćdziesiątych. Tezę o wyłanianiu się ideologii, a więc

również zmniejszaniu się wymiarów sceny politycznej, może potwierdzać to, że na

podstawie badań z 1991 i 1993 Jasiewicz (1995) oprócz dwóch głównych wymiarów

wyróżniał jeszcze dwa inne, mniej znaczące wymiary. W analizie wyborów z 1997 roku,

wymiary te praktycznie przestały odgrywać jakąkolwiek rolę (Jasiewicz 1999). Także w

analizach Zaryckiego i Nowaka (2000), dwa wymiary sceny politycznej wyjaśniają, w

kolejnych wyborach coraz większą część wariancji. W wyborach parlamentarnych wariancja

wyjaśniana wzrosła z 40% w 1991 roku, do 56% w 1997 roku (w 1993 wynosiła 44%).

Natomiast w wyborach prezydenckich, między rokiem 1990 a 1995, nastąpił wzrost z 64%

do 70%.

Z pracy Latané (1996) można wyciągnąć liczne wnioski dotyczące zachowań

wyborczych, oraz przede wszystkim konkluzje stosujące się do samego modelu

przestrzennego. Po pierwsze jest to kolejny argument za stosowaniem ideologii do

analizowania zachowań wyborców. Co więcej okazuje się, że ideologie nie są czymś

przypadkowym, ich powstawanie jest czymś zupełnie naturalnym i nie wymaga jakiś

specjalnych działań.

Można to zjawisko interpretować również jako pojawianie się parametrów porządku w układzie

Latané (1996: 93). To znaczy, że cały system i jego globalny stan można opisać za pomocą niewielkiej liczby

zmiennych.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Po drugie dynamika wyborców ma kolosalne znaczenie dla warunków wyjściowych

modelu przestrzennego. Jak mogliśmy zobaczyć, jest tak między innymi ze względu na

bardzo duże znaczenie dystrybucji wyborców i położenia mediany. Po trzecie wzajemny

wpływ wyborców prowadzi do powstania ideologii – przestrzeni, w której toczy się

rywalizacja wyborcza pomiędzy kandydatami. Wniosek ten prowadzi do stwierdzenia, że

kandydaci nie mają wyłącznego wpływu na to jak wyborcy postrzegają poszczególne kwestie

i jak kształtują się wymiary przestrzeni politycznej.

Wpływ społeczny – wnioski dla teorii przestrzennej.

Podsumujmy teraz wnioski z rozszerzenia modelu przestrzennego o dynamikę

wyborców, które zaproponowałem w tym rozdziale. Przede wszystkim możemy stwierdzić,

że dotychczasowy model przestrzenny reprezentuje samą sytuację głosowania, czyli

odpowiada tylko i wyłącznie zachowaniom ludzi w momencie głosowania. Natomiast

uwzględnienie wpływu społecznego i interakcji między ludźmi dotyczy raczej sytuacji

sprzed wyborów i może nam powiedzieć o tym, jaka jest sytuacja wyjściowa, zanim ludzie

zaczną głosować

. Jak pamiętamy informacja taka może mieć bardzo duże znaczenie,

ponieważ dystrybucja wyborców i położenie mediany są na ogół czynnikami decydującymi o

rezultatach głosowania.

O potrzebie uwzględnienia zmian w poglądach obywateli pisał Riker (1990). Chodziło

mu głównie o zmiany położenia wyborców w kierunku pozycji kandydata. Riker postulował

uwzględnienie działania kandydatów podejmowane w celu przekonania wyborców i

‘przyciągnięcia’ ich punktów idealnych. Moja propozycja, którą chciałem w tym rozdziale

rozwinąć uwzględnia, że takie zmiany mogą dokonywać się również bez udziału kandydatów

i partii. Sami wyborcy poprzez społeczne interakcje mogą wpływać na zmiany swoich

pozycji. Jest to zgodna z obserwacją Popkina (1993: 19), że ludzie, oceniając kandydatów,

często „polegają na opinii innych”.

Uwzględnienie dynamiki i wzajemnego wpływu wyborców było możliwe dzięki

wykorzystaniu intuicji modelu Felmlee i Greenberga (1999) i wniosków z teorii wpływu

społecznego (Nowak, Szamrej i Latané 1990; Latané 1996). Rozróżniliśmy rzeczywiste

zachowanie wyborcy od jego ideału (punktu idealnego) i tego co by zrobił gdyby nie

Ten rozszerzony model, uwzględniający wpływ i interakcje może też dobrze opisywać sytuacje

zgromadzenia – rozważania i głosowania kwestii.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

podlegał wpływowi innych osób. Pozwoliło to na zastosowanie model wpływu społecznego

do kwestii i wymiarów, za pomocą których wyborcy oceniają kandydatów.

Zaobserwowaliśmy, że interakcje pomiędzy jednostkami i poleganie na opinii innych,

prowadzą do grupowania się opinii. Podsumowując wszystkie rezultaty, istnienie zjawiska

wpływu społecznego, przy równoczesnym zróżnicowaniu siły osób i ustalonej strukturze

kontaktów, komunikacji prowadzi do: (1) Istnienia stabilnych grup mniejszościowych; (2)

Powstania zróżnicowania regionalnego (związanego z większym wpływem na sąsiadów, czy

osoby, z którymi jednostka się kontaktuje); (3) Polaryzacja grupy lub ‘band wagon effect’ –

wzrost liczebności osób popierających pogląd większościowy; (4) Powstanie ideologii; (5)

Pewien stopień niepewności i losowych zmian (szumu) prowadzi do wzmocnienia tych

efektów.

Na szczególną uwagę zasługuje wniosek dotyczący powstawania ideologii. Jest ono

możliwe, ponieważ grupowanie się opinii wyborców i ich punktów idealnych, ma miejsce w

każdym z wymiarów. Wzajemny wpływ wyborców prowadzi do powstania ideologii (Latané

1996). Ten ścisły związek pomiędzy zachowaniami wyborców a istnieniem ideologii

potwierdza przydatność i słuszność wykorzystania tego rodzaju przestrzeni politycznej do

analizowania zachowań wyborców. Wzajemny wpływ jednostek kształtuje przestrzeń, w

której toczy się rywalizacja wyborcza pomiędzy kandydatami.

Popkin (1993) pisząc o skrótach wykorzystywanych przez wyborców, przy ocenie

kandydatów, wymieniał zarówno ideologię, jak i kierowanie się zdaniem innych osób.

Kierowanie się ideologią wynika jego zdaniem z niepewności wyborców co do pozycji i

zwłaszcza przyszłych zachowań polityków. Teraz możemy do tych powodów dodać jeszcze

jeden – kierowanie się zdaniem innych, ponieważ to również przyczynia się do powstania

ideologii.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

PODSUMOWANIE.

Na zakończenie chciałbym podsumować najważniejsze wnioski zawarte w pracy.

Przestrzenna teoria głosowania.

Przestrzenna teoria głosowania zakłada, że osoby głosujące w jakiejś sprawie mają

jakieś poglądy na jej temat, natomiast wyborcy mają jakąś wiedzę odnośnie poglądów

kandydatów w sprawach, które uważają za ważne i w których mają też swoje stanowisko.

Teoria ta zakłada również, że osoby te podejmując decyzję, jak oddać swój głos, kierują się

własnym interesem. Aby rozważyć konsekwencje tych ustaleń teoria przestrzenna proponuje

stworzenie przestrzennej reprezentacji głosowania. Przestrzeń ta jest obszarem, w którym

podejmowana jest decyzja. Jej wymiarami mogą być poddawane pod głosowanie kwestie lub

zagadnienia, w których wyborcy oceniają kandydatów. Alternatywy, pozycje kandydatów i

ideały wyborców możemy reprezentować jako punkty w tej przestrzeni.

Na podstawie prac dotyczących polskiej sceny politycznej mogliśmy zobaczyć, czy

spełnione są warunki i założenia przestrzennej teorii głosowania. Stwierdziliśmy małą

wariancję, a co za tym idzie małą niepewność położenia partii w przestrzeni politycznej.

Potwierdziliśmy także, że sympatie polityczne są związane z brakiem lub mniejszymi

różnicami stanowisk w kwestiach publicznych, a więc bliskością pozycji (Markowski 1998).

Wyborcy kierują się kwestiami programowymi, natomiast politycy dążą głównie do

sprawowania władzy (Trutkowski 2000).

Na początku tej pracy przedstawiłem jakie są w różnych sytuacjach rezultaty

głosowania i możliwości znalezienia stabilnego rozwiązania. W jednym wymiarze przy

jednowierzchołkowych preferencjach była to pozycja medianowego wyborcy. W przypadku

większej ilości wymiarów i trzech kandydatów, okazało się, że stabilne rozwiązanie może nie

istnieć. Mogą za to pojawiać się cykle.

Rozpatrzyliśmy, że alternatywa zwycięska w sensie Condorceta istnieje gdy

preferencje indywidualne spełniają pewne, określone warunki (istnieje mediana we

wszystkich kierunkach). Drugą możliwością uzyskania stabilnych wyników jest stworzenie

instytucji, chroniących przed zmienianiem decyzji w nieskończoność i manipulacjami

strategicznymi. Może to być oddzielne głosowanie kwestii, które prowadzi do wybrania

alternatywy będącej medianą na każdym wymiarze, albo ustalony porządek obrad i

głosowanie za pomocą sekwencyjnej metody większości.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Gdy istnieje możliwość pojawienia się cykli, wynik głosowania zależy od jego

kolejności. Może więc też zależeć od tego, kto ustala porządek głosowania. Jednak w takiej

sytuacji, podobnie jak w wyborach, w których startuje więcej niż dwóch kandydatów,

wyborcy mogą głosować strategicznie nie ujawniając swoich rzeczywistych preferencji.

Zachowanie wyborców.

Podsumujmy teraz dokładniej zachowanie wyborców. Podstawowym zagadnieniem,

które chciałem w tej pracy poruszyć, było spojrzenia na sytuację wyborcy i jego zachowanie.

Najważniejszym pytaniem, na które należało odpowiedzieć jest, co decyduje o decyzji

wyborcy?

Jednak aby mogło dojść do podjęcia decyzji, obywatel musi wziąć udział w wyborach.

Rozważyliśmy trzy istotne powody, dla których wyborca może nie głosować. Po pierwsze,

gdy nie widzi ważnych, istotnych dla niego różnic pomiędzy startującymi kandydatami

(indyferencja). A po drugie, gdy pozycje kandydatów są bardzo odległe od ich ideału

(alienacja). Ostatnim motywem zniechęcającym do udziału w wyborach, o których pisałem,

mogą być przekonania co do szans poszczególnych alternatyw. Ludzie, których kandydat ma

małe szansę mają mniejszą motywację do wzięcia udziału w wyborach. Podobnie ludzie,

których kandydat jest faworytem, mogą nie zagłosować, będąc przekonanym, że on i tak

wygra.

Czym w takim razie, kierują się wyborcy decydując się głosować? Dwa główne modele

różnią się założeniami na temat tego, co sprawia, że wyborcy wolą jednego lub drugiego

kandydata. Różna jest w nich również koncepcja przestrzeni politycznej i tego jak odbierają

ją wyborcy.

Pierwszą możliwością jest, że wyborca kieruje się podobieństwem poglądów i

zachowań kandydatów do jego poglądów. Inaczej mówiąc odległością punktu idealnego od

pozycji kandydatów (klasyczny model Downsa). Może to być odległość ważone, jeżeli

poszczególne wymiary mają różne znaczenie dla wyborcy.

Może się jednak również zdarzyć, że wyborca nie do końca wierzy w deklaracje

kandydata i uważa, że nie uda mu się spełnić wszystkich obietnic. W związku z tym, oprócz

uwzględniania pozycji zajmowanej przez kandydata, wyborca ocenia również jej

wiarygodność (model Grofmana). Dlatego wyborca postrzega pozycję kandydata, jako

bardziej zbliżoną do sytuacji obecnej (punktu status quo).

Jeszcze inną możliwością odpowiedzi na pytanie o to, czym kieruje się wyborca,

udzielają modele kierunkowe. Wyborcy mogą nie znać dokładnej pozycji kandydata,

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ponieważ wymaga to od nich posiadania większej ilości informacji. Może im być dużo

łatwiej poznać kierunek, w jakim kandydaci chcieliby zmienić obecną sytuację, bo w ten

sposób najczęściej kandydaci komunikują swoje zamiary. Taki model, w którym dla

wyborcy ważne jest tylko to, w którą stronę kandydat chciałby zmienić obecną sytuację

zaproponował Matthews.

Drugim modelem kierunkowym jest model Rabinowitza i Macdonalda. Uwzględnia on

kierunek i intensywność, czyli stanowczość poglądów w danej sprawie. Taką interpretację

muszą mieć też preferencje wyborcy i stanowiska kandydatów, pozycje na wymiarach

odpowiadają niejako ważności jaką się mu przypisuje. W modelu tym wyborca preferuje

kandydatów, którzy znajduję się po jego stronie względem punktu status quo. Spośród nich

najlepszy w oczach głosującego jest nie ten, który znajduje się bliżej niego, ale ten, który ma

największą intensywność w tym kierunku.

Każdy z tych modeli odpowiada nieco innym warunkom i innym założeniom

dotyczącym zachowania wyborców, którzy w różny sposób mogą wykorzystywać informacje

o kandydatach (ich pozycjach przestrzennych). Mogą kierować się zarówno kierunkiem, jak i

odległością stanowisk kandydatów od rozwiązań przez nich pożądanych. W związku z tym,

że różna może być decyzja wyborcy, różne są także przewidywania modeli co do zachowania

kandydatów. W zależności od tego, czym kierują się wyborcy, kandydatom opłaca się

przyjmowanie różnych pozycji. Merrill i Grofman (1999) pokazują, że różne modele są

odpowiednie w różnych warunkach, ale warto także stworzyć model ogólny, uwzględniający

różne możliwe motywy decyzji wyborcy. Model taki bardzo dobrze nadaje się później do

empirycznego testowania i badania co dla wyborców jest istotniejsze.

Warto jeszcze zaznaczyć, że wyborcy mogą się też kierować lokalizacją koalicji partii

(i przyszłego rządu), a nie samym położeniem partii i kandydatów.

Kolejne zagadnienie dotyczy informacji, które wykorzystują wyborcy oceniając

kandydatów. Postrzeganie różnych kandydatów nie musi być doskonałe wynika przede

wszystkim z niedoskonałości komunikacji między kandydatami a wyborcami, a także z

wątpliwości dotyczących przyszłych problemów i zachowania kandydatów. Dlatego

wiarygodność pozycji kandydata zależy od stabilności jego poglądów i pozycji. Wyborca

może także postrzegać pozycje kandydata nieprecyzyjnie, bardziej na zasadzie

prawdopodobieństwa tego, że kandydat znajduje się w pewnym obszarze przestrzeni

politycznej (Enelow i Hinich 1989). Możemy wyobrazić sobie oceny położenia kandydata

przez wyborców, jako pewną dystrybucję w tej przestrzeni i opisać to położenie właśnie jako

rozkład prawdopodobieństwa lokalizacji w przestrzeni politycznej. Czasami wyborcy może

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

się bardziej opłacać wybrać kandydata, który jest dalej od niego położony, ale za to jego

pozycja jest pewniejsza.

Rozważyłem również możliwość probabilistycznego podejścia do decyzji wyborców,

które lepiej pozwala opisać zróżnicowanie zachowania wyborców. Zamiast tworzyć model

wyjaśniający zachowania każdej jednostki, tworzymy ogólniejszy model probabilistyczny,

który odzwierciedla zarówno przeciętne zachowania jak i ich zróżnicowanie.

Starałem się również uwzględnić dynamikę wyborców i jej konsekwencje dla modelu

przestrzennego, poprzez uzależnienie decyzji wyborcy i jego ideału, od opinii innych.

Pozwoliło to na zastosowanie model wpływu społecznego. Wynika z niego, że interakcje

pomiędzy ludźmi prowadzą do grupowania się opinii i powstawania szeroko rozumianej

ideologii.

Wymiary ideologiczne.

Związek pomiędzy zachowaniami wyborców a istnieniem ideologii potwierdza

przydatność i słuszność wykorzystania tego rodzaju przestrzeni politycznej do analizowania

zachowań wyborców. Wzajemny wpływ jednostek kształtuje przestrzeń, w której toczy się

rywalizacja wyborcza pomiędzy kandydatami.

Wykorzystanie przestrzeni ideologii eknomiczno-społecznych do komunikacji między

kandydatami a wyborcami ułatwia dostarczanie i zmniejsza ilość informacji potrzebnej do

podjęcia decyzji. Wymaga to jednak podzielania rozumienia ideologii i przekonań na temat

ich związku z konkretnymi kwestiami. Jeżeli warunek ten jest spełniony, nie ma przeszkód,

aby w swoich decyzjach wyborcy kierowali się pozycją kandydatów w tej przestrzeni

ideologicznej.

Przytaczane przeze mnie badania polskiej sceny politycznej wskazują na istnienie w

niej obecnie dwóch wymiarów. Jeden z wymiarów jest wymiarem aksjologicznym,

wiążącym się z podziałami wywodzącymi się jeszcze z lat 80-tych i stosunkiem do nich.

Podział ten pokrywa się również ze stosunkiem do religii i Kościoła, a także jego roli w

życiu publicznym. Drugi wymiar wiąże się ze stosunkiem do gospodarki wolnorynkowej i

roli państwa w niej oraz stopniem poparcia dla reform ekonomicznych, a także pokrywa się

również z podziałem wieś – miasto.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

ANEKS

Aneks do rozdziału 1.

Na początku wyjaśnię znaczenie wszystkich oznaczeń, których będę później używał:

oznacza k-wymiarową przestrzeń kwestii;

oznacza j-ty wymiar przestrzeni kwestii, gdzie j

∈

{1, 2, ..., k};

oznacza pozycję (punkt) należący do wymiaru j, p

⊂

;

to wektor uporządkowany [p

, p

, ..., p

], oznaczający pozycję (punkt)

należący do przestrzeni X

(czyli P

⊂

);

(P) oznacza

użyteczność osoby i z wyboru punktu (alternatywy lub kandydata) P;

Punkt idealny wyborcy, jest to taka alternatywa w przestrzeni kwestii, którą uważa on za

najlepszą.

Def.1.1: V

⊂

, jest punktem idealnym wyborcy i

⇔

∀

P ≠ V

(V) > U

(P));

Jednowierzchołkowość preferencji w jednym wymiarze X

Def.1.2: Niech p

, p

⊂

będą dwoma punktami takimi że: p

, p

≥ V

lub p

, p

≤ V

Wtedy preferencje wyborcy i są jednowierzchołkowe jeśli [U

) > U

)] ↔ [│p

– V

│] <

[│p

– V

│].

Medianowy wyborca.

Def.1.3: Jeżeli { V

, V

,..., V

} to punkty idealne zgromadzenia składające go się z n

osób. N

to liczba punktów idealnych V

≥ V

, a N

to liczba V

≤ V

. Wtedy V

jest

pozycją medianowego wyborcy

⇔

≥ n/2) ^ (N

≥ n/2).

Aneks do rozdziału 2.

V – oznacza punkt idealny wyborcy, a C położenie kandydata, podwójny pionowy nawias ║

oznacza długość danego wektora lub różnicy wektorów.

Użyteczność wyborcy w klasycznym modelu odległości (Downsa):

(

)

(

)

∑

−

c j

v j

Użyteczność wyborcy w modelu kierunkowym Matthewsa jest to cosinus kąta pomiędzy

wektorami wyborcy i kandydata zaczepionymi w punkcie neutralnym:

(

)

cos

⋅

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

Użyteczność wyborcy w modelu kierunkowym Rabinowitza i Macdonalda jest iloczynem

skalarnym wartości ich pozycji:

(

)

∑

⋅

c j

v j

Użyteczność wyborcy w modelu Grofmana z parametrem dyskontowym d:

(

)

(

)

∑

⋅

−

⋅

−

c j

v j

Użyteczność wyborcy w modelu ogólnym z parametrami B i q:

(

) (

)

−

⋅

−

Możliwa jest również wersja dyskontowa tego modelu, z parametrem d:

(

) (

)

−

⋅

−

Aneks do rozdziału 3.

Poszczególne symbole oznaczają: x

– położenie kandydata A w przestrzeni kwestii; π

–

położenie kandydata A na wymiarze ideologicznym; x

– położenie wyborcy i w przestrzeni

kwestii; z

– położenie wyborcy i na wymiarze ideologicznym. b oznacza wektor lub macierz

(w zależności od ilości wymiarów ideologicznych) stanu obecnego, a v jest wektorem lub

macierzą siły zależności pomiędzy wymiarami a poszczególnymi kwestiami.

Powiązanie wymiarów ideologicznych i konkretnych kwestii można wyrazić w następujący

sposób:

= b + vπ

Równanie to oznacza, że możemy wyrazić pozycję w przestrzeni kwestii (wektor - x

) za

pomocą pozycji na wymiarach ideologicznych (π

Użyteczność wyborcy, przewidującego pozycję kandydata za pomocą ideologii, w przypadku

wygranej kandydata A:

) = U(b + vπ

) = – [x

– (b + vπ

)]

;

Punkt idealny wyborcy i w przestrzeni ideologicznej będzie miał wartość:

(

)

∑

−

∑

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

BIBLIOGRAFIA

Abelson, R.P. (1964). ’Mathematical models of the distribution of attitudes under

controversy.’ w N. Fredericksen i H. Gullicksen (red.), ‘Contributions to mathematical

psychology.’ New York: Holt, Rinehart & Winston.

Abelson, R.P. (1979). ‚Social clusters and opinion clusters.’ w Holland, P.W. i Leinhardt S.

(red.) Perspectives in social networks research (str. 239-256). New York: Academic

Press.

Banaszkiewicz, A. (1995). ‘Wybory 1991, 1993 – zmiany sympatii politycznych.’ w S.

Gebethner (red.) ’Wybory parlamentarne 1991 i 1993’ ISP PAN, Wydawnictwo

Sejmowe.

Black, D. (1958). ‘The theory of committees and elections.’ New York: Cambridge

University Press.

Budge, I. (1987). ‘The Internal analysis of election programmes.’ w I. Budge, D. Robertson i

D. Hearl Ideology, Strategy and Party Change: spatial analyses of post-war election

programmes in 19 democracies, str. 15-38. Cambridge University Press.

Budge, I. i Robertson, D. (1987). ‘Do parties differ, and how? Comparative discriminant

factor analyses.’ w I. Budge, D. Robertson i D. Hearl Ideology, Strategy and Party

Change: spatial analyses of post-war election programmes in 19 democracies, str. 388-

416. Cambridge University Press.

Budge, I. Robertson, D. i Hearl, D. (1987). ‘Ideology, Strategy and Party Change: spatial

analyses of post-war election programmes in 19 democracies.’ Cambridge University

Press.

Converse, P. (1964). ‘The nature of belief systems in mass public.’ w D.E. Apter (red.),

‘Ideology and discontent’ (str. 206-261). New York: Free Press.

Cox, G.W. (1990). ‘Multicandidate spatial competition.’ w Enelow, J.M. i Hinich, M.J.

(red.), ‘Advances in the spatial theory of voting.’ Cambridge University Press.

Coughlin, P.J. (1990). ‘Candidate uncertainty and electoral equilibria.’ w Enelow, J.M. i

Hinich, M.J. (red.), ‘Advances in the spatial theory of voting.’ Cambridge University

Press.

Coughlin, P. J. (1992). ‘Probabilistic voting theory.’ Cambridge University Press.

Crespi, I. (1988). ’Pre-election polling.’ New York: Russell Sage Foundation.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

100

Csikszentmihalyi, M. (1991). ‘Reflections on the „Spiral of Silence”’ w Communication

Yearbook vol.14 Sage Publications London.

Downs, A. (1957). ‘An Economic Theory of Democracy.’ Harper Collins Publishers.

Duverger, M. (1951). ‘The influence of electoral system on political life.’ w International

Social Science Bulletin 3: 314-352.

Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (1984). ‘The spatial theory of voting: An introduction.’

Cambridge University Press.

Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (1989). ‘A general probabilistic spatial theory of elections.’

Public Choice 61: str.101-113.

Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (red.), (1990). ‘Advances in the spatial theory of voting.’

Cambridge University Press.

Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (1990). ‘The theory of predictive mappings.’ w Enelow, J.M. i

Hinich, M.J. (red.), ‘Advances in the spatial theory of voting.’ Cambridge University

Press.

Enelow, J.M, Endersby, J.W. i Munger, M.C. (1993). ‘A Revised Probabilistic Spatial Model

of Elections: Theory and Evidence.’ w B. Grofman (red.) ‘Information, participation,

and choice: An Economic Theory of Democracy in perspective.’ str.125-140. The

University of Michigan Press.

Felmlee, D.H. i Greenberg, D.F. (1999). ‘A dynamic systems model of dyadic interaction.’ w

The Journal of Mathematical Sociology, Vol. 23(3). pp. 155-180.

Ferejohn, J. (1993). ‘The Spatial Model and Elections.’ w B. Grofman (red.) ‘Information,

participation, and choice: An Economic Theory of Democracy in perspective.’ str.107-

124. The University of Michigan Press.

Gebethner, S. (red.), (1995). ’Wybory parlamentarne 1991 i 1993’ ISP PAN, Wydawnictwo

Sejmowe.

Gebethner, S. (1999). ‘Stabilność i dynamika zmian w polskim elektoracie w latach 1991-

1997.’ w R. Markowski (red.) ‘Wybory parlamentarne 1997’ Warszawa ISP PAN.

Grabowska, M. (1999). ‘Boskie i cesarskie. Religijność oraz stosunki między państwem a

Kościołem a zachowania polityczne.’ w R. Markowski (red.) ‘Wybory parlamentarne

1997’ Warszawa ISP PAN.

Grofman, B. (red.), (1993). ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ The University of Michigan Press.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

101

Grofman, B. (1993a). ‘Is Turnout the Paradox That Ate Rational Choice Theory?’ w B.

Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ str.93-103. The University of Michigan Press.

Grofman, B. (1993b). ‘Toward an Institution-Rich Theory of Political Competition with a

Supply Side Component.’ w B. Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice:

An Economic Theory of Democracy in perspective.’ str.179-193. The University of

Michigan Press.

Grofman, B. i Withers, J. (1993). ‘Information-pooling Models of Electoral Politics.’ w B.

Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ str.55-64. The University of Michigan Press.

Grzelak, J.Ł. i Nowak, A. (2000). ‘Wpływ społeczny’ w J. Strelau ‘Psychologia: podręcznik

akademicki.’ Tom 3, rozdział 46. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Grzelak, P. i Markowski, R. (1999). ‘Identyfikacja partyjna Polaków: uniwersalia a specyfika

lokalna.’ w R. Markowski (red.) ‘Wybory parlamentarne 1997’ Warszawa ISP PAN.

Hammond, T.H. i Humes, B.D. (1993). ‘“What This Campaign Is Ali about Is…": A

Rational Choice Altemative to the Downsian Spatial Model of Elections.’ w B.

Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ str.141-159. The University of Michigan Press.

Hinich, M.J. i Munger, M.C. (1994). ‘Ideology and the theory of political choice.’ The

University of Michigan Press.

Hinich, M.J. i Munger, M.C. (1997). ‘Analytical Politics’ Cambridge University Press.

Hinich, M.J. i Munger, M.C. (red.) (1998). ‘Public Choice’ Vol. 97, No3. Empirical studies

in comparative politics. Kluwer Academic Publishers.

Hotelling, H. (1929). ‘Stability in competition.’ Economic Journal 39: 41-57.

Jasiewicz, K. (1993). ‘Polish Politics on the Eve of the 1993 Elections: Toward

Fragmentation or Pluralism?’ w Communist and Post-Communist Studies, nr 26 (4).

Jasiewicz, K. (1995). ‘Anarchia czy pluralizm? Podziały polityczne i zachowania wyborcze

w latach 1991-93.’ w S. Gebethner (red.) ’Wybory parlamentarne 1991 i 1993’ ISP

PAN, Wydawnictwo Sejmowe.

Jasiewicz, K. (1996). ‘Wybory prezydenckie 1995 roku a kształtowanie się polskiego

systemu partyjnego’ w Studia Polityczne, nr 5, str.7-16.

Jasiewicz, K. (1998). ‘Nowe wraca? Wybory prezydenckie 1995 roku: ciągłość i zmiana

zachowań wyborczych’ w Studia Polityczne, nr 8, str.7-27.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

102

Jasiewicz, K. (1999). ‘Portfel czy różaniec? Ekonomiczne i aksjologiczne determinanty

zachowań wyborczych.’ w R. Markowski (red.) ‘Wybory parlamentarne 1997’

Warszawa ISP PAN.

Kamiński, M. (1998). ‘Strategiczne konsekwencje łączenia się i dzielenia: analiza

konsolidacji polskiego systemu partyjnego pomiędzy 1993 a 1997 rokiem.’ Studia

Socjologiczne, nr 3, str.19-48.

Kelly, J.S. (1988). ‘Social Choice Theory: An Introduction.’ Berlin: Springer–Verlag.

Kitschelt, H. (1992). ‘The formation of party systems in East Central Europe.’ w Politics and

Society nr. 20 (l), str.7-15.

Kitschelt, H. (1995). ‘Party systems in East Central Europe. Consolidation or fluidity?’ w

Studies in Public Policy nr. 241. Center for the Study of Public Policy, University of

Strathclyde, Glasgow.

Korzeniowski, K. (1999). ‘Psychologiczne profile elektoratów najsilniejszych partii w

wyborach z roku 1997.’ w R. Markowski (red.) ‘Wybory parlamentarne 1997’

Warszawa ISP PAN.

Latané, B. (1981). ’The psychology of social impact.’ w American Psychologist, nr. 36,

str.343-356.

Latané, B i Nowak, A. (1994). ‘Attitudes as catastrophes: From dimensions to categories

with increasing involvement.’ w R. Vallacher i A. Nowak (red.). Dynamical Systems in

Social Psychology. San Diego: Academic Press.

Latané, B. (1996). ’The emergence of clustering and correlation from social interaction.’ w

R. Hegselman i H-O. Peitgen: Modelle Sozialer Dynamiken: Ordung, Chaos und

Komplexität. Wien: Hölder–Pichler–Tempsky.

Lijphart, A. (1993). ‘Downsian Logic and the Comparative Study of Party Systems.’ w B.

Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ str.231-238. The University of Michigan Press.

Macdonald, S.E. Rabinowitz, G i Listhaug, O. (1998). ‘Issue competition in the 1993

Norwegian national election.’ w ‘Public Choice’ Vol. 97, No3. Empirical studies in

comparative politics. (red.) M.J. Hinich i M.C. Munger. Kluwer Academic Publishers.

Markowski, R. (1995). ‘Political competition and ideological dimensions in Central Eastern

Europe.’ w Studies in Public Policy nr. 257. Center for the Study of Public Policy,

University of Strathclyde, Glasgow.

Markowski, R. (1997). ‘Political parties and ideological spaces in East Central Europe.’ w

Communist and Post-Communist Studies nr. 30 (3), str.221-254.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

103

Markowski, R. (1998). ‘Polski system partyjny w środkowoeuropejskiej perspektywie.’ w

Studia Polityczne, nr 8, str.29-56.

Markowski, R. (red.), (1999). ‘Wybory parlamentarne 1997’ Warszawa ISP PAN.

Markowski, R. (1999). ‘Polski system partyjny po wyborach 1997 roku – instytucjonalizacja

czy wichrowatość.’ w Studia Polityczne nr 9, str. 7-38.

Markowski, R. (2000). ‘Rozłamy socjopolityczne: o zamyśle klasyków, o tym, jak ich

rozumiano, poprawiano i testowano.’ w Studia Polityczne nr 10, str. 7-44.

Markowski, R. Toka, G. (1995). ‘Zwrot na lewo w Polsce i na Węgrzech pięć lat po upadku

komunizmu.’ w S. Gebethner (red.) ’Wybory parlamentarne 1991 i 1993’ ISP PAN,

Wydawnictwo Sejmowe.

McKelvey, R.D. i Ordeshook, P.C. (1990). ‘A decade of experimental research on spatial

models of elections and committees.’ w Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (red.), ‘Advances

in the spatial theory of voting.’ Cambridge University Press.

Merrill, S. III i Grofman, B. (1999). ‘A unified theory of voting: Directional and proximity

spatial models.’ Cambridge University Press.

Merton, R.K. (1982). ‘Teorie socjologiczne średniego zasięgu.’ w Teoria socjologiczna i

struktura społeczna. PWN Warszawa. (wydanie oryginalne rozszerzone 1968).

Moscovici, S i Zavalloni, M. (1969). ’The group as a polarizer of attitudes.’ w Journal of

Personality and Social Psychology, nr. 12, str.125-135.

Moscovici, S. (1991). ’Silent Majorities and Loud Minorities’ w Communication Yearbook

vol.14 Sage Publications London.

Mueller, D.C. (1989). ’Majority Rule – Positive Properties.’ rozdz. 5, str. 58-95 w D.C.

Mueller, Public Choice II.

Noelle-Neumann, E. (1984). ’The spiral of silence: Public opinion, our social skin.’

University of Chicago Press.

Noelle-Neumann, E. (1991). ’The Theory of Public Opinion: The Concept of the Spiral of

Silence.’ w Communication Yearbook vol.14 Sage Publications London.

Nowak, A., Szamrej, J. i Latané, B. (1990). ‘From Private Attitude to Public Opinion: A

Dynamic Theory of Social Impact.’ Psychological Review, 97, 362-376.

Nowak, A., Lewenstein, M., Frejlak, P. (1996). ’Dynamics of public opinion and social

change.’ w R. Hegselman i H-O. Peitgen: Modelle Sozialer Dynamiken: Ordung,

Chaos und Komplexität. Wien: Hölder–Pichler–Tempsky.

Nowak, A. i Vallacher, R. (1998). ‘Dynamical Social Psychology’ New York: Guilford

Press.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

104

Olson, M. (1965). ‘The logic of collective action.’ Harvard University Press.

Ordeshook, P.C. (1997). ‘The spatial analysis of elections and committees: Four decades of

research.’ w D.C. Mueller (red.) Perspectives on Public Choice, pp. 247-270

Cambridge University Press.

Page, S.E. Kollman, K. i Miller, J.H. (1993). ‘Adaptive Parties and Spatial Voting Theory.’

w B. Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of

Democracy in perspective.’ str.161-172. The University of Michigan Press.

Popkin, S.L. (1993). ‘Information Shortcuts and the Reasoning Voter.’ w B. Grofman (red.)

‘Information, participation, and choice: An Economic Theory of Democracy in

perspective.’ str.17-35. The University of Michigan Press.

Rabinowitz, G. i MacDonald, S.E. (1989). ‘Directional theory of issue voting.’ w American

Political Science Review vol. 83, nr 1.

Riker, W.H. (1990). ‚Heresthetic and rhetoric in spatial model.’ w Enelow, J.M. i Hinich,

M.J. (red.), ‘Advances in the spatial theory of voting.’ Cambridge University Press.

Shepsle, K.A. i Cohen, R.N. (1990). ‘Multiparty Competition, Entry, and Entry Deterrence in

Spatial Models of Elections.’ w Enelow, J.M. i Hinich, M.J. (red.), ‘Advances in the

spatial theory of voting.’ Cambridge University Press.

Szawiel, T. (1999). ‘Zróżnicowanie lewicowo-prawicowe i jego korelaty.’ w R. Markowski

(red.) ‘Wybory parlamentarne 1997’ Warszawa ISP PAN.

Thom, R. (1975). ‘Structural stability and morphogenesis.’ New York: Addison-Wesley.

Toka, G. (1997). ‘Political parties and democratic consolidation in East Central Europe.’

Studies in Public Policy 279. Glasgow.

Trutkowski, C. (2000). ‘Społeczne reprezentacje polityki.’ Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe Scholar.

Uhlaner, C.J. (1993). ‘What the Downsian Voter Weighs: A Reassessment of the Costs and

Benefits of Action.’ w B. Grofman (red.) ‘Information, participation, and choice: An

Economic Theory of Democracy in perspective.’ str.67-79. The University of Michigan

Press.

Vallacher, R., i Nowak, A. (red.) (1994). Dynamical Systems in Social Psychology. San

Diego: Academic Press.

Weimann, G. (1994). ‘The Influentials – People Who Influence People’ State University of

New York Press. Rozdział 15: The Influentials: Reemergence of Opinion Leaders? i

rozdział 16: The Influentials as Leaders and Agenda-setters.

Przestrzenna teoria głosowania: zachowania wyborców a wymiary ideologiczne.

106

SPIS RYSUNKÓW.

Rys. 1.1 Jednowierzchołkowa funkcja użyteczności.

Rys. 1.2 Pozycja medianowego wyborcy.

Rys. 1.3 Krzywe indyferencji (koła).

Rys. 1.4 Krzywe indyferencji większa ważność kwestii pionowej (elipsy poziome).

Rys. 1.5 Krzywe indyferencji większa ważność kwestii poziomej (elipsy pionowe).

Rys. 1.6 Zależność preferencji wyborcy – negatywne uzupełnianie się kwestii.

Rys. 1.7 Zależność preferencji wyborcy – pozytywne uzupełnianie się kwestii.

Rys. 1.8 Mediana w każdym wymiarze.

Rys. 1.9 Zbiór Pareto dla dwóch wyborców.

Rys. 1.10 Alternatywa preferowana przez większość nad alternatywę ze zbioru Pareto

(trzech wyborców).

Rys. 1.11 Cykliczność preferencji.

Rys. 1.12 Mediana we wszystkich kierunkach.

Rys. 1.13 Mediana we wszystkich kierunkach.

Rys. 1.14 Zwycięzca Condorceta dla czterech wyborców.

Rys. 1.15 Cykliczność preferencji, agenda.

Rys. 1.16 Możliwe koalicje a decyzja wyborcy.

Rys. 2.1 Model Grofmana – dyskontowanie pozycji kandydata.

Rys. 2.2 Model Matthewsa – kąt między wektorami wyborcy i kandydatów.

Rys. 2.3 Model Matthewsa – znaczenie intensywności pozycji.

Rys. 2.4 Model kierunkowy Rabinowitza i Macdonalda.

Rys. 2.5 Model RM – koło akceptowalności.

Rys. 2.6 Krzywe indyferencji w modelach kierunkowych.

Rys. 2.7 Krzywe indyferencji w modelach odległości.

Rys. 2.8 Krzywe użyteczności w różnych modelach, dla ustalonej pozycji wyborcy.

Rys. 2.9 Indyferencja.

Rys. 2.10 Alienacja.

Rys.

2.11

Obszary indyferencji i alienacji w zależności od położenia względem

kandydatów.

Rys. 2.12 Przykładowe rozkłady prawdopodobieństwa postrzegania kandydatów.