Leki antyseptyczne i środki dezynfekcyjne
stosowane u zwierząt i w ich środowisku
prof. dr hab. Marcin Świtała
Materiał pomocniczy do ćwiczeń z przedmiotu farmakologia
weterynaryjna (2012/13)
Katedra Biochemii, Farmakologii i Toksykologii
Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Antyseptyki
to leki stosowane miejscowo - naskórnie lub na błony śluzowe,
Służą one głównie do zwalczania drobnoustrojów na powierz-
chniach ciała, na które zostały podane w formie roztworu, maści i
innych postaciach przeznaczonych do stosowania miejscowego.
Leki te najczęściej w sposób mało wybiórczy hamują wzrost
drobnoustrojów, głównie bakterii (działanie bakteriostatyczne), a
ich efektywność zależy od wysokości stężenia leku oraz czasu
jego utrzymywania się w formie aktywnej w miejscu podania.
Zwiększenie siły działania przez podniesienie zalecanego stężenia
leku jest ograniczone przez możliwość uszkadzania tkanek.
Stosowane są najczęściej w miejscach uszkodzeń skóry lub błon
śluzowych w celu zapobiegania rozwojowi zakażenia.
Proces ich wykorzystywania nazywa się potocznie antyseptyką.
Marcin Świtała - 2012
Środki dezynfekcyjne (odkażające)
to substancje stosowane na powierzchnie przedmiotów używanych
w lecznictwie weterynaryjnym, oraz w miejscach utrzymywania
zwierząt, środkach ich transportu i obiektach pozyskiwania lub
przetwarzania surowców pochodzenia zwierzęcego.
Środki te działają niewybiórczo zabijajac takie drobnoustroje jak
bakterie, pierwotniaki, grzyby, mogą niszczyć takżewirusy. Ich
efektywność zależy nie tylko od stężenia i czasu działania, lecz
także od zdolności penetrowania przez nie różnych form materii
organicznej, w której bytują zwalczane drobnoustroje.
Zwiększenie siły ich oddziaływania osiąga się np. przez
równoczesne stosowanie mycia - procesu o charakterze fizycznym.
Zabieg ich wykorzystywania nazywa się potocznie dezynfekcją.
Marcin Świtała - 2012
Dezynfekcja odpowiada polskiemu określeniu - odkażanie.
Odkażaniem w potocznym języku nazywa się także antyseptykę.
Istnieją substancje, które w wyższych stężeniach mogą służyć do
dezynfekcji natomiast w niższych używane są jako leki antysep-
tyczne.
Obie grupy środków należą często do tych samych grup che-
micznych i z tego powodu zostaną omówione równocześnie.
Marcin Świtała - 2012
I. Związki chlorowcopochodne (halogeny)
Grupę tą dzieli się na :
- środki zawierające chlor
- środki zawierajace jod
Są środkami łatwo dostępnymi, tanimi, o szerokim spektrum
działania i stosunkowo bezpiecznymi dla środowiska
Marcin Świtała - 2012
Środki zawierające i uwalniające chlor
(chlorofory)
leki antyseptyczne
podchloryn sodowy
(0,5% - płyn Dakina)
chloramina 1-2%
środki dezynfekcyjne
podchloryn sodowy
podchloryn wapniowy
wapno chlorowane
chloramina T
chloramina B
Marcin Świtała - 2012
Chlor uwalniany ze związków odkażających zabija bakterie
Gram + i Gram -, grzyby , niszczy wirusy, słabo działa na
prątki i formy przetrwalnikowe bakterii.
Chlor działa utleniająco. Reaguje ze związkami organiczny-
mi podstawiając się w miejsce wodoru lub przyłączając się w
miejscu podwójnych wiązań. Ze związkami zawierającymi
grupy aminowe tworzy chloramidy.
Z właściwościami utleniającymi chloru wiąże się destruk-
tywny wpływ na białka wewnątrzkomórkowe (denaturacja,
hamownie aktywności enzymatycznej).
Właściwości bójcze tych związków rosną wraz ze spadkiem
pH (nasilenie uwalniania chloru), a spadają w obecności
materii pochodzenia organicznego.
Marcin Świtała - 2012
Czysty chlor służy do odkażania wody w stężeniu 0,2-0,3
mg/1000 L.
W środowisku wodnym chlor tworzy kwas chlorowy (I) i
tlen
Cl
2
+ H
2
O HCl + HOCl
Cl
2
+ H
2
O 2HCl + O
Związki uwalniające chlor niszczą tkanki i mają
właściwości korodujące.
Marcin Świtała - 2012
Podchloryny
w środowisku kwaśnym (CO
2
+H
2
O H
2
CO
3
) łatwo uwalniają chlor,
mają właściwości odwaniające i wybielające
służą do odkażania :
- bielizny, głównie lnianej i bawełnianej (rozpuszczają włókna jedwabiu i
wełny) -
urządzeń mleczarskich, -
miejsc utrzymywania psów i kotów w klinikach weterynaryjnych zwłaszcza
klatek i stołów (0,16%)
W małych stężeniach (0,5%) mogą służyć do antyseptyki ran (płyn Dakina)
Wapno chlorowane
to mieszanina podchlorynu wapnia, chlorku
wapnia i wodorotlenku wapniowego. Uwalnia ok. 30% chloru wydzielając
intensywny zapach. Służy do dezynfekcji dołów kloacznych, ustępów itp.
Marcin Świtała - 2012
Chloraminy
to pochodne kwasów
benzenosulfonowego - chloramina B
toluenosulfonowego - chloramina T lub
w stanie suchym są trwałe, po rozpuszczeniu mają zdolność
powolnego uwalniania chloru do roztworu, z którego powstaje
podchloryn sodowy
nie drażnią tkanek i mogą być stosowane jako leki antyseptyczne -
do odkażania błon śluzowych (0,2%) lub (1%) do odkażania skóry
służą do odkażania pomieszczeń i urządzeń sanitarnych (2-10%)
lub narzędzi i sprzętu (0,5-2%)
Podobne właściwości mają dichloroamina, chloroazodyna. Podobieństwo
chemicznie do chloramin wykazuje także halazon, który służy do
odkażania wody.
Chloramina T
S
N
O
O
Cl
_
Na
+
S
N
O
O
Cl
CH
3
_
Na
+
Chloramina B
Marcin Świtała - 2012
Środki zawierające i uwalniające jod
leki antyseptyczne
jodyna (3% jodu)
płyn Lugola (1% jodu)
niektóre jodofory
jodoform, eter-jodoform
środki dezynfekcyjne
jodofory
Jod jest ciałem stałym, w roztworach działa silnie bakterio-,
grzybo-, pierwotniakobójczo.
1% roztwór jodu zabija 90% bakterii w ciągu 90 sekund,
5% roztwór jodu zabija 90% bakterii w ciągu 60 sekund
7% roztwór jodu zabija 90% bakterii w ciągu 15 sekund
formy przetwalnikowe bakterii mogą przetrwać jednak kilka godzin
Marcin Świtała - 2012
jodyna płyn Lugola
Iodum 3,0 Iodum 1,0
Kalii iodidum 1,0 Kalii iodidum 2,0
Aq. destillata 6,0 Aq. destillata ad 100,0
Aethanolum 90
o
ad 100,0
Wodne roztwory jodu zalecane są do stosowania na rany (0,5-1%) natomiast
alkoholowe roztwory do antyseptyki okolicy rany i pola operacyjnego.
Jod zalecany jest w leczeniu grzybic skórnych
Skład podstwowych roztworów jodu
.
Jod ma właściwości silnie uczulające - wywołuje najczęściej zmiany skórne
ale także może doprowadzić do wstrząsu anafilaktycznego
Jod w wyższych stężeniach koagulując białka niszczy tkanki prowadząc do
powstawania mikromartwic, pod którymi mogą rozwinąć się drobnoustoje.
Związki jodu mają działania korodujące i zabarwiajace.
Marcin Świtała - 2011
Jodofory
są to kompleksy jodu z wielocząsteczkowymi związkami organicznymi
rozpuszczone w wodzie
Obecność organicznego nośnika :
-umożliwia powolne uwalnianie jodu, w stałym stężeniu, co przedłuża
działanie preparatu,
- ogranicza działanie drażniące i korodujące
- zapewnia właściwości powierzchniowo czynne (myjące)
- pozwala na dowolnie rozcieńczanie wodą
Nośnikami jodu w jodoforach mogą być
-poliwinylopyrolidon (10% rozworze utrzymuje 1 % jodu)
- trenzydy niejonowe - tweeny
- estry kwasów tłuszczowych
- polisorbaty (estry polietylenoglikolosorbitolu)
Jodofory mają kolor brunatny, kolor ten znika po utracie aktywności
środka.
Marcin Świtała - 2012
Jodofory
Stosowane są jako leki antyseptyczne i środki dezynfekcyjne
Najbardziej znanym jodoforem o działaniu antyseptycznym jest jodowany
poliwinylopyrolidon (Povidone-iodine). Jest aktywny w środowisku
kwaśnym (pH-5). Służy do odkażania rąk, błon śluzowych, podawany jest na
otwarte rany, oparzenia, zmiany skórne. Używane do tych celów preparaty
zawierają wolny jod w stężeniu mniejszym niż 1 mg/L.
Jodofory zawierające nośniki tenzydowe służą do dezynfekcji pomieszczeń
inwentarskich oraz używanych w gospodarstwie urządzeń i sprzętu oraz
środków transportu. W Polsce najbardziej znane preparaty to Pollena Jod.
Były zalecane w higienie doju i gruczołu mlekowego, ale w związku z
przechodzeniem jodu do mleka nie są obecnie stosowane do tego celu.
Marcin Świtała - 2012
II (inne) Środki utleniające
roztwory nadtlenku wodoru (H
2
O
2
)
nadmanganian potasu (KMnO
4
)
kwas nadoctowy (CH
3
COO.OH)
Ś
rodki te powodują powstawanie wolnego tlenu atomowego (in statu
nascendi), który przez krótki okres czasu działa bakteriobójczo
Marcin Świtała - 2012
Nadtlenek wodoru
- dostępny w roztworze 30 % jako tzw perhydrol o właściwościach
przyżegających i wybielających.
- jest używany jako antyseptyk naskórnie na rany w stężeniu 3% oraz
na błony śluzowe w stężeniu 1,5-2%
W zetknięciu z katalazą tkankową uwalnia bardzo burzliwie tlen, co
jest przyczyną spienienia roztworu. Uważa się że powstająca piana ma
mechaniczne właściwości oczyszczejące.
Marcin Świtała - 2012
Nadmanganian potasu
jest ciemnofioletowym krystalicznym proszkiem
Po rozpuszczeniu służy głównie do antyseptyki błon śluzowych - w
roztworach 0,02-0,5%.
Stężenia antyseptyczne:
do odkażania błon śluzowych j ustnej, pochwy, odbytnicy - 1 : 5000
do odkażania ran - 1 : 1000 do 1 : 3000
Po reakcji utlenienia pozostaje nieaktywny brunatny tlenek manganu tzw.
brausztyn, który ma właściwości ściągające.
Właściwości utleniające środka wykorzystywane są także w zatruciu
niektórymi alkaloidami. Lek ten dodawany jest wówczas do roztworów
służących do płukania żołądka
Roztwory o dużych stężeniach (5%) służyć mogą do przyżegania
ziarninujących ran (np. na stopach chartów uzywanych w wyścigach).
Marcin Świtała - 2012
Kwas nadoctowy
jest głównie środkiem dezynfekcyjnym i służy do tzw odkażania na zimno -
szkła, naczyń aluminiowych, tworzyw sztucznych, a także wody pitnej i
niektórych środków żywności.
Ma właściwości wybielające w stosunkowo niskiej temperaturze (ok. 60
o
C)
H
3
C
O
OH
O
kwas nadoctowy
Marcin Świtała - 2012
III. Związki fenolopochodne
Należą do nich:
fenol
salol
krezol i jego pochodne
chlorofenole
pochodne chinoliny
Związki te działają bakterio- i grzybobójczo, niszczą wirusy, lecz słabo działają
na formy przetrwalnikowe bakterii.
Mechanizm działania bójczego związany jest z koagulowaniem białek cyto-
plazmatycznych, utratą ich właściwości enzymatycznych oraz uszkadzaniem
mechanizmów transportu błonowego.
Są jednak toksyczne.
Marcin Świtała - 2012
Fenol
Jako pierwszy antyseptyk został wprowadzony do lecznictwa przez
Listnera
Obecnie rzadko wykorzystywany w lecznictwie. Jest stosunkowo drogi.
Bakteriobójczo działa w stężeniach powyżej 1%, bakteriostatycznie
w stężeniach 0,2-1%, poniżej 0,2 % nie działa na bakterie.
Używany był w roztworach wodnych w stężeniach 2-5%
.
Ma działanie drażniące, choć nie wywołuje bólu gdyż działa miejscowo
znieczulająco przez porażenie nocyceptorów.
Jest szczególnie toksyczny dla kotów.
Salol
Jest produktem połączenia fenolu i kwasu acetylosalicylowego.
Podawany jest doustnie w infekcjach przewodu pokarmowego i pęcherza
moczowego. W świetle tych narządów ulega rozłożeniu do obu składowych.
Marcin Świtała - 2012
Krezol
Jest mieszaniną metylofenoli, słabo rozpuszczalnych w wodzie (2%).
Działa bakteriobójczo silniej od fenolu.
Zmieszany z mydłem potasowym, które zwiększa rozpuszczalność metylofenoli
w wodzie tworzy tzw. lizol - popularny środek dezynfekcyjny używany do
odkażania pomieszczeń i narzędzi .
Za pochodne krezolu można uznać :
chlorokrezol - antyseptyk używany w chirurgii, ginekologii i położnictwie
weterynaryjnym
kondensaty kwasumetakrezolosulfonowego takie jak np. Vagotyl o działaniu
bakterio- i grzybo- i pierwotniakobójczym i ściągającym oraz preparat
przyżegający Lotagen,
kreozot (mieszanina krezolu i gwajakolu) oraz tymol (izopropylometylofenol)
preparaty używane jako antyseptyki w stomatologii człowieka.
Marcin Świtała - 2012
Chlorofenole
Należą do nich difenyloalkany: heksachlorofen i dichlorofen
Są znacznie silniejszymi antyseptykami od fenolu.
Działają silnie na bakterie Gram + nieco słabiej na Gram - oraz
grzybobójczo, a także zabijają tasiemce i przywry.
Nie mają przykrej woni, nie barwią skóry, rozpuszczają się tylko w
słabych zasadach.
Heksachlorofen stosowano z mydłem do higieny rąk zwłaszcza w
medycynie. Stosowany jest ponadto w przewlekłych ropnych
chorobach skóry
Jest on jednak bardzo toksyczny dla ludzi, łatwo przenika przez skórę,
hamuje tlenową fosforylacją, wywołuje zaburzenia nerwowe i
nadwrażliwość na światło.
Marcin Świtała - 2012
Pochodne chinoliny
Należy do nich
8-hydroksychinolina (chinoksyzol),.
Działa bakterio- i grzybo- oraz pierwotniakobójczo.
Jest antyseptykiem służącym do odkażania błon śluzowych (0,02-1%)
oraz do odkażania rąk (0,5-1%) zwłaszcza przed zabiegami
chirurgicznymi.
Jest toksyczna - może wywołać neuropatie i ślepotę.
Niektóre pochodne chinoliny zawierają jod - np. kliochinol, który jest
uzywany zewnętnie i doustnie,
Mogą one wywołać jodzicę i tyreotoksykozę oraz alergie .
Marcin Świtała - 2012
Kreolina
to ciemnobrunatna oleista ciecz otrzymywana ze smoły pogazowej
węgla kamiennego zawierająca wiele biologicznie aktywnych
czynników w tym takze krezol, chinolinę, ksylenol, florol i in
Była jeszcze w latach 50-tych powszechnym antyseptykiem
stosowanym w lecznictwie zwierząt. Obecnie niestosowana
Stosowano ją po rozpuszczeniu z wodą w stosunku 1 :15 000 do
przemywania błonśluzowych, ran, naskórnie do zwalczania
pasożytów zewnętrznych, a nawet per os w leczeniu biegunek.
Marcin Świtała - 2011
Pochodna biguanidu
Chlorheksydyna
Używana jest w formie soli - chlorowodorku,
dioctanu lub glukonianu
Jest to powszechnie stosowany lek antyseptyczny
działający głównie przeciwbakteryjnie zarówno na bakterie Gram + i
Gram-, nie działa na grzyby i wirusy.
Stężenia hamujące dla: S. aureus - 1: 1000 000,
E. coli - 1:100 000
S. pyogenes 1: 2000
Mechanizm działania związany jest z uszkodzeniem ściany komórek
bakteryjnych.
W roztworach wodnych w stężeniach 0,05-0,2% działa bardzo szybko.
NH
NH
HN
NH
HN
NH
NH
NH
Cl
HN
HN
Cl
chlorheksydyna
Marcin Świtała - 2012
Chlorheksydyna
Służy do odkażania błon śluzowych jamy ustnej, dróg rodnych, pęcherza
moczowego oraz skóry (0,5%-1%).
Jest stosowana bezpośrednio na rany i oparzenia, domacicznie stosuje się
pessaria zawierające ok. 1 g leku.
Jest stosowana w roztworach wodnych, alkoholowych a także w kremach
i w formie proszków
Nie ma właściwości drażniących i działa w obecności ropy i wydzielin
jest mało toksyczna - DL
50
dla szczura wynosi ok. 2000 mg/kg
Wykazuje antagonizm z mydłami anionowymi , lecz może być stosowana
w obecności mydeł kationowych.
Marcin Świtała - 2012
Alkohole
alkohol etylowy i alkohol izopropylowy
pierwszorzędowe alkohole wykazują silne własciwości bakteriobójcze
mechanizm działania związany jst działaniem odwadniającym i
wywoływaniem denaturacji białek cytoplazmatycznych
Są dobrymi antyseptykami i stosuje się je w następujących stężeniach alkohol
etylowy - 70%, a alkohol izopropylowy -50-%
Służą jako rozpuszczalniki dla innych leków antyseptycznych. Ze względu na
słabe działanie powierzchniowe nie są stosowane do dezynfekcji.
W niższych i wyższych stężeniach są mniej efektywne. Niska efektywność w
wysokich stężeniach wynika z koagulowania i ścinania białek droboustrojów
bytujących na powierzchmi kolonii i powstania warstwy trudno
przepuszczalnej dla alkoholu powierzchni.
Mają właściwości drażniące i nie powinny być stosowane bezpośrednio na
rany. Nie wykazują właściwowości myjących
Marcin Świtała - 2012
Aldehydy
aldehyd mrówkowy i aldehyd glutarowy
są to środki o silnych właściwościach redukcyjnych
Marcin Świtała - 2012
Aldehyd mrówkowy
jest gazem, a jego nasycony roztwór (ok. 40%) nazywany jest formaliną
4 - 5% roztwory formaliny stosowane są do konserwacji tkanek środek
ten denaturuje i utwardza białka w powstałych preparatach
W stężeniach 2-8% zabija bakterie, grzyby, pierwotniaki, niszczy wirusy
i może być użyta do dezynfekcji narzędzi i urządzeń. Kontakt ze
środkiem powinien być jednak długi bo działa jednak stosunkowo wolno.
W stężeniach 0,5-1% działa ściągajaco, może być także stosowany jako
dodatek do hamowania fermentacji żwaczowych.
Aldehyd mrówkowy może służyć do odkażania pomieszczeń klinicznych
w formie fumigantu (po zmieszaniu formaliny z nadmanganianem potasu
w stos. 5 : 3) lub po rozpyleniu w formie aerozolu.
Fumigacja nie jest skuteczna wobec niektórych form robaków, Wymaga
specjalnych urządzeń generatorowych. Właściwości neurtralizujące w
stosunku do formaliny posiada amoniak.
Marcin Świtała - 2012
Urotropina (metenamina)
jest kondensatem aldehydu mrówkowego i amoniaku, ktory rozpada się w
srodowisku kwaśnym
Podawna jest doustnie ( 3 x dziennie), a wydalając się przez nerki rozpada
się do aldehydu mrówkowego w kwaśnym środowisku moczu
Służy do odkażania dróg moczowuch
Marcin Świtała - 2012
Aldehyd glutarowy
Jest oleistą cieczą rozpuszczalną w wodzie.
Działa bakterio- i grzybobójczo, niszczy prątki , a także wirusy.
Niszczy także formy przetrwalnikowe drobnoustrojów.
Zalecany jest do dezynfekcji narzędzi chirurgicznych i endoskopów,
gdyż nie wywołuje korozji oraz nie niszczy gumy i większości mas
plastycznych.
Wykazuje działanie drażniące szczególnie przy kontakcie z błonami
śluzowymi (mniejsze niż formaldehyd).
Stosowany jest najczęściej jako roztwór 2% o pH 7, 5-8,5 z dodatkiem
NaHCO
3
(0,3%). Zaleca się oddziaływanie środka przez ok. 3 godz. Choć
pełne odkażenie materiału uzyskuje się w warunkach temperatury
pokojowej po ok. 20 min.
O
O
aldehyd glutarowy
Marcin Świtała - 2012
Środki powierzchniowo czynne - tenzydy
są to środki zmniejszające napięcie powierzchniowe roztworów,
co umożliwia rozpuszczanie się wodzie substancji słabo
rozpuszczalnych (solubilizacja) lub powstawanie emulsji
Uefektywnia to proces zmywania powierzchni i umożliwia
fizyczne zdjęcie brudu.
Solubilizacja
Cząsteczki tenzydów posiadają zarówno grupy hydrofilne i polarne
(hydroksylowe, karboksylowe, siarczanowe ) i lipofilne, niepolarne
(organiczne alifatyczne i cykliczne)
Łącząc się grupami lipofilnymi z nierozpuszczalnymi cząsteczkami
hydrofobowymi tworzą tzw micelle, na których powierzchni znajdują
się grupy polarne dobrze rozpuszczające się w roztworze wodnym.
Marcin Świtała - 2012
Dla opisu właściwości tenzydów wprowadzono 20 punktową skalę
tzw równowagi hydrofilno-lipofilną ,na której można
scharakteryzować niektóre własciwości środków powierzchniowo
czynnych
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 13 1 5 16 17 18 19 20
środki lipofilne środki hydrofilne
środki
przeciw-
piennne
emulgatory
zwilżacze
Emulgatory emulsji typo O/W
środki
piorące
detergenty
solubilizatory
Marcin Świtała - 2011
Tenzydy dzieli się na:
tenzydy jonogenne – anionowe lub kationowe
tenzydy amfoteryczne
o charakterze jonowym
..............................................
zależnym od środowiska
tenzydy niejonogenne
Marcin Świtała - 2012
Tenzydy jonogenne anionowe
to popularne mydła czyli sole wyższych kwasów tłuszczowych
słabe właściwości antyseptyczne posiadają tzw mydła miękkie czyli
sole sodowe i potasowe tych kwasów
Mechanizm działania
Zmniejszając napięcie powierzchniowe wody, umożliwiają jej
wnikanie w pory obiektów poddanych zmywaniu . Usuwają tym
samym brud a wraz z nim drobnoustroje (zmywanie)
Mają one właściwości zmiękczające. Rozpuszczaja tłuszcze i jako
emulgatory tworząc emulsje typu olej/woda (sole sodowe) lub
woda/olej (sole wapnia).
CH
3
(CH
2
)n
COO
-
. Na
+
Marcin Świtała - 2012
Tenzydy jonowe kationowe
Tenzydy te oprócz hydrofobowych grup alifatycznych lub aromatycznych
zawierają biegunowo czwartorzędową grupę amoniową stanowiącą w roztworze
wodnym część kationową
Należą do nich takie związki jak
bromek benzalkoniowy (Sterinol)
chlorek benzalkonowy (Zephirol),
dimetylolaurylobenzyloamoniowy bromek (Laurosept)
cetylotrimetyloamoniowy bromek (Cetrimid)
benzylu- dodecylu- dihydroksyetylu-amonowy chlorek (MastycydD)
N
R
R
R
R
_
_
_
_
_
Cl
-
lub Br
-
+
Marcin Świtała - 2012
Tenzydy jonowe kationowe
Wykazują aktywność bakteriobójczą (głównie wobec bakterii Gram-
dodatnich, słabszą wobec Gram-ujemnych). Nie działają na przetrwalniki.
Działanie to jest związane z zaburzeniami transportu błonowego bakterii
w wyniku interakcji pomiędzy dodatnio naładowanymi tenzydami i
ujemnie naładowanymi proteinami błonowymi.
Mają także właściwości zmywające. Zabrudzenia organicznie znacznie
ograniczają ich efektywność.
Ulegają unieczynnieniu po połączeniu z tenzydami anionowymi
Chlorek benzalkoniowy stosowany jest jako antyseptyk w stężeniach 0,5-
1 %. W stężeniu 5% służy do wyjawiania przedmiotów plastikowych i
szklanych.
Mastycyd wykorzystywany jest w higienie doju.
Marcin Świtała - 2011
Marcin Świtała - 2012
Tenzydy amfoteryczne
Są to związki organiczne których charakter jonowy zależy od pH środowiska
Należy do nich grupa preparatów „tego” Np. tego51 jest chlorowodorkiem
dodecylo-di- (amino-etylo) glicyny substancję tę zawiera preparat Tagonin
Działają silnie bakteriobójczo wykazując bardzo szerokie spektrum działania,
także na prątki i przeciwwirusowo. Zachowują aktywność w obecności
wydzielin
Nie wywołują oporności drobnoustrojów
Nie korodują metali i nie niszczą powierzchni plastikowych
Nie są toksyczne, nie drażnią tkanek
Tagonin używa się jako środek dezynfekcyjny w stężeniach 0,2-1% w
przemyśle spożywczym i mleczarskim
R NH
2
+
(CH
2
)nCOOH R NH
+
(CH
2
)nCOO
-
R
NH(CH
2
)n COO
-
pH
pH
Marcin Świtała - 2012
Tenzydy niejonogenne
Są używane (w farmacji lub w kosmetyce) głównie jako substancje
pomocnicze - w tym także w środkach antyseptycznych oraz
dezynfekcyjnych.
Służą w nich głównie jako emulgatory tworząc emulsje typu olej/woda
(O/W) lub woda/olej (W/O)
Do najczęściej używanych substancji tego typu należą:
-estry sorbitanu z kwasami tłuszczowymi (tzw SPAN)
-estry polioksyetylenosorbitanu z kwasami tłuszczowymi tzw
polisorbaty (np. typu TWEEN stosowane jako nośniki jodu w
jodoforach)
Marcin Świtała - 2012
Ichtiol (sulfobitumian amonowy)
Jest ciemnobrunatną cieczą o dużej gęstości zawierającą sole
amonowe kwasów tiofenosulfonowych.
Jest uzyskiwany z przerobu smoły (bitumu) uzyskanej podczas
suchej destylacji łupków bitumicznych (powstałych z ryb
kopalnych)
Jest to środek silnie zmniejszający napięcie powierzchniowe
wykorzystywany w terapii weterynaryjnej miejscowo w
formie maści lub mazideł ze względu na wysoce efektywne
działanie odkażające i przeciwświądowe.
Służy do leczenia takich stanów jak zanokcica, czyraczyce,
wypryski.
Marcin Świtała - 2012
Związki srebra
Srebra azotan
Srebra proteinian
Srebro koloidowe
Działanie:
Jon srebrowy działa silnie bakteriobójczo, wywołując
denaturację białek bakteryjnych. Działanie to wynika ze
zdolności łączenia się tego jonu z grupami sulfhydrylowymi,
aminowymi i karboksylowymi.
Sole srebra wykazują także działanie ściągające, a w dużych
stężeniach działanie żrące.
Woda do której dodano metaliczne srebro wykazuje także po pewnym czasie
właściwości bakteriobójcze mimo tego, że stężenie jonów srebra jest bardzo małe
(1:20 000 000). Działanie to nazywa się efektem oligodynamicznym , a jego
mechanizm nie jest poznany. Uważa się, że może mieć on znaczenie dla przeciw-
bakteryjnego działania srebra w płynach ustrojowych.
Marcin Świtała - 2012
Azotan srebra
Zabija drobnoustroje w stężeniu 0,1 %, a w niższych działa
bakteriostatycznie.
W stężeniu 0,1% stosuje się go na dospojówkowo, w
stężeniu 0,2% służy do odkażania pęcherza, a naskórnie
podaje się roztwór o stężeniu 1%. 5% roztwory stosuje się w
leczeniu rozległych oparzeń. Stymuluje ziarninowanie ran.
Słabo penetruje tkanki dzięki silnemu efektowi ściągającemu.
W głębszych warstwach skóry wytrąca się jako AgCl i
wywołując przebarwienia pod wpływem światła wytrącając
metaliczne srebro.
W stężeniach 10-20 % lub w postaci pałeczek o nazwie
Lapis (azotan srebra + azotan potasu) służy do przyżegania
tkanek.
Marcin Świtała - 2012
Proteinian srebra
To dobrze rozpuszczalny w wodzie brunatny proszek. Lepiej
penetruje tkanki, gdyż ma słabe działanie ściągające. Dzięki
takim właściwościom wykazuje lepsze działanie
antyseptyczne w porównaniu z azotanem srebra.
W okulistyce stosowany w stężeniach 0,5-1%
Marcin Świtała - 2012
Srebro koloidalne
Przykładem srebra koloidalnego jest preparat Ag 123
Jony srebra związane są z tzw. biopolimerem zapew-
niającym równomiernie rozłożenie cząsteczek srebra ,
dobre przyleganie i „nano” rozdrobnienie.
Praktycznie dezynfekcyjnie może być użyty na każdą
powierzchnię.
Stężenie srebra aktywne bakteriobójczo w ciągu kilku minut w
w/w preparacie wynosi od 2,5 - 5 mg Ag/litr. Działa także
przeciw niektórym wirusom (opryszczki)
U ludzi może być użyty do odkażania całej skóry (łącznie z
twarzą) i błon śluzowych jamy ustnej, gardła, nosa, części
intymnych. Może być przyjmowany doustnie. Jest praktycznie
nietoksyczny i może w gospodarstwie domowym znaleźć
uniwersalne działanie antyseptyczne i dezynfekcyjne.
Marcin Świtała - 2012
Związki innych metali
Cynk
Cynku tlenek posiada właściwości antyseptyczne (słabe), ściągające,
przeciwświądowe Stosowany w zasypkach i pastach w stężeniach 20-40%.
Bywa dodawany do paszy przeznaczonych dla świń jako srodek
przeciwbiegunkowy.
Siarczan cynku stosowany w maściach naskórnie w stężeniach 2-10% oraz w
kroplach do oczu w stężeniach 0,1-0,5%.
Miedź
Siarczan miedzi w roztworach 02-2% bywa wykorzystywany do odkażania
racic.
Bizmut
W dermatozach używano takie związki bizmutu jak zasadowy galusan
bizmutawy (Dermatol) i kondensat bizmutu z trójbromofenolem (Kseroform)
Rtęć
Wszystkie używane wcześniej do odkażania związki rtęci (chlorek rteciowy,
żółty tlenek rtęci, merkurochrom) zostały w Polsce wycofane z rynku.
Marcin Świtała - 2012
Barwniki
Są to leki antyseptyczne o działaniu bardziej swoistym w stosunku
do grup drobnoustrojów .
Obecnie używa się barwników z następujących grup chemicznych:
pochodnych akrydyny (etakrydyna)
pochodnych trifenylometanu (pioktanina)
pochodne tioniny (błękit metylenowy)
Marcin Świtała - 2012
Barwniki etakrynowe
należą do nich etakrydyna, trypoflawina (syn. akryflawina) proflawina
Działają bakteriobójczo zwłaszcza przeciwko bakteriom Gram + (gronkowcom
i paciorkowcom) ,a także bójczo wobec niektórych pierwotniaków i grzybów.
Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek komórki bakteryjnej
na etapie odczytywania kodu genetycznego .
Klinicznie wykazano ich działanie przeciwwysiękowe, przeciwropne oraz
przeciwgnilne.
Etakrydyny mleczan
Służy do odkażania ran i błon śluzowych
jamy ustnej, pęcherza moczowego i pochwy w roztworach o stężeniach 0,01-
0,5% głównie w postaci roztworów, rzadziej w maściach i żelach).
Podana doustnie odkłada się w skórze, paznokciach, włosach i wydala wolno
przez nerki.
NH
O
CH
3
NH
2
H
2
N
O
HO
O
CH
3
+
_
Mleczan etakrydyny
Marcin Świtała - 2012
N
CH
3
NH
3
H
2
N
+
+
Cl
_
trypoflawiny (akryflawiny)
chlorowodorek
NH
NH
3
H
2
N
+
+
Cl
_
proflawiny
chlorowodorek
Trypaflawina i proflawina w formie chlorodowodorków
stosowane są jako środki antyseptyczne u ryb akwariowych.
Mają stosunkowo silne działanie drażniące, stąd nie są obecnie
używane w lecznictwie człowieka i zwierząt domowych
Marcin Świtała - 2012
Barwniki trifenylometanowe (anilinowe)
należa do nich pioktanina i zieleń brylantowa
Pioktanina (fiolet gencjany)
jest mieszaniną (chlorowodorków) fioletu metylenowego i fioletu
krystalicznego
Działa antyseptycznie zwłaszcza przeciwko bakteriom Gram + i
grzybobójczo zwłaszcza wobec drożdzaków oraz ściągająco (wiążąc się z
białkami na powierzchni błon śluzowych)
Mechanizm działania polega na hamowaniu metabolizmu kwasu
glutaminowego.
Służy w roztworach wodnych do odkażania błon śluzowych (0,1%), a w
roztworach spirytusowych (1-3%) stosowana jest do leczenia otarć i
oparzeń oraz w roztworach kolodionowych do płukań i przemywań w
stężeniach 0,01 % - 0,1 % oraz pędzlowań w stężeniach 0,5 % - 2 %.
Może wchodzić w skład maści, kremów dopochwowych, żeli (do ok.2 %)
Plamy z fioletu usuwa się mieszaniną alkoholu etylowego i kwasu octowego.
Marcin Świtała - 2012
Barwniki tioninowe (tiazynowe)
Mają słabe działanie antyseptyczne
Błękit metylenowy
Barwnik o właściwościach utleniających
Był używany do odkażania dróg moczowych w stężeniach 0,05-0,1%
Obecny także jako środek antyseptyczny w niektórych złożonych
kroplach do oczu
Stosowany także w niektórych chorobach grzybiczych i
ektopasożytniczych ryb akwaryjnych
W stosunkowo niskich dawkach może być stosowany parenteralnie w
zatruciach środkami wywołująmi methemoglobinemię. W dużych
dawkach błękit metylenowy może wywołać methemoglobinemię i
anemię.
S
N
N
H
3
C
CH
3
N
CH
3
CH
3
+
. Cl
_
Marcin Świtała - 2012
Silne środki odkażające i przyżegające używane w weterynarii
Dziegcie i smoły
Roślinne: dziegieć sosnowy, brzozowy, jałowcowy - otrzymywane
podczas sychej destylacji drewna wykazują właściwości kwaśne
Smoła z węgla kamiennego ma właściwości zasadowe (anilina)
Dezynfekcyjne właściwości zawdzięczają związkom fenolowym , żywicom
oraz węglowodorom aromatycznym.
Używane w leczeniu racic i kopyt (zanokcica, zastrzał)
Działają bakterio- i grzybobójczo . Pobudzają ziarninowanie.
Marcin Świtała - 2012
Zasady używane do dezynfekcji
Tlenek wapniowy tzw. wapno palone - służy do dezynfekcji podłóg w
pomieszczeniach inwentarskich,
Ług sodowy tzw soda żrąca w roztworach 2% - niszczy drobnoustroje ,
w tym wirusy głównie dzięki właściwości rozpuszczania białek. Używana
do nasycania mat wjazdowych na tereny objęte zarazą lub kwarantanną
np. podczas pryszczycy.
Węglan sodowy z 0,5% dodatkiem NaOH
Marcin Świtała - 2012
Środki żrące i przyżegające
Służą do niszczenia patologicznych tkanek – przy nadmiernym
ziarninowaniu , raku strzałki, brodawek, a także niszczenia
zawiązków rogów i in.
Kwasy: mlekowy, octowy lodowaty, trójchlooctowy, azotowy
ścinają białka tworząc białczany
Zasady: ług sodowy i potasowy rozpuszczając białka,
prowadzą do zgorzeli
Sole: azotan sodowy roztwory 20-40%, sztyfty
siarczan miedziowy do odkażania roztwory 0,2-2%
siarczan glinowo-potasowy (Ałun) stosowany w
pręcikach, do odkażania stosuje się roztwory 2-3%
inne Lotagen 36%– środek powstały z połączenia kwasu
metakrezolosulfonowego i aldehydu mrówkowego
Marcin Świtała - 2012