1

Miejsce Biblii w literaturze średniowiecza

 teocentryzm – Bóg w centrum wszechświata, punkt odniesienia wszystkich ludzkich

myśli i dążeń

 religia chrześcijańska jako czynnik spajający całą kulturę duchową Europy, u pod-

staw światopoglądowych tej religii dwa źródła: Biblia i pisma ojców Kościoła

 Biblia jako najważniejsza księga, źródło prawd wiary i norm moralnych
 tematyka biblijna występuje w tym okresie zwłaszcza w twórczości religijnej, związa-

nej np. z liturgią Kościoła

 w średniowieczu podstawową dziedziną piśmiennictwa narodów chrześcijańskich Eu-

ropy było tłumaczenie Pisma Św. W Polsce, zgodnie ze średniowieczną tradycją,
przekłady były przeznaczone głównie dla nieznających łaciny królowych i innych ko-
biet z możnych rodów, którym miały służyć do modlitwy prywatnej.

Tłumaczenia Biblii:

 Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) – 1455 r. tłumaczenie zbiorowe Pisma Świę-

tego, przekład powstał na zlecenie czwartej żony Władysława Jagiełły, zachowała się
pierwsza część (do Księgi Hioba), druga część zaginęła, nie wiadomo czy dokonano
przekładu Nowego Testamentu)

 dwie funkcje tłumaczenia Biblii:

1. funkcja normująca – ujednolicone brzmienie Pisma Św.
2. funkcja propagująca – udostępnienie szerokiej rzeszy osób (język narodowy); wcze-
śniej udostępnianie odbywało się długo w formach cząstkowych (liturgia) oraz pośred-
nich (streszczenia, enarracje, parafrazy, kompilacje, przedstawienia liturgiczne i mi-
steryjne)

 Wulgata (łaciński przekład św. Hieronima) – powstała w celu udostępniania ludowi

tekstu Pisma Św., zyskała autorytet natchnionego oryginału, obstawano przy jej wy-
łączności (powstawanie nowych j. wernakularnych, trudność z utrzymywaniem tożsa-
mości znaczeń + osoby i ruchy religijne buntujące się)

 już przed dokonaniem tłumaczenia Biblii na język polski istniały fragmentaryczne

przekłady na języki narodowe; zawsze krążyły one rozproszone w homiliach, komen-
tujących wybrane miejsca Pisma

Przekłady Psalmów:

 Psałterz był znany od momentu przyjęcia chrześcijaństwa; początkowo był wykorzy-

stywany podczas liturgii, później stał się podstawą nauczania łaciny i śpiewu kościel-
nego w szkołach katedralnych i klasztornych od początku ich istnienia, a w XIII w.
stał się również podręcznikiem w szkolnictwie parafialnym; przypuszczalnie dosyć
wcześnie Psałterz zaczął też pełnić rolę zbioru modlitw pozaliturgicznych, zarówno
indywidualnych, jak i zbiorowych, czyli funkcjonował na zasadzie modlitewnika

 najwcześniejsze tłumaczenie Psałterza – koniec XIII w., późniejsze były już tylko

jego redakcjami; pierwszy – hipotetyczny przekład znany w hist. literatury pod nazwą
Psałterza św. Kingi

 najwcześniejsze tłumaczenie Psałterza – koniec XIII w., późniejsze były już tylko

jego redakcjami; pierwszy – hipotetyczny przekład znany jest w historii literatury pod
nazwą Psałterza św. Kingi

 Modlitewnik Gertrudy (X w.) – zbiór ok. 100 łacińskich modlitw, 2 części, z których

starsza zawiera m. in. Psałterz, teksty zawarte w Modlitewniku w większości są niemal

2

dosłownymi powtórzeniami bądź parafrazami modlitw liturgicznych oraz prywatnych,
występują tu również wyznania win (confessiones)

 Psałterz floriański – XIV/XV w., zawiera pierwsze zachowane rękopiśmienne polskie

tłumaczenie Księgi Psalmów; przyjmuje się, że był przełożony dla Jadwigi Andega-
weńskiej (wskazują na to m. in. liczne miniatury i inicjały), znajdowało się w nim tłu-
maczenie łacińskie, niemieckie i polskie, był bogato iluminowany

 Psałterz puławski – powstał ok. 1500 r., pierwszy polski psałterz komentowany, za-

wiera tylko tekst polski przekładu, po nim zaś kilka innych tekstów o treści religijnej

Twórczość o tematyce apokryficznej:

 (gr. apokryphos – ukryty, utajony) – księgi niekanoniczne, pisma niepewne, nieja-

snego pochodzenia, „nieprawe”, tj. nie stworzone „z Bożego natchnienia”, w przeci-
wieństwie do ksiąg kanonicznych, natchnionych, czyli tych, które zostały włączone w
obręb Pisma Św.; sprawa tzw. kanonu biblijnego była kwestią sporną od początku
chrześcijaństwa do jej ostatecznego rozstrzygnięcia w XVI w. na Soborze Trydenckim
(1545-1563)

 polskie przekłady apokryfów (XV-XVI w.), np. przekłady wybranych części lub frag-

mentów apokryfów wchodzących w skład 3-częściowego Cyklu Piłata (tematyka pa-
syjna)

 Parafrazy biblijne:
 tzw. Rozmyślanie przemyskie – powstało ok. 1500 r. jako niepełny odpis dawniej-

szego, z połowy XV w., napisane prozą, reprezentuje literaturę medytacyjną, która
scala tematykę odkupienia w żywotach Maryi i Jezusa

 Rozmyślania dominikańskie – powstawały od XV/XVI do XVIII w., zostały zapisane

w 1532 r. dojrzałą prozą polską przez dominikanina Wiktoryna na podstawie różnych
źródeł łacińskich, stanowią drobiazgową enarrację Męki Pańskiej, skupiającą uwagę
na fizycznych cierpieniach Jezusa

Liryka religijna:

 pieśni liturgiczne – utwory słowno-muzyczne, przeznaczone do wykonywania chóral-

nego w obrębie nabożeństwa, mógł je odśpiewywać chór kantorów, czasem dwa chóry
naprzemiennie, niekiedy chór na zmianę z celebransem; wyrażały one zbiorowe emo-
cje religijne, zawierały przeważnie prośby o łaskę, opiekę lub wstawiennictwo, kiero-
wane do Boga lub świętych, a równocześnie liczne elementy pochwalne; odznaczały
się prostym, dalekim od retorycznej ozdobności stylem; rozwój poezji liturgicznej
przypadł na XIII w., wtedy to zaczęły niemal równocześnie powstawać hymny, se-
kwencje i oficja rymowane; GATUNKI:

 hymny (podniosłe pieśni liryczne ku czci Boga, przeznaczone do śpiewu chó-

ralnego), np. hymn Gaude, mater Polonia (O ciesz się, Matko-Polsko) autor-
stwa Wincentego z Kielczy

 tropy (drobne pieśni liryczne powstające w wyniku podkładania tekstu pod

melodie śpiewu liturgicznego)

 sekwencje (liryczne pieśni liturgiczne, odśpiewywane w obrębie oficjum

mszalnego; stanowiły wyodrębnioną formalnie odmianę tropów), np. sekwen-
cja Leta mundus exultans te laude laudet (Radosnymi pochwałami świat cię
wielbi) Wincentego z Kielczy

 oficja rymowane – cykl utworów lirycznych, przeznaczony do odśpiewywania

podczas nabożeństw pozamszalnych; dany cykl łączył wspólny temat (naj-
częstszym tematem były żywoty świętych; przykład oficjum: Dies adest ce-
lebris (Nastaje dzień pełen chwały) Wincentego z Kielczy

3

 pieśni religijne – utwory słowno-muzyczne wyrażające treści religijne, ściśle związane

z chrześcijańskimi obrzędami i liturgią

 pieśni pasyjne, np. Mękę Bożą spominajmy
 Pieśni wielkanocne, np. Chrystus z martwych wstał jest
 Kolędy

(nazwa z XVI w.)

, np. Chrystus sie nam narodził

 Pieśni o świętych, np. Legenda o św. Aleksym (XV w.), Legenda o św. Dorocie (XV

w.), Pieśń-legenda o św. Stanisławie [Chwała tobie Gospodynie]

 Pieśni maryjne:

 Bogurodzica (XI, XII lub XIV w., motyw deesis lub trimorphion)

 Żale Matki Boskiej pod krzyżem, czyli tzw. Lament lub plankt świętokrzyski ze

zbiorku Pieśni łysogórskich to liryczna pieśń religijna, znana także pod tytułem po-
chodzącym od incipitu Posłuchajcie bracia miła. Pod względem tematyczno-gatun-
kowym utwór reprezentuje tzw. plankt (łac. planctus – płacz, narzekanie, lament).
Plankt to utwór, którego tematem jest właśnie wyrażanie żalu po czyjejś śmierci,
opłakiwanie zmarłego oraz żałobna skarga. Temat lamentacji Maryi zyskał poet-
ycką formułę w łacińskiej liryce religijnej, m. in. w sekwencjach, czyli lirycznej
pieśni liturgicznej o swoistej budowie i kompozycji. Sekwencje podejmujące ten
temat pojawiły się w II poł. XII w., były wykonywane podczas różnych fragmen-
tów liturgii wielkopiątkowej, np. podczas adoracji krzyża.

Dramat liturgiczny:

 udramatyzowane obrzędy pojawiły się w IX i X w., rozprzestrzeniły w XII i XIII w.,

zanikały powoli w XVI w., by wreszcie ulec likwidacji na skutek postanowień Soboru
Trydenckiego

 dramat liturgiczny poruszał tematykę ewangeliczną, był ściśle związany z liturgią ka-

tolicką

 teksty tych utworów były wygłaszane, a najczęściej śpiewane po łacinie; udział języ-

ków narodowych był minimalny i charakterystyczny dla pewnych zjawisk przejścio-
wych; utwory te podporządkowane były liturgii obowiązującej w Kościele, stanowiły
jej przedłużenie i uzupełnienie; w pewnej fazie rozwoju dramatów liturgicznych poja-
wił się w nich śpiew w językach narodowych

 dramat liturgiczny pokazywał wydarzenia z życia Chrystusa, zależnie od aktualnych

świąt liturgicznych: narodziny lub śmierć i zmartwychwstanie, zdarzały się także ele-
menty niekanoniczne, stanowiące uzupełnienie głównych treści przedstawienia. Stop-
niowe uniezależnienie dramatu liturgicznego od obrzędów liturgicznych doprowadziło
do pojawienia się ogromnych widowisk scenicznych, zwanych misteriami (misterium
– gatunek powstały w XII-wiecznej religijności francuskiej, który prezentował grą i
mową postaci inscenizacje ukazujące biblijne, apokryficzne i hagiograficzne epizody)
-> w misteriach element inscenizacyjny grał większą rolę niż w dramacie liturgicznym

 Procesja na Niedzielę Palmową – najstarszy polski rękopis dramatu liturgicznego, po-

chodzi z przełomu XII i XIII w.

 Nawiedzenie Grobu – najstarszy egzemplarz – poł. XIII w., pokazywał trzy Marie spo-

tykające anioła u wejścia do pustego grobu Pańskiego, a następnie sprowadzające do
grobu apostołów: Piotra i Jana; włączony później do Historyi o chwalebnym Zmar-
twychwstaniu Pańskim (XVI w.)

 przedstawienia Wielkiego Tygodnia: Coena Domini (Wieczerza Pańska) inaczej Man-

datum (Przykazanie) – Wielki Czwartek, Depositio Crucis (Złożenie Krzyża) – Wielki
Piątek, Elevatio Crucis (Podniesienie Krzyża) – Wielka Sobota

 jasełka na Boże Narodzenie

4

Homiletyka:

 najstarsze kazania zapisane w języku polskim są skupione na egzegezie tekstu biblij-

nego

 od XIII w. nadawano kazaniom cechy sztuki retorycznej
 kaznodzieja musiał spełniać dwa warunki: świętości i wiedzy; na wiedzę składały się

2 czynniki: znajomość teologii i techniki głoszenia kazań

 budowa średniowiecznego kazania:

1. podstawa kazania – temat (thema), zapożyczony najczęściej z Pisma Św., który

musiał odpowiadać treści

2. temat kaznodzieja rozwijał w 3 częściach (każdy człon musiał zgadzać się z tema-

tem)

3. rozwinięcie treści (dilatatio) – wykorzystywał zdania autorytetów, rozumowanie i

przykłady, czyli exempla (z legend, historii, życia świętych, czy z życia codzien-
nego)

4. unitio – kaznodzieja w jednym lub kilku zdaniach zbierał zasadniczą myśl kazania
5. kazanie kończyło clausio, w którym kaznodzieja nawoływał do oddania czci Bogu

lub zaniesienia prośby o przyjęcie do wiecznej chwały

 Kazania świętokrzyskie – dwujęzyczne, II poł. XIII w., duża erudycja autora, egzegeza

itp.

 Kazania gnieźnieńskie – teksty łacińskie i polskie, powstały między końcem XIV a

początkiem XV w., prawdopodobnie napisał je ks. Łukasz z Wielkiego Koźmina

 Kazanie praskie – ok. 1430 r., przeznaczone na Dzień Wszystkich Świętych, zawierają

w pełni rozwinięty tekst, wykładający sens Kazania na Górze (Mt)

 koniec XV w. – Pieśni Sandomierzanina – wierszowane kazania
 Postylla husyty polskiego – zbiór łacińskich kazań anonimowego księdza świeckiego z

XV w. o charakterze postylli, czyli zespolenia perykop-lekcji i Ewangelii na dane
święto – z objaśniającymi je kazaniami (perykopy to odcinki, fragmenty Pisma Świę-
tego przeznaczone do czytania i objaśniania podczas danego nabożeństwa)

Hagiografia:

 rozwój piśmiennictwa hagiograficznego został poprzedzony ustną tradycją, która

sprzyjała stosunkowo szybkiemu obudowywaniu biografii świętych materiałem legen-
dowym; w formie pisanej najwcześniej pojawił się cykl apostolski, II poł. I w. –
Dzieje Apostolskie św. Łukasza (włączone do NT), opowiadające o działalności
uczniów po wniebowstąpieniu Chrystusa, zwłaszcza o losach Piotra i Pawła; w ciągu
pierwszych stuleci powstawały pisma niekanoniczne, zwane apokryfami, a wśród nich
zbeletryzowane historie o Apostołach, np. Protoewangelia Jakuba

 Żywot św. Wojciecha – najstarszy powstał w latach 998-999 w klasztorze benedyktyń-

skim na rzymskim Awentynie, spisał go prawdopodobnie Jan Kanapariusz (być może
na zlecenie papieża [w tym okresie papieżem był Grzegorz V]), następny Żywot św.
Wojciecha napisał Bruno z Kwerfurtu

 drugi hagiograficzny temat polski podjął znów Bruno z Kwerfurtu, był to Żywot pięciu

braci męczenników powstały ok. 1006 r. (opowiada historię pięciu mieszkańców
eremu (pustelników i ich sługi) zamordowanych w listopadzie 1003 roku podczas na-
padu)

 Żywot św. Stanisława, biskupa krakowskiego pióra dominikanina Wincentego z Kiel-

czy (po łacinie) – XIII w.

 Śląsk: anonimowy Żywot św. Jadwigi (XIII w.)
 Małopolska: Żywot i cuda św. Kingi, księżnej krakowskiej – żony Bolesława Wstydli-

wego spisany przez bezimiennego franciszkanina (I poł. XIV w.)

5

 XIV w. – Żywot i cuda św. Jacka napisany przez Dominikanina Stanisława z Krakowa

Inne:

 modlitwy:

 znane zapisy modlitw pochodzą z XV w.
 większość modlitw codziennych, np. Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo to wyjątki z

narracji ewangelicznych; również podstawowy kanon przykazań moralnych,
czyli Dekalog pochodzi z Biblii

 gnieźnieńskie Capitulare Evangeliorum de anni cirulo (treści Ewangelii na rok ko-

ścielny) – najstarszy zabytek księgozbioru zakonnego

 Mamotrept, mammotrept, mammotrekt (z greki mammothreptós – wychowany przez

babkę, karmiony piersią) – w średniowieczu słownik biblijny zawierający tłumaczenie
trudniejszych wyrazów w Piśmie Świętym z łaciny na język żywy. Mamotrepty ukła-
dane były alfabetycznie lub według rozdziałów Starego i Nowego Testamentu; naj-
starszy zachowany polski mamotrept pochodzi z 1426 r. (Wyrazy w Piśmie św. rzadkie
w porządku alfabetycznym). Zawiera tłumaczenie 19 wyrazów. Późniejsze mamo-
trepty polskie (popularne zwłaszcza w II poł. XV w.) liczą już nawet po kilka tysięcy
pozycji.

Bibliografia

1. Tadeusz Witczak, Literatura średniowiecza.

2. Teresa Michałowska, Średniowiecze.

3. Cały świat nie pomieściłby ksiąg: staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne,

wstęp Marii Adamczyk.

4. Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko, BN I 65.

5. Teksty staropolskie. Analizy i interpretacje, pod red. nauk. Wandy Decyk-Zięby i Sta-

nisława Dubisza.