1

2.

Teoria literatury i metodologia badań literackich

J. Culler: Co to jest teoria?

Teoria

:

-

czasem to nie opis czegoś, a pewna

działalność

, którą można uprawiać;

-

jako

spekulacja

, ale nie jako domysł;

-

by uchodzić za teorię,

wyjaśnienie musi nie być oczywiste, ma być złożone

; teoria to więcej

niż hipoteza;

-

te

oria obejmuje złożone systemowe relacje między wieloma czynnikami.

Teoria w literaturoznawstwie:

-

to

nie próby wytłumaczenia

istoty literatury ani metod jej badania;

- rozległy obszar myśli i piśmiennictwa o trudnych do określenia granicach;

-

s. 11 prace doko

nujące reorientacji myślenia w dziedzinach innych niż te, do których na pozór należą;

-

wielki zbiór piśmiennictwa o wszystkim

;

- coś, co zmienia poglądy ludzi;

-

podaje w wątpliwość zdroworozsądkowe poglądy

na pisarstwo, literaturę, doświadczenie,

kwestionuje t

o, że znaczenie tekstu = to, co autor miał na myśli; kwestionuje też to, że pisarstwo to

ekspresja, której prawda tkwi poza nim, kwestionuje opinię, że rzeczywistość = to, co jest obecne w
danej chwili;

-

krytyka pojęć zdroworozsądkowych;

-

myśl, która staje się potem teorią – podsuwa frapujące posunięcia, rozwiązania, korzyści;

-

teoria wymaga działań spekulatywnych

– ujęcia pojęć tak, by zakwestionować ogólnie przyjęte

idee.

Teoria (s. 23-24):

-

interdyscyplinarna

– jest dyskursem wykraczającym poza ramy swej pierwotnej dyscypliny;

-

ma

charakter analityczny i spekulatywny

– próbuje dojść, co wiąże się z różnymi pojęciami;

-

jest

krytyką zdrowego rozsądku

, kwestionuje pojęcia uznawane za naturalne;

-

jest

myśleniem o myśleniu

, rozważaniem kategorii, którymi posługujemy się by nadać czemuś

sens;

-

jest

bezkresna

, nie sposób jej opanować (stąd wrogość wobec teorii);

-

wywołuje pragnienie mistrzostwa, ale wyklucza mistrzostwo;

-

jej istotą jest zbijanie przesłanek i twierdzeń.

M. Bachtin: O metodologii literaturoznawstwa

-

autor

– jest obecny tylko w całym utworze

, nie ma go w poszczególnych elementach całości ani

w treści oderwanej od całości. Można go wskazać tu, gdzie forma i treść się łączą;

-

s. 89

twórcę widać tylko w tym, co stworzył, nigdy poza tym;

-

idealny słuchacz jest odbiciem autora.

Nie może wnieść niczego własnego do utworu

idealnego i zamysłu autora.

Poznanie rzeczy a poznanie jednostki:

-

rzecz

– naga, martwa, posiada tylko zewnętrzność, istnieje dla innego - poznającego. Pozbawiona

wnętrza. Może być tylko przedmiotem zainteresowania praktycznego;

-

myślenie o jednostce

– pytanie, dialog. Konieczne jest

samoodkrywanie się osobowości

.

Pytanie zadaje pytający poznawanemu. Kryterium to nie ścisłość poznania a

głębokość

przenikania

. Poznanie kieruje się ku temu, co indywidualne.

Ścisłość, jej znaczenie i granice

:

-

zakłada zgodność rzeczy samej z sobą, potrzebna do opanowania praktyki;

2

-

granicą ścisłości w naukach ścisłych jest identyczność

. W badaniach

literackich

ścisłość –

przezwyciężenie obcości obcego bez przekształcania go w coś, co byłoby całkiem moje (podstawienia i
unowocześnianie). Ważna głębia –

konieczność dotarcia do twórczego jądra osobowości

;

-

podmiot nie może być badany jak rzecz

, bo poznać go można tylko dialogowo;

-

poznanie dialogowe

– to spotkanie;

-

dialog zakłada istnienie odrębnych chronotopów pytającego i odpowiadającego. Jak z odpowiedzi nie
rodzi się nowe pytanie, to wypada ona z dialogu i wchodzi w skład poznania systemowego,
bezosobowego.

Granice tekstu i kontekstu

:

-

rozumienie

w literaturze i nauce o literaturze jest zawsze

historyczne i upersonifikowane

;

- rzecz, by wpłynąć na osobowość, musi ujawnić swój potencjał sensu, stać się słowem;

-

rzecz i osobowość

– to nie absolutne substancje a

granice

;

-

kontekst

jest zawsze

personalistyczny

, to dialog bez końca;

-

m

yśl i praktyka – między 2 skrajnościami – ustosunkowaniem się do rzeczy i ustosunkowaniem się do

osobowości;

-

obrazy

– symbole – wielka rola w literaturze

. W odróżnieniu od mitu – tu jest świadomość

niepokrywania się z własnym sensem;

-

interpretacja symbolu

pozostaje symbolem. Określenie

sensu

– przewidywanie rozrastania się

kontekstu;

-

ujawnienie sensu

– 1)

względna racjonalizacja sensu

(analiza naukowa), 2)

pogłębianie go

za pomocą innych sensów

(interpretacja filozoficzno-artystyczna);

-

forma

– pomost ku nowej treści

. Kiedyś była implicytną treścią.

Treść poprzedzała utwór

;

-

znaczenie elementów utworu

– dostępne wszystkim. Ale już

aspekt wartościująco-

emocjonalny

jest znaczący dla ludzi powiązanych warunkami życia na przykład. Wyrażanie

stosunków emocjonalno-wartościujących – może być w intonacji;

-

„mały czas” –

współczesność, bliska przeszłość i bliska przyszłość. Tu obowiązuje przeciwstawienie

tego, co nowe i tego, co przestarzałe;

-

nie ma granic kontekstu dialogowego, nawet sensy przeszłe nie mogą być ustabilizowane.

M. Janion,

Spór o genezę, w: tejże, Humanistyka: poznanie i terapia, Warszawa 1974.

Jak możliwa jest historia literatury

-

nie ma już pozytywistycznej jednoznaczności

jeśli chodzi o historię literatury;

-

według

Barthesa

historia literatury możliwa jest tylko poza samymi dziełami

, jako

historia funkcji literatury

, jako

socjologia literatury

– reszta to krytyka literacka;

-

kryzys tradycyjnego pojęcia literatury

– kryzys literatury jako zbioru najwyższych wytworów

ducha ludzkiego;

-

humanistyka współczesna

– kultura to systemy ludzkich zachowań społecznych i ich wytwory –

nie można więc kultury sprowadzać tylko do wyższych wartości duchowych;

-

literatura

– poszerzona o literaturę popularną;

- Lanson – pozytywistyczno-historyczna zasada porządkowania rzeczywistości;

-

Jauss

– literatura istnieje tylko przez swoich czytelników

;

-

kryzys historyzmu w wersji pozytywistycznej

– potępianej za ograniczony, ciasny, tępy determinizm i w

wersji antypozytywistycznej

– za dowolne spekulacje i impresje przedstawiane jako naukowe pewniki.

Próby rekonstrukcji historii literatury

:

-

historia literatów (Barthes)

– od strony autorów. Posługuje się formą monografii,

dzieło to wyraz

/ ekspresja jednostki;

śledzi twórcze natchnienia (uprawia psychologię twórczości). To ujęcie dziś

komplikuje konflikt

dwóch koncepcji autora

–

autor funkcjonalny

(posługuje się tą koncepcją

socjologia literatury, skupiająca uwagę na roli pisarza) i

autor substancjalny

(krytyka tematyczna,

obcująca z doświadczeniem egzystencjalnym twórcy, zakorzeniona w romantycznej idei osobowości i
Poety);

-

historia literatury z perspektywy czytelnika

– historia literatury to historia dialogu między

czytelnikami i dziełami, ważna jest estetyka recepcji i oddziaływania, dzieło to apel współtworzony

3

przez czytelnika. Historia cz

ytelników - jako historyczna socjologia publiczności literackiej i jako historia

czytelnika wpisanego w dzieło literackie;

-

historia arcydzieł

– wtedy historia literatury to sztuka interpretacji z postawą hermeneutyczną.

Cechują ją

3 sprawy

: 1) interesuje j

ą stosunek myślenia i pisania, świadomości i nieświadomości,

logiki praw rozumu i swobody twórczej fantazji,
2) chce uchwycić, objawić stosunki między szczegółem a całością w dziele sztuki,
3) dąży do osiągnięcia łaski stanu interpretacji.

To wszystko to

składniki metody „immanentystycznej

” – cechuje ją nastawienie na pojedynczy utwór

jako samoistną konstrukcję językową lub na literaturę – zbiór dokonań artystycznych.

Historii literatury jako historii arcydzieł

można przeciwstawić

historię życia literackiego

(tu mieści

się to, co nie jest arcydziełem).
Jest też

historia

literatury jako historia idei literackich

(ale traktuje literaturę jak filozofię, więc jest

kwestionowana). Albo

historia literatury jako historia rodzajów i gatunków literackich

– jako

poetyka historyczna (kwestionowana, bo ginie w niej to, co literackie).

Historia literatury jako historia tematów

– Hellmuth

Petriconi

– historia literatury jako historia marzeń,

snów, archetypów.

Historia wyobraźni poetyckiej

– we francuskiej krytyce tematycznej – Gaston

Bachelard

.

Historia literatury

możliwa jest

jako ujawnianie związku z pewnymi społecznymi formami

rozwoju

i jako

wiedza o normie i niedoścignionym wzorze

 o

sposobie organizacji estetycznej

(Marks).

Idea struktury i funkcji

Obok

husserlowskiego antypsychologizmu

bardzo dużą rolę w podawaniu genetycznego punktu

widzenia odegrała

idea struktury

.

Myślenie strukturalne

przedostało się do humanistyki z

przyrodoznawstwa. Zarys tendencji strukturalistycznych przedstawił J.

Metallman

(rozprawa Problemat

struktury i jego dominujące stanowisko w nauce współczesnej). Podkreślił on, że

w idei struktury zawiera

się jakaś nowa, swoista postawa wobec rzeczywistości, zalążek nowej metody myślenia.

Najistotniejsze nastawienie ogólne skupiające się wokół

idei struktury jako całości

:

1. Postulat

badania tylko całości i każdego elementu ze względu na całość

. Niedopuszczalna

jest atomizacja, mechaniczne izolowanie i równie mechaniczne sumowanie wyodrębnionych
elementów.

2.

Idea struktury (systemu) toruje drogę

ujęciu odrębności zjawiska

, ponieważ zapewnia możliwość

uchwycenia własności zjawiska oraz stosunków między właściwościami.

3.

Struktura jest całością sfunkcjonalizowaną

. Decydującym jej rysem jest stosunek wzajemny

części i całości. Stąd relatywizacja własności rzeczy w zależności od funkcji.

4.

Struktura to swoista prawidłowość

. Dzięki niej dadzą się sformułować pewne prawa ogólne.

Najważniejsze w opozycji do pozytywistycznego genetyzmu jest tutaj przekonanie, iż badana
rzeczywistość humanistyczna nie pozwala się swobodnie dzielić na oderwane elementy, lecz
jest całością strukturalną zależnych i sfunkcjonalizowanych elementów.

Wyżej zostały wymieniona ogólne założenia strukturalizmu. Autorka artykułu stwierdza, że można jednak
wymienić

kilka jego odmian

i przytacza dwie z nich:



Strukturalizm fonologiczny

(SF)

Fonologia przechodzi od badania uświadamianych fonemów lingwistycznych do badania ich nieuświadamianej
infrastruktury. Odmawia ona traktowania słów jako jednostek niezależnych, biorąc – przeciwnie – za podstawę
swej analizy stosunki między nimi. Wprowadza pojęcie systemu. W ten sposób fonologia nie ogranicza się do
podkreślenia, że fonemy są zawsze cząstkami systemu – pokazuje bowiem konkretne systemy fonologiczne
i ujawnia ich strukturę. Zmierza (SF) do ustalenia praw ogólnych – bądź odkrytych na drodze indukcji, bądź
wydedukowanych logicznie, co nadaje im charakter absolutny.
W Polsce idee fonologicznego systemu

szczególnie zainteresowały

F. Siedlickiego

.



Strukturalizm egzystencjalny

(SE)

Zaczął się kształtować na podstawie

filozofii Heideggera

. Tw. Spoerri mówi o SE, że jest on filologią,

filozofią, psychologią, historią, dalej treścią i formą, aż w końcu staje się podstawowym ruchem życia.
Struktura staje się całością w ruchu. Jak widać, pojęcie struktury jest tu szczególne. Ma ono oddawać istotę

4

egzystencji

– jest podstawowym ruchem życia.

Nie ogranicza się zatem tylko do literatury.

Formaliści

W dalszej części artykułu autorka zainteresowana jest działalnością

rosyjskich formalistów

(Jakobson jest

tam żywym łącznikiem). Zwraca uwagę na to, że w postawie formalistów można

wyróżnić dwa etapy

stosunku do postępowania genetycznego:

1.

Czysty

okres rozwoju formalizmu rosyjskiego

– badanie

dzieła literackiego jako gry

autonomicznego zespołu chwytów

. Wykluczało to jakiekolwiek zainteresowania genetyczne.

Wysunięto

na plan pierwszy

zadania

zajęcia się dziełem

, a nie tym, co jest w nim

odzwierciedlone, a nie tym, co stanowi zewnętrzne uwarunkowania jego powstania. Zapanowało
przekonanie, że

forma jest zawsze

– chronologicznie również –

pierwotniejsza od treści

.

2.

Późniejszą postawę

(schyłek lat ’20) najlepiej prześledzić na podstawie

wywodu Skaftymowa

, z

którego wynika, że: nie ma powodu poszukiwać zewnętrznych wyjaśnień dla jakiegokolwiek elementu
fabuły, jeśli to wyjaśnienie może zostać osiągnięte na drodze zbadania i funkcji struktury estetycznej.
Jest rzeczą ryzykowną wyciągać socjologiczne lub psychologiczne konkluzje z dzieła literackiego,
zanim się ściśle prześledzi jego strukturalne właściwości. Innymi słowy –

opis strukturalistyczny

musi zawsze wyprzedzać wyjaśnienie genetyczne.

Kolejna część Sporu o… zarysowuje

różnicę

między genetyzmem i antygenetyzmem

. Autorka

zaznacza, że

antygenetyzm

prawie zawsze posługuje się rozbudowaną motywacją genetyczną.

Genetyzm

z k

olei jest uprawiany wręcz żywiołowo i zazwyczaj – bez większej świadomości

metodologicznej. Po drugiej stronie (

genetystów

) znaleźli się tzw.

tradycjonaliści

traktujący

literaturę

–

bez potrzeby wszelkich uzasadnień teoretycznych –

jako

świadectwo duszy artysty, pochodnię ducha

i

wyraz życia narodowego.

Mimo wszystko twórczyni zaznacza, że

wiedza o genezie jest jak

gdyby nieodłącznym składnikiem recepcji dzieła

. Dzięki temu pojawia się

tutaj szansa dla

krytyka

. Może on spełnić rolę kulturoznawczą, odpowiednio kształtując w świadomości odbiorców obraz

genezy, a zatem

może stać się twórcą fikcji genezy.

Cały ów „spór o genezę” jest

konfliktem o

historię

, o prawomocność dostarczanych przez nią wyjaśnień, a także

sporem o stosunek literatury do

rzeczywistości

. R

óżnica polega na tym, że

metody

wewnętrzne poszukują tego, co niezmienne,

systemowe, logiczno-strukturalne,

obrały sobie lingwistykę za model postępowania naukowego. Z kolei

metody

zewnętrzne

– naturalnym biegiem rzeczy –

odwołały się do historii

, skupiając się na

wyznacznikach i sensach zmienności sięgnęły do psychologii lub socjologii.

Wellek: Teoria, krytyka i historia w nauce o literaturze

-

nauka o literaturze

– wyklucza pojęcie krytyki;

- filologia

–

historycznie

–

całość studiów

nie tylko nad literatur

ą i językiem, ale

nad wszystkim,

co jest wytworem umysłu ludzkiego;

- filologia jako historia literatury;

-

Boeckh

: nauka o literaturze to gałąź

filologii

, pojmowanej jako

całościowa nauka o cywilizacji

;

-

literatura

– zbiór jednoczesny i szereg dzieł ułożonych w porządku chronologicznym,

będących integralnymi częściami procesu historycznego

;

-

teoria literatury

– nauka o podstawowych dla zjawisk literackich pojęciach, kategoriach i

kryteriach;

-

krytyka literacka lub historia literatury

– nauka o konkretnych dziełach (traktująca je w sposób

statyczny);

-

teoria literatury może obejmować teorię krytyki literackiej i teorię historii literatury.

Próby izolacji historii literatury od teorii i krytyki:

-

F. W. Bateson

– historia literatury: A pochodzi od B, operuje sprawdzalnymi faktami; krytyka – A jest

lepsze od B, opiera się na opiniach i przekonaniu.

5

Krytyka tekstu wymaga oceniania.

-

historia literatury

ma swoje

normy i kryteria

, ustanowione w minionych epokach

– „historyzm” –

teoria z XIX wieku;

- E.E. Stoll – odtworzenie intencji autora to główny cel historii literatury;

-

Frederick

– każda epoka to zamknięta w sobie całość, która wyraża własny typ poezji („relatywizm

krytyczny”).

W nauce o literaturze:

-

podkreślane

znaczenie autorskiej intencji

, badane na tle historii kryt

yki i gustów literackich – gdy

krytyk określi intencję autora, wykonał swe zadanie. Ale znaczenie dzieła literackiego nie jest
równoważne z jego intencją, jest to wynik procesu narastania, czyli historia krytyki danego dzieła;

-

s. 51. nigdy nie przestanie i

stnieć zasadnicza różnica między odtworzeniem przez wyobraźnię

sytuacji dawno minionej a faktycznym uczestnictwem w niej;

-

s. 51

historyk literatury nie zadowala się oceną dzieła tylko z naszego współczesnego

stanowiska, co jest przywilejem krytyka, rewalor

yzującego przeszłość stosownie do potrzeb

aktualnego stylu czy kierunku;

-

najlepszą postawą jest

perspektywizm

–

odnoszenie dzieła do wartości uznawanych w

jego epoce ale i do wartości epok późniejszych.

Dzieło jest wieczne (zachowuje pewną

tożsamość), ale i historyczne;

-

relatywizm

(

pogląd filozoficzny, wedle którego prawdziwość wypowiedzi można oceniać

wyłącznie

w kontekście systemu, w którym są one wypowiadane.

Tym samym relatywizm stwierdza, że

nie istnieją zdania niosące absolutną treść, których ocena byłaby identyczna i niezależna od jej
kontekstu. Prawdziwość dowolnego sądu zależy od przyjętych założeń, poglądów czy podstaw
kulturowych. Relatywizm przeciwstawiany jest absolutyzmowi)

i absolutyzacje

(

traktowanie czegoś

jako rzeczy bezwzględnej, niezmiennej)

niszczą wartość dzieła

– relatywizm pozbawia ciągłości,

absolutyzacje służą przemijającym, aktualnym sytuacjom lub oderwanym ideom;

-

s. 52

perspektywizm uznaje istnienie jednej poezji, jednej literatury, porównywalnej we wszystkich

okresach, rozwijającej się, zmiennej, pełnej rozmaitych możliwości;

-

przeciwko studiom nad pisarzami żyjącymi – badacz nie dysponuje perspektywą całości dzieła;

-

historia literatury też ocenia

. Historia literatury jest ważna dla krytyki, gdy krytyka wychodzi poza

rozważania subiektywne, oceny.