AktywnoϾ fizyczna w prewencji choroby sercowo-naczyniowej

5

Physical activity in prevention of cardiovascular disease

Adamus J.



, Ka³ka D.



Military Institute of the Health Service in Warsaw, Poland, Depart-

ment of Cardiology Central Clinical Hospital of the Ministry of Natio-

nal Defence;

Medicine and Rehabilitation Center „Medar” in Wro-

c³aw, Poland, Department of Cardiac Rehabilitation,

e-mail: [e-mail]
The paper outlines an evolution of the physical activity profile of hu-

man being, determined by the natural environment conditions, as

well by the dynamic progress in technology civilization. It was also

emphasized how important role in spreading an epidemics of athe-

rosclerosis – plays a reduced physical activity in people living in hi-

ghly developed countries. Furthermore, the mechanisms of profita-

ble effects of a regular physical training both for primary prevention

of cardiovascular disease and for cardiac rehabilitation were discus-

sed. In this regard, difficulties in realizing rehabilitation programs in

patients with previous ACS episodes in Poland were highlighted.

Finally, a necessity of undertaking efforts intended for establishing

physical activity as a routine every-day habit even in young children,

resulting in reducing cardiovascular morbidity and mortality in the

later life stages, was stated.

Key words: physical activity, rehabilitation, prevention, cardiovascu-

lar disease

Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 127, 5

AktywnoϾ fizyczna w prewencji choroby

sercowo-naczyniowej

JERZY ADAMUS



, DARIUSZ KA£KA



Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Klinika Kardiologii CSK MON, kierownik: dr hab. med. J. Adamus;

Centrum Medycyny i Reha-

bilitacji „Medar” we Wroc³awiu, Dzia³ Rehabilitacji Kardiologicznej, kierownik: dr med. D. Ka³ka

AktywnoϾ fizyczna w prewencji choroby

sercowo-naczyniowej
Adamus J.



, Ka³ka D.



Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie, Klinika Kardiologii CSK

MON;

Centrum Medycyny i Rehabilitacji „Medar” we Wroc³awiu,

Dzia³ Rehabilitacji Kardiologicznej, e-mail: [e-mail]

W artykule przedstawiono zmiany profilu aktywnoœci fizycznej cz³o-

wieka, bêd¹ce skutkiem zarówno zmieniaj¹cych siê warunków œro-

dowiska naturalnego, jak i dynamicznego rozwoju cywilizacji. Pod-

kreœlono znaczenie w rozprzestrzenianiu siê mia¿d¿ycy mniejszej

aktywnoœci fizycznej spo³eczeñstw krajów wysoko rozwiniêtych.

Omówiono mechanizmy dobroczynnych efektów regularnego trenin-

gu ruchowego zarówno w aspekcie pierwotnej prewencji choroby

sercowo-naczyniowej, jak i sk³adowej rehabilitacji kardiologicznej.

Podkreœlono jednoczeœnie trudnoœci w realizacji programów rehabi-

litacyjnych w Polsce w przypadku chorych po ostrych incydentach

wieñcowych. Ponadto podano argumenty przemawiaj¹ce za koniecz-

noœci¹ wdra¿ania kompleksowych dzia³añ zmierzaj¹cych do wyro-

bienia sta³ego nawyku aktywnoœci ruchowej w ¿yciu codziennym ju¿

w okresie dzieciñstwa i m³odoœci, co z pewnoœci¹ zaowocuje zmniej-

szeniem liczby zachorowañ na choroby uk³adu kr¹¿enia w wieku

dojrza³ym.

S³owa kluczowe: aktywnoœæ fizyczna, rehabilitacja, prewencja, cho-

roba sercowo-naczyniowa

Pol. Merk. Lek., 2007, XXII, 127, 5

AktywnoϾ fizyczna jest naturalnym elementem ludzkiego

¿ycia. Od okresu paleolitu ludy koczownicze pokonywa³y nie-

zmierzone odleg³oœci w celu zdobycia po¿ywienia. Pierwszym

wa¿nym prze³omem zmieniaj¹cym profil aktywnoœci rucho-

wej, który dokona³ siê w neolicie, by³ rozwój rolnictwa oraz

przejœcie z koczowniczego na osiad³y tryb ¿ycia. Kolejne

zmiany wynika³y z wielkich prze³omów w rozwoju ludzkiej

cywilizacji, takich jak: rewolucja przemys³owa, rozwój œrod-

ków transportu indywidualnego i publicznego, a tak¿e maso-

wa migracja do miast oraz przekszta³cenia struktury ludno-

œci krajów wysoko rozwiniêtych. Transformacja trybu ¿ycia

doprowadzi³a do zmniejszenia aktywnoœci fizycznej zwi¹za-

nej zarówno z wykonywaniem pracy zawodowej, jak i spê-

dzaniem wolnego czasu. W wyniku zmian cywilizacyjnych

cz³owiek sukcesywnie traci³ najwiêkszego naturalnego sojusz-

nika sprzyjaj¹cego dobrej kondycji psychofizycznej, jakim jest

aktywnoϾ ruchowa.

Rozwojowi mia¿d¿ycy, która dotknê³a pocz¹tkowo spo³e-

czeñstwa krajów wysoko uprzemys³owionych, a nastêpnie –

wraz z przejmowaniem zachodniego stylu ¿ycia – rozprze-

strzeni³a siê niemal na ca³ym œwiecie, towarzyszy³ dynamiczny

rozwój badañ nad genez¹, epidemiologi¹ i skutkami klinicz-

nymi tego schorzenia. Jednym z istotnych elementów zdo-

ARTYKU£ REDAKCYJNY

bywanej wiedzy by³o ustalenie czynników ryzyka wyst¹pie-

nia mia¿d¿ycy. Ogromny wk³ad w poznanie przebiegu cho-

rób sercowo-naczyniowych oraz czynników je wywo³uj¹cych

wnios³y badania prowadzone w ramach programu Framin-

gham Heart Study [11].

¯yj¹c w dobie epidemii chorób sercowo-naczyniowych, u

pod³o¿a których le¿y mia¿d¿yca, jesteœmy œwiadkami zaan-

ga¿owania do walki z ni¹ ogromnych œrodków przekraczaj¹-

cych czêsto mo¿liwoœci finansowe nawet krajów wysoko roz-

winiêtych. U³atwienia zwi¹zane z rozwojem cywilizacji i co-

raz wygodniejszym ¿yciem nie powinny nam zatem przes³o-

niæ problemu, jakim jest powolna, ale systematyczna utrata

korzyœci zwi¹zanych z dobroczynnym wp³ywem ruchu na or-

ganizm cz³owieka.

KORZYSTNY WP£YW WYSI£KU FIZYCZNEGO

NA UK£AD SERCOWO-NACZYNIOWY

Mechanizmy odpowiadaj¹ce za ochronny wp³yw wysi³ku fi-

zycznego na serce nie zosta³y do koñca poznane. Uwa¿a

siê, ¿e s¹ one zwi¹zane ze zmniejszeniem niedokrwienia

miêœnia sercowego, a tak¿e z modyfikacj¹ reakcji adrener-

J. Adamus, D. Ka³ka

6

gicznej na wysi³ek i stres oraz z wp³ywem na obwodowe miê-

œnie szkieletowe. Lista korzystnych efektów aktywnoœci fi-

zycznej cz³owieka jest bardzo d³uga, a wraz z postêpem na-

uki jest uzupe³niana o kolejne punkty.

Trening fizyczny, wp³ywaj¹c na si³ê i masê miêœni szkieleto-

wych, zwiêksza ich sprawnoœæ oraz uruchamia obwodowe me-

chanizmy adaptacyjne. Ponadto korzystnie modyfikuje gospo-

darkê lipidow¹, powoduj¹c zmniejszenie stê¿enia cholesterolu

ogólnego i triglicerydów oraz poprawiaj¹c stosunek frakcji cho-

lesterolu HDL-C/LDL-C. Istniej¹ doniesienia o pozytywnym

wp³ywie treningu fizycznego na fibrynolizê, metabolizm wêglo-

wodanów oraz lepkoœæ krwi. Nowsze badania kliniczne wska-

zuj¹ tak¿e na znaczenie aktywnoœci ruchowej podejmowanej w

czasie wolnym dla normalizacji funkcji œródb³onka oraz poœred-

nio dla zahamowania rozwoju zmian mia¿d¿ycowych [22].

Trening fizyczny ogranicza równie¿ proces powstawania

wolnych rodników tlenowych i dziêki temu chroni pacjentów

przed stresem oksydacyjnym wywo³anym wysi³kiem [17].

Systematyczny trening zwiêksza ponadto wra¿liwoœæ tkanek

docelowych na insulinê oraz zmniejsza w surowicy krwi stê-

¿enie czynników aterogennych, np. homocysteiny [2, 10]. Ak-

tywny tryb ¿ycia wp³ywa równie¿ korzystnie na równowagê

uk³adu autonomicznego, a przez zwiêkszenie napiêcia uk³adu

przywspó³czulnego zmniejsza napiêcie œcian serca i zwalnia

têtno spoczynkowe, co stanowi mechanizm ochronny przed

wyst¹pieniem groŸnych arytmii komorowych [18, 29].

Wszystkie wymienione skutki aktywnoœci fizycznej le¿¹ u

podstaw istotnego zwi¹zku przyczynowo-skutkowego miêdzy

jej poziomem u danej osoby a incydentami choroby serco-

wo-naczyniowej oraz wynikaj¹c¹ z nich œmiertelnoœci¹. Do-

tyczy to zarówno aktywnoœci zwi¹zanej z wykonywan¹ prac¹

zawodow¹, jak i wypoczynkiem, którego pozytywny wp³yw

wykazano w wielu przeprowadzonych w ci¹gu ostatnich 35

lat badaniach [4, 5, 12, 13, 16, 25, 27].

Kontrolowany wysi³ek fizyczny o odpowiednim natê¿eniu

zapobiega rozwojowi zmian naczyniowych. Jest to efektem

wielokierunkowego jego oddzia³ywania na organizm cz³owie-

ka, przyczyniaj¹cego siê do korzystnej modyfikacji czynni-

ków ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, takich jak: nad-

ciœnienie têtnicze, oty³oœæ, cukrzyca czy zaburzenia lipidowe

[14, 15, 24, 26, 28].

Entuzjazm zwi¹zany z rozwojem technik kardiologii inwa-

zyjnej oraz kardiochirurgii nie powinien przes³oniæ nam praw-

dziwego oblicza mia¿d¿ycy, która – wed³ug dzisiejszej wie-

dzy – jest nieuleczaln¹ chorob¹ prowadz¹c¹ do œmierci w

ró¿nym czasie. To w³aœnie o wyd³u¿enie czasu ¿ycia toczy

siê batalia. Poza dzia³aniami naprawczymi w odniesieniu do

naczyñ wieñcowych najwiêksze œrodki s¹ wydatkowane na

badania genetyczne dotycz¹ce t³a mia¿d¿ycy i identyfikacji

czynników aktywuj¹cych proces zapalny oraz na poszukiwa-

nie ró¿norodnych metod – od farmakologicznych do prewen-

cyjnych – maj¹cych na celu zatrzymanie lub spowolnienie

przebiegu choroby.

ZNACZENIE REHABILITACJI KARDIOLOGICZNEJ

W PREWENCJI WTÓRNEJ

Metod¹ o uznanej i udowodnionej skutecznoœci jest kontro-

lowany program treningu fizycznego, bêd¹cy podstawow¹

sk³adow¹ rehabilitacji kardiologicznej. Kliniczne objawy CVD

(cardiovascular disease – choroba sercowo-naczyniowa) s¹

zwi¹zane zazwyczaj z postêpuj¹cym przebiegiem oraz zwiêk-

szeniem zagro¿enia niekorzystnym rozwojem choroby. Mniej-

sza jest przy tym szansa na ca³kowite wyleczenie chorego

lub przynajmniej powrót do akceptowalnego poziomu zdro-

wia. W przypadku osób z rozpoznan¹ CVD w³aœnie kontrolo-

wana rehabilitacja kardiologiczna, prowadzona w odpowied-

nio przygotowanych oœrodkach, gwarantuje poczucie bezpie-

czeñstwa podczas treningu. Skutkuje to, wed³ug naszych

obserwacji, samodyscyplin¹ chorych oraz systematycznoœci¹

w uczestniczeniu w treningu.

Rehabilitacja kardiologiczna dziêki wielotorowemu dzia-

³aniu przyczynia siê u chorych na niedokrwienie miêœnia ser-

cowego do zwiêkszenia mo¿liwego obci¹¿enia, przy którym

wystêpuj¹ objawy d³awicy piersiowej. To z kolei prowadzi do

obni¿enia poziomu lêku i ograniczenia przypadków depresji

oraz pozytywnie wp³ywa na jakoœæ ¿ycia. Ostatecznym re-

zultatem jest istotne zwiêkszenie w populacji produkcyjnej

liczby chorych powracaj¹cych do pracy zawodowej [1, 6].

W warunkach europejskich, mimo istnienia standardów

postêpowania diagnostycznego i terapeutycznego oraz wy-

sokiego poziomu opieki zdrowotnej, tylko niewielki odsetek

chorych na CVD jest kierowany na rehabilitacjê kardiologicz-

n¹. Konieczne wydaje siê zatem podjêcie intensywnych dzia-

³añ zmierzaj¹cych do opracowania modelu finansowania re-

habilitacji, jak równie¿ do uœwiadomienia personelowi me-

dycznemu ró¿nych szczebli, nie wy³¹czaj¹c lekarzy kardiolo-

gów, znaczenia wspomnianej rehabilitacji. Zachêt¹ do takie-

go dzia³ania s¹ metaanalizy wyników randomizowanych ba-

dañ klinicznych dotycz¹cych rehabilitacji kardiologicznej u

chorych po przebytym zawale miêœnia sercowego, wskazu-

j¹ce, ¿e programy wykorzystuj¹ce regularny trening fizyczny

mog¹ przyczyniæ siê do redukcji umieralnoœci ogólnej o oko-

³o 25% [23, 24].

Problem ten jest aktualny tak¿e w naszym kraju, uczest-

nictwo bowiem chorych w spe³niaj¹cych standardy progra-

mach rehabilitacji kardiologicznej jest znikome, mimo zna-

cz¹cych podstaw rozwoju nowoczesnego i kompleksowego

modelu, którego twórc¹ jest prof. Zdzis³aw Askanas. Wyko-

rzystuj¹c potencja³ naukowy, wyniki doœwiadczeñ klinicznych

oraz analiz materia³ów wielu opiniotwórczych oœrodków na-

ukowych, opracowano pod przewodnictwem prof. Ryszarda

Piotrowicza „Standardy rehabilitacji kardiologicznej Polskie-

go Towarzystwa Kardiologicznego”. Jest to unikatowy, na-

wet w skali œwiatowej, przewodnik – poradnik, w którym omó-

wiono wiêkszoœæ zagadnieñ zwi¹zanych z realizacj¹ kom-

pleksowej rehabilitacji kardiologicznej w praktyce lekarskiej.

Publikacja ukaza³a siê w 11. numerze miesiêcznika „Folia

Cardiologica” z 2004 r.

AKTYWNOŒÆ FIZYCZNA STA£YM ELEMENTEM

STYLU ¯YCIA?

Styl ¿ycia oraz zwi¹zany z nim stopieñ aktywnoœci ruchowej

jest konsekwencj¹ indywidualnych preferencji ka¿dego cz³o-

wieka. Na wybór stylu ¿ycia mog¹ wp³ywaæ uwarunkowania

osobnicze wynikaj¹ce ze stanu zdrowia, rodzinne wzorce

kszta³towane od najm³odszych lat, czynniki œrodowiskowe

zwi¹zane z ogóln¹ aktywnoœci¹ grupy rówieœniczej, a tak¿e

uwarunkowania miejscowe decyduj¹ce o dostêpnoœci atrak-

cyjnych form uprawiania aktywnoœci fizycznej w szkole, w

pracy zawodowej i w czasie wolnym. Program zmiany profilu

aktywnoœci spo³eczeñstwa powinien byæ adresowany przede

wszystkim do najm³odszego pokolenia. Obserwowane w

ostatnich dekadach zmniejszenie aktywnoœci fizycznej, skut-

kuj¹ce redukcj¹ dziennego wydatku kalorycznego u dzieci i

nastolatków, jest rezultatem zaniechania gier i zabaw rucho-

wych na rzecz biernego spêdzania czasu przy komputerze.

Brak ruchu oraz wysokokaloryczna dieta w m³odym wieku

zwiêkszaj¹ zagro¿enie oty³oœci¹, co w póŸniejszym okresie

powoduje zwiêkszenie czêstoœci wystêpowania zespo³u me-

tabolicznego [7, 20].

W USA niemal po³owa m³odzie¿y szkolnej nie uprawia

sportu rekreacyjnie, a udzia³ w lekcjach wychowania fizycz-

nego zmniejszy³ siê z 42% w 1991 r. do 27% w roku 1997 [9].

Ocena sprawnoœci fizycznej i jej modyfikacja powinny nale-

¿eæ do obowi¹zków odpowiednio wykwalifikowanych lekarzy

zajmuj¹cych siê medycyn¹ szkoln¹ oraz lekarzy podstawo-

wej opieki zdrowotnej bezpoœrednio opiekuj¹cych siê dziec-

kiem. Zbyt czêsto na proœby rodziców wydaje siê orzeczenia

zwalniaj¹ce dzieci z zajêæ wychowania fizycznego. W œwie-

tle faktów o korzystnym wp³ywie treningu ruchowego na or-

AktywnoϾ fizyczna w prewencji choroby sercowo-naczyniowej

7

ganizm lepsze wydaje siê nieklasyfikowanie dziecka, ni¿ zu-

pe³ne zwolnienie go z zajêæ.

Nawyk aktywnoœci fizycznej powinien byæ wpisany w styl

¿ycia ju¿ w dzieciñstwie. Jego wytworzenie oraz wsparcie

rozwojem zwi¹zanych z tym pasji gwarantuje uwzglêdnianie

potrzeby ruchu w codziennym ¿yciu. Edukacja prowadzona

w szkole, po³¹czona ze œwiadomym uczestnictwem w tym

procesie rodziców, mo¿e stanowiæ podstawê do kszta³towa-

nia modelu ¿ycia uwzglêdniaj¹cego odpowiednio natê¿ony

trening fizyczny w starszym wieku. Mobilizacja dzieci oraz

tworzenie im odpowiednich warunków do uprawiania sportu

amatorskiego mo¿e zapobiec zaniechaniu aktywnoœci rucho-

wej przez po³owê m³odzie¿y koñcz¹cej szko³ê. Ka¿de dziec-

ko musi mieæ codziennie mo¿liwoœæ przejawiania aktywno-

œci fizycznej zarówno podczas zajêæ szkolnych, jak i w cza-

sie wolnym. Zwiêkszanie liczby godzin zajêæ wychowania fi-

zycznego powinno wi¹zaæ siê z tworzeniem odpowiedniej

bazy do prowadzenia zajêæ sportowych, co dziêki w³aœciwe-

mu wykorzystaniu czasu przyczyni siê do optymalizacji efek-

tu zdrowotnego. System edukacji powinien byæ wspierany

przez pracowników ochrony zdrowia na wszystkich szcze-

blach, w³¹czaj¹c w to organizowanie systemu i jego finanso-

wanie.

Istotnym problemem, który powinien byæ rozwi¹zywany

ju¿ na poziomie gminy, jest wspieranie sportu amatorskiego,

który bardzo czêsto jest poza zajêciami w szkole jedyn¹ for-

m¹ zorganizowanej aktywnoœci fizycznej. U m³odych osób,

w przypadku których istnieje zwiêkszone ryzyko wyst¹pienia

chorób sercowo-naczyniowych ze wzglêdu na obserwowa-

ne czynniki ryzyka, wa¿na jest równie¿ modyfikacja tych czyn-

ników. W sytuacji zupe³nego braku aktywnoœci fizycznej lub

aktywnoœci marginalnej obowi¹zkiem lekarza jest przedsta-

wienie korzyœci wynikaj¹cych z regularnego podejmowania

wysi³ku fizycznego oraz zaproponowanie modyfikacji aktyw-

noœci fizycznej, a nastêpnie sprawowanie nadzoru nad sto-

sowaniem zaleceñ. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e wiele zmian le¿¹-

cych u pod³o¿a rozwoju blaszki mia¿d¿ycowej obserwuje siê

w naczyniach nawet u bardzo m³odych ludzi [19].

Dzia³ania podejmowane w m³odszych grupach wiekowych

przynios¹ d³ugotrwa³e i wymierne efekty w postaci zmniej-

szenia zagro¿enia chorob¹ sercowo-naczyniow¹. Natomiast

du¿¹ skutecznoœci¹ w odniesieniu do doros³ej populacji ce-

chuj¹ siê kampanie promuj¹ce zdrowy tryb ¿ycia oraz dzia-

³ania prozdrowotne, tak¿e w miejscu pracy. Polegaj¹ one na

ochronie pracowników przed wp³ywem negatywnych czynni-

ków oddzia³uj¹cych na stanowisku pracy oraz na tworzeniu

uwarunkowanych ekonomicznie mo¿liwoœci uprawiania spor-

tu, co wp³ywa na ogólny stan zdrowia, a wiêc poœrednio tak-

¿e na mniejsz¹ absencjê w pracy.

Wed³ug najnowszych wytycznych, na aktywnoœæ fizyczn¹

powinno siê przeznaczaæ co najmniej pó³ godziny dziennie

przez wiêkszoœæ dni tygodnia. Aktywnoœæ taka powinna obej-

mowaæ 5-10 minut rozgrzewki, 20-30 minut wysi³ku tlenowe-

go i 5-10 minut fazy zakoñczenia wysi³ku. Docelowa czêstoœæ

akcji serca w czasie wysi³ku fizycznego powinna wynosiæ 60-

75% maksymalnej czêstoœci serca [8]. Taki wynik uzyskuje

siê dziêki wysi³kowi wymagaj¹cemu zaanga¿owania du¿ych

grup miêœniowych, czyli np.: szybkiemu marszowi, joggingo-

wi, jeŸdzie na rowerze, grze w tenisa, aerobikowi, a tak¿e

coraz popularniejszemu Nordic Walking. Obecnie nie dyspo-

nujemy dowodami naukowymi œwiadcz¹cymi o mo¿liwoœci

zwiêkszania korzyœci w sferze prewencji przez nasilanie na-

tê¿enia treningu. Okaza³o siê przy tym, ¿e du¿a aktywnoœæ

fizyczna musi byæ trwa³ym elementem wpisanym na sta³e w

codzienne ¿ycie. Aktywnoœæ sportowa przejawiana 20-40 lat

wczeœniej nie wp³ywa³a na czêstoœæ wystêpowania choroby

niedokrwiennej serca, która by³a taka sama jak wœród osób,

które nigdy nie uprawia³y sportu [21].

Mimo doskonale znanych czynników ryzyka oraz metod

oceny ryzyka globalnego nie potrafimy wprowadziæ w ¿ycie

spójnych rekomendacji dotycz¹cych intensyfikacji aktywno-

œci fizycznej. Z powodu zatrwa¿aj¹cych danych, mówi¹cych

o 100% zwiêkszeniu liczby zgonów z powodów naczyniowych

w skali œwiatowej, przewiduje siê poszukiwanie do 2020 r.

metod wdra¿ania dzia³añ profilaktycznych, w których aktyw-

noœæ fizyczna zosta³a uwzglêdniona – wed³ug danych przed-

stawionych w 2002 r. przez Benjamina i Smitch’a – we wszyst-

kich trzech stopniach profilaktyki kardiologicznej [3].

PODSUMOWANIE

G³ównym wyzwaniem jest opracowanie i wdra¿anie prostych,

tanich i kompleksowych programów prewencji pierwszora-

zowego wyst¹pienia choroby sercowo-naczyniowej i jej kon-

sekwencji. Jednym z podstawowych elementów tych progra-

mów powinna byæ odpowiednio natê¿ona aktywnoœæ fizycz-

na. Wielotorowa modyfikacja czynników ryzyka przyczynia

siê do zmniejszenia liczby zachorowañ na CVD oraz przy-

padków œmierci sercowej. Prewencyjne podejœcie do

mia¿d¿ycowego t³a CVD jest jedynym postêpowaniem nace-

chowanym skutecznoœci¹. Wyniki wielu badañ populacyjnych

upowa¿niaj¹ do ci¹g³ego i intensywnego promowania syste-

matycznej aktywnoœci fizycznej, bez wzglêdu na wiek. Sta-

nowi to jeden z priorytetowych celów kardiologii prewencyj-

nej, którego osi¹gniêcie pozwoli zmieniæ w du¿ym stopniu

zatrwa¿aj¹ce statystyki dotycz¹ce chorób sercowo naczynio-

wych. Warto ju¿ teraz zadbaæ o uœwiadomienie spo³eczeñ-

stwu istoty zagadnienia oraz opracowaæ program naprawczy

na wzór programu zwalczania i zapobiegania oty³oœci, wdro-

¿onego przez Amerykañskie Towarzystwo Kardiologiczne, do

którego zaanga¿owano media publiczne, znane osoby z

show-biznesu oraz polityków.

PIŒMIENNICTWO

1. Aggarwal A., Ades P.A.: Exercise rehabilitation of older patients with car-

diovascular disease. Cardiol. Clin., 2001, 19, 525-536.

2. Ali A., Mehra M.R., Lavie C.J. i wsp.: Modulatory impact of cardiac reha-

bilitation on hyperhomocysteinemia in patients with coronary artery dise-

ase and „normal” lipid levels. Am. J. Cardiol., 1998, 82, 1543-1545, A8.

3. Benjamin E.J., Smitch S.C. i wsp.: Task Force #1 – Magnitude of the

Prevention Problem: Opportunities and Challenges. JACC, 2002, 40, 579-

651.

4. Berlin J.A., Colditz G.A.: A meta-analysis of physical activity in the pre-

vention of coronary heart disease. Am. J. Epidemiol., 1990, 132, 612-

628.

5. Blair S.N., Kohl H.W. III, Paffenbarger R.S. Jr. i wsp.: Physical fitness and

all- cause mortality: a prospective study of healthy men and women. JAMA,

1989, 262, 2395-2401.

6. Blumenthal J.A, Emery C.F., Madden D.J. i wsp.: Cardiovascular and be-

havioral effects of aerobic exercise training in healthy older men and

women. J. Gerontol., 1989, 44, M147-157.

7. Boreham C., Riddoch C.: The physical activity, fitness and health of chil-

dren. J. Sports Sci., 2001, 19, 915-929.

8. Borg G.: Perceived exertion as an indicator of somatic stress. Scand. J.

Rehabil. Med., 1970, 2, 92-98.

9. Center for Disease Control and Prevention: Youth risk behavior surveil-

lance. United States, 1997, MMWR, 1998, 47, 1-89.

10. Dylewicz P., Bienkowska S., Szczesniak L. i wsp.: Beneficial effect of

short-term endurance training on glucose metabolizm during rehabilita-

tion after coronary bypass surgery. Chest, 2000, 117, 47-51.

11. Kannel W.B., Dawber T.R., Kagan A. i wsp.: Factors of risk in develop-

ment of coronary heart disease – six year follow-up experience; the Fra-

mingham Study. Ann. Intern. Med., 1966, 55, 33-50.

12. Kaplan G.A., Strawbridge W.J., Cohen R.D., Hungerford L.R.: Natural

history of leisure-time physical activity and its correlates: associations

with mortality from all-causes and cardiovascular disease over 28 years.

Am. J. Epidemiol., 1996, 144, 793-797.

13. Karvonen M.J.: Physical activity in work and leisure time in relation to

cardiovascular disease. Ann. Clin. Res., 1983, 14, suppl. 34, 118-123.

14. Kelley G.A., Kelley K.S.: Progressive resistance exercise and resting blood

pressure: A meta analysis of randomized controlled trials. Hypertension,

2000, 35(3), 838-843.

15. Kokkinos P.F., Narayan P., Papademetriou V.: Exercise as hypertension

therapy. Cardiol. Clin., 2001, 19 (3), 507-516.

16. Lakka T.A., Venalainen J.M., Rauramaa R. i wsp.: Relation of leisure-

time physical activity level and cardiorespiratory fitness to the risk of acu-

te myocardial infarction in men. N. Engl. J. Med., 1994, 339, 1549-1554.

17. Leaf D.A., Kleinman M.T., Hamilton M., Deitrick R.W.: The exercise-indu-

ced oxidative stress paradox: the effects of physical exercise training.

Am. J. Med. Sci., 1999, 317, 295-300.

J. Adamus, D. Ka³ka

8

18. Malfatto G., Facchini M., Sala L. I wsp.: Effects of cardiac rehabilitation

and beta-blocker therapy on heart rate variability after first acute myocar-

dial infarction. Am. J. Cardiol., 1998, 81, 834-840.

19. McGill H.C. Jr., McMahan C.A., Herderick E.E. i wsp.: Origin of atherosc-

lerosis in childhood and adolescence. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 72, suppl.,

1307S-1315S.

20. Misra A.: Risk factors for atherosclerosis in young individuals. J. Cardio-

vas. Risk, 2000, 7, 215-229.

21. Morris J.N., Clayton D.J., Everitt M.G. i wsp.: Exercise in leisure time:

coronary attack and death rates. Br. Heart J., 1990, 63, 325-334.

22. Niebauer J., Hambrecht R., Velich T. i wsp.: Attenuated progression of

coronary artery disease after 6 years of multifactorial risk intervention:

role of physical exercise. Circulation, 1997, 96, 2534-2541.

23. O’Connor G.T., Buring J.E., Yusuf S. i wsp.: An overview of randomized

trials of rehabilitation with exercise after myocardial infarction. Circula-

tion, 1989, 80, 234-244.

24. Oldridge N.B., Gayatt G.H., Fischer M.E. i wsp.: Cardiac rehabilitation

after myocardial infarction. Combined experience of randomized clinical

trials. JAMA, 1998, 260, 945-950.

25. Paffenbarger R.S. Jr., Hale W.E.: Work activity and coronary heart mor-

tality. N. Engl. J. Med., 1975, 292, 545-550.

26. Poirier P., Giles T.D., Bray G.A. i wsp.: AHA Scientific Statement. Obesity

and cardiovascular disease: pathophysiology, evaluation, and effect of

weight loss. Circulation, 2006, 113, 898-918.

27. Powell K.E., Thompson P.D., Caspersen C.J., Kendrick J.S.: Physical

activity and the incidence of coronary heart disease. Ann. Rev. Public

Health, 1987, 8, 253-287.

28. Taylor R.S., Brown A., Ebrahim S. i wsp.: Exercise-based rehabilitation for

patients with coronary heart disease: systematic review and meta-analysis

of randomized controlled trials. Am. J. Med., 2004, 116(10), 682-692.

29. Tygrysen H., Wettervik C., Wennerblom B.: Intensive home-based exer-

cise training in cardiac rehabilitation increases exercise capacity and heart

rate variability. Int. J. Cardiol., 2001, 79, 175-182.

Otrzymano 29 sierpnia 2006 r.

Adres: Dariusz Ka³ka, Dzia³ Rehabilitacji Kardiologicznej Centrum Medycyny

i Rehabilitacji „Medar”, Wroc³aw 54-135, ul. Rêkodzielnicza 16, tel. (0 71)

780 99 26, faks (0 71) 780 99 69, e-mail: [e-mail]

MIÊDZYNARODOWA

KONFERENCJA NAUKOWO-SZKOLENIOWA

„POSTÊPOWANIE W STANACH ZAGRO¯ENIA”

Warszawa

15-17.11.2007 r.

Miejsce obrad: Wojskowy Instytut Medyczny i Centrum Konferencyjne WP

Organizator: Wojskowy Instytut Medyczny, Klinika Chorób Wewnêtrznych,
Pneumonologii i Alergologii CSK MON

Zg³oszenia tematów wyk³adów i udzia³u w konferencji proszê kierowaæ do:
Wojskowego Instytutu Medycznego, Klinika Chorób Wewnêtrznych, Pneumonologii i Alergologii CSK MON
tel. [phone], faks (022) 6 816 588
e-mail: [e-mail]