1

 

Krótki zarys filozofii 

 

 

 

 

 

WSTĘP (działy filozofii) 

 

 

Filozofia  czyli  umiłowanie  mądrości  jest  refleksją  nad  rzeczywistością.  Jako,  Ŝe  rzeczywistość  jest 

bardzo  złoŜona,  filozofia,  aby  ją  ogarnąć  we  wszystkich  aspektach  dzieli  się  na  wiele  dziedzin 

(działów). 

Ontologia (metafizyka) 

zgodnie  z 

Lexicon  Philosophorum

  (1613),  nauka  o "pierwszych  zasadach  i ostatecznych  przyczynach" 

bytu.  W takim  ujęciu  nauka  o bycie  jako  takim,  której  zadaniem  jest  dociekanie  natury  wszystkiego, 

cokolwiek  istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak 

teŜ wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy. 

Epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) 

w  granicach  tej  dziedziny  mieszczą  się  pojęcia  dotyczące  poznania  bytu.  Usiłuje  ona  sformułować 

odpowiedź  na  pytania:  czym  jest  poznanie,  jaka  jest  jego  geneza,  jakie  są  jego  warunki,  czym  jest 

podmiot,  przedmiot  i akt  poznania,  czy  istnieją  granice  poznania.  Prawie  kaŜdy  filozof  przedstawia 

własną  teorię  dotyczącą  tych  kwestii.  Ogólnie  moŜna  stwierdzić,  Ŝe  teorie  poznania  dzielą  się  na 

racjonalne,  przyjmujące  za  kryterium  poznania  sprawdzalność  lub  falsyfikowalność  wysuwanych 

twierdzeń  (np.  Arystoteles),  i irracjonalne,  uznające  za  kryterium  poprawności  specyficzne  przeŜycie 

poznawcze,  np.  oświecenie,  ekstazę  itp.  (np.  Plotyn).  Jedne  z nich  upatrują  źródło  poznania 

w doświadczeniu  zmysłowym  (np.  J.  Locke),  inne  w działalności  rozumu  (np.  Kartezjusz).  Z teorią 

poznania  wiąŜą  się  takie  pojęcia,  jak  sceptycyzm,  polegający  na  podaniu  w wątpliwość  twierdzeń, 

i agnostycyzm, negujący moŜliwość poznania całej rzeczywistości lub jej części. 

Aksjologia 

ogólna  teoria  wartości  i wartościowania.  Bada  naturę  róŜnego  rodzaju  wartości,  szczególnie  etyczno-

moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania 

i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zaleŜność od innych elementów rzeczywistości 

ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się teŜ sposobami ich poznawania 

 

2

Antropologia filozoficzna 

dziedzina  filozofii,  której  głównym  przedmiotem  jest  człowiek.  Ujmuje  go  wieloaspektowo, 

w wymiarach 

metafizyczno-ontologicznym, 

moralno-etycznym,  estetycznym,  psychologicznym, 

społeczno-kulturowym  itd.,  próbując  zarazem  dać  całościową  odpowiedź  na  pytanie  o to,  kim  jest, 

i określić  jego  strukturę  ontyczną  oraz  miejsce  wśród  innych  bytów.  Rozwija  się  od  staroŜytności, 

w większym  lub  mniejszym  związku  z pozostałymi  dyscyplinami  filozofii,  a takŜe  z antropologią 

biologiczną  i kulturową,  psychologią,  socjologią,  medycyną,  zyskując  niekiedy  -  np.  w humanizmie, 

w filozofii  Ŝycia  czy  w egzystencjalizmie  -  znaczą  autonomię.  U  jej  podstaw  leŜy  przekonanie 

o specyficzności  związanej  z człowiekiem  problematyki  filozoficznej,  wynikające  często  z przyjętych 

wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwł. religijnych (antropologia biblijna, bądź religijna). MoŜe 

mieć,  ale  nie  zawsze  ma  charakter  antropocentryczny.  W niektórych  ujęciach  przyjmuje  postać 

metanauki,  tj.  metodologii  nauk  szczegółowych  traktujących  o człowieku,  lub  ich  swoistego 

uogólnienia.  MoŜe  rozwijać  wątek  praktycystyczny,  stając  się  tzw.  sztuką  Ŝycia  i zbliŜając  do 

prakseologii. 

Etyka

 

nauka  o moralności,  zajmująca  się  wyjaśnieniem  i ustalaniem  takich  kategorii,  jak  dobro  i zło, 

odpowiedzialność,  sumienie,  powinności  oraz  wytyczaniem  zasad  i norm  moralnego  postępowania. 

Dzieli  się  na  aksjologię  (teorię  wartości)  i deontologię  (naukę  o powinnościach).  Obserwując 

rzeczywistość,  moŜna  zauwaŜyć,  Ŝe  istnieją  ścisłe  związki  między  moralnością,  a polityką.  WyróŜnić 

moŜna cztery sposoby zachowania w zaleŜności od przyjętych zasad: 

a)  nadrzędność  norm  moralnych  nad  politycznymi  – zakłada, iŜ jednostka (polityk) powinna być 

wierna uznawanym zasadom moralnym; 

b)  nadrzędność  polityki  nad  moralnością  – oznacza,  Ŝe  interes  polityczny  jest  waŜniejszy  niŜ 

obowiązujące zasady moralne; makiawelizm; 

c)  polityka  i moralność  są  niezaleŜne  (autonomiczne)  – działanie  polityczne  tylko  do  pewnego 

stopnia  poddane  jest  ocenie  moralnej,  a akceptowanie  przez  jednostkę  autonomiczności 

polityki  i moralności  jest  równoznaczne  z jej  odcinaniem  się  od  spraw  bieŜącego  Ŝycia 

społecznego i politycznego; klerkizm; 

d)  między  celami  polityki  a zasadami  moralnymi  istnieje  wzajemna  więź  – formy  aktywności 

politycznej jednostki powinny być oceniane z punktu widzenia moralnego, ale zarazem normy 

moralne nie mogą hamować osiągnięcia celu politycznego. 

Estetyka 

jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, 

harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów (sensualizm, relatywizm), utworzona 

przez  nich  estetyka  zajmowała  się  głównie  teorią  poezji  i operowała  trzema  pojęciami: 

naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.

 

Filozofia społeczna

 

 

3

dział filozofii związany z Ŝyciem społecznym człowieka. Nauka o zasadach Ŝycia społecznego, a takŜe 

filozoficzna analiza rzeczywistości społecznej. 

 

 

Ogólna charakterystyka stanowisk ontologicznych

 

 

 

Monizm 

w  filozofii  -  pogląd,  w  myśl  którego  określony  obiekt  (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma 

naturę  jednorodną,  bez  względu  na  stopień  swojej  złoŜoności.  Specyficzną  postać  monizmu  stanowi 

panteizm.  Monizm  jest  teŜ  w  zasadzie  kaŜdy  materializm  (choć  czysto  teoretycznie  moŜna  wyobrazić 

sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii). 

Dualizm

 

pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być 

np.  sfery  duchowa  i  materialna  albo  idealna  i  realna  w  przypadku  dualizmu  metafizycznego  (system 

Platona)  czy  dusza  i  ciało  w  przypadku  dualizmu  antropologicznego  (chrześcijaństwo).  Na  sposób 

dualistyczny  moŜna  teŜ  tłumaczyć  relacje  wzajemne  myślenia  i  mowy  (dualizm jest tu równoznaczny 

stwierdzeniu, Ŝe nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście 

poznawanego (nietoŜsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta). 

Pluralizm 

w  filozofii  pogląd,  wg  którego  istnieją  odrębne  rzeczywistości  (pluralizm  ontologiczny),  a  w  poznaniu 

wiele  czynników,  elementów,  zasad  decydujących  o  prawdzie  lub  zbliŜaniu  się  do  prawdy  dotyczącej 

rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny). 

 

W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych 

jońskich  filozofów.  Empedokles  uwaŜał,  Ŝe  istnieją  cztery  róŜne  składniki  świata,  czyli  cztery  rodzaje 

materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest 

odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym. 

 

W  teorii  bytu  (ontologii)  pluralizm  pojawił  się  u  takich  filozofów,  jak:  G.W.  Leibniz,  J.F.  Herbart,  S. 

Kierkegaard,  J.  Ward.  W  XX  w.  w  poglądach  filozoficznych  W.  Jamesa,  M.  Schelera, neorealistów, w 

teoriach socjologicznych N. Hartmanna. 

 

 

 

 

 

 

4

 

Wyjaśnij znaczenie terminu „ARCHÉ” 

(Tales, Anaksymander, Anaksymenes)

 

 

 

Arché 

jedno z podstawowych pojęć filozofii greckiej, wprowadzone jeszcze przez presokratyków (filozofowie 

jońscy), odpowiednik terminu zasada. 

Zasada, arché, pierwsza zasada, prazasada 

jedno z najdawniejszych i najistotniejszych pojęć filozoficznych, oznaczające element, grupę elementów, 

zjawisko  (np.  woda  u  Talesa, nieskończoność u Anaksymandra, Bóg w filozofii Ch. Wolffa, ścieranie się 

przeciwieństw w systemach dialektycznych G.W.F. Hegla i K. Marksa), które zgodnie z etymologią słowa 

zasada  (i  greckiego  arché)  znajduje  się  zarazem  u  początków  i  u  podłoŜa  albo  pewnej  wybranej  sfery 

rzeczywistości, albo - najczęściej - wszystkiego, co jest. Pytanie o arché, jakie postawili sobie filozofowie 

jońscy, zapoczątkowało w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej. 

Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.) 

filozof  grecki.  Przedstawiciel  tzw.  jońskiej  filozofii  przyrody;  kontynuator  myśli  Anaksymandera  z 

Miletu,  był  podobnie  jak  on  autorem  dzieła  Peri  fyzeos  ("O  przyrodzie"  -  zachował  się  z  niego  1 

fragment).  UwaŜał,  Ŝe  prazasadę  rzeczywistości  (arché)  stanowi  powietrze  lub  tchnienie  (tak  jak 

dusza-oddech  jest  podstawowym  elementem  integrującym  w  przypadku  człowieka).  Z  niego  poprzez 

rozrzedzanie i zagęszczanie powstaje róŜnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest 

ogniem,  w  miarę  gęstnienia  przekształca  się  kolejno  w  wiatr,  chmury,  wodę,  ziemię,  kamienie  itd. 

Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi. 

Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.) 

filozof  grecki.  Przedstawiciel  tzw.  jońskiej  filozofii  przyrody,  uznawany  za autora pierwszego w Grecji 

dzieła filozoficznego: Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zaginęło). Za prazasadę całej rzeczywistości (arché 

- termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, 

zawierający  w  sobie  wszelkie  przeciwieństwa,  które  wyłaniając  się  zeń,  rozdzielając  i  ścierając, 

utworzyć miały świat przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady. 

Anaksymander  dokonywał  wielu  obliczeń  astronomicznych,  konstruował  teŜ  zegary  słoneczne; 

opracował  ponadto  pierwszą  grecką  mapę  ziemi  i  morza  oraz  pierwszy  model  świata  (rodzaj 

planetarium). 

Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) 

filozof,  matematyk  i  astronom  grecki,  jeden  z  twórców  tzw.  szkoły  jońskiej.  Rozpoczął 

systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, 

dzięki  któremu  miał  wyznaczyć  wysokość  piramidy).  Uchodzi  za  ojca  matematyki.  Znane  mu  były 

zjawiska  oddziaływania  magnesu  na  Ŝelazo  i  elektryzowania  się  bursztynu,  umiał  teŜ  przewidzieć 

zaćmienia Słońca. UwaŜany za pierwszego greckiego filozofa. 

 

5

 

Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arché", czyli 

początek,  podstawę,  osnowę  i  strukturę  świata.  Twierdził,  Ŝe  arché  to  Ŝywioł  wody,  wszystko  z  niej 

pochodzi  i  do  niej  powraca  -  wniosek  wyciągnął  nie  odwołując  się  do  mitów,  lecz  do  obserwacji. 

Jońscy  filozofowie  przyrody  zwani  byli  hilozoistami  (od  greckiego  hyle  -  "materia"  i  zoon  -  "Ŝycie"), 

poniewaŜ głosili, Ŝe materia świata jest oŜywiona. 

 

 

Rozwiń myśl Heraklita 

 

 

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) 

filozof  grecki,  ojciec  dialektyki.  Przedstawiciel  tzw.  jońskiej  filozofii  przyrody.  Dzieło  jego  (z  którego 

zachowało  się  130  fragmentów)  składało  się  z  trzech  traktatów:  kosmologicznego,  politycznego  i 

teologicznego. 

 

Za  podstawę  i  zasadę  istnienia  Wszechświata  uwaŜał  ogień  i  jego  przemiany.  Był  przekonany  o 

zmienności  i  zjawiskowości  w  świecie.  Twierdził:  "panta  rhei"  ("wszystko  płynie"),  "nie  moŜna  dwa 

razy  wstąpić  do  tej  samej  rzeki,  jej  wody  bowiem  się  zmieniają,  ciągle  płyną".  Teorię  zmienności 

Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem. 

Wariabilizm 

teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: 

panta rhei

 (z greckiego 

-  "wszystko  płynie"),  łączona  z  osobą  Heraklita,  uwaŜanego  za  ojca  wariabilizmu.  Zgodnie  z 

wariabilizmem  nie  ma  nieruchomego,  niezmiennego  bytu  (Parmenides  z  Elei),  jest  tylko  będące,  które 

podlega nieustannemu ruchowi i wciąŜ się staje. 

 

Pogląd  ten  przedstawiany  był  pod  rozmaitymi  postaciami,  z  podaniem  róŜnych  przyczyn  zachodzenia 

zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących rzeczywistość itp.). 

 

Znalazł  teŜ  swoje  miejsce  w  rozwaŜaniach  wielu  filozofów  staroŜytnych,  np.  Empedoklesa  (próbował 

uzgodnić  wariabilizm  z  poglądami  eleatów),  Platona  (zmienność  uwaŜał  za  nieodłączną  cechę  świata 

rzeczy). 

 

W  średniowieczu  powrócił  w  poglądach  ortodoksyjnych  myślicieli  arabskich  -  mottekaleminów  (XII  w., 

którzy  twierdzili,  Ŝe  nie  ma  w  świecie  praw  ani  składników  stałych  i  nic  samo  z  siebie  choćby  przez 

moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórcą i gwarantem względnej trwałości rzeczy jest 

nieograniczony niczym w swym działaniu Bóg). 

 

 

6

W  nowszych  czasach  wariabilizm  stanowił  składową  m.in.:  filozofii  G.W.F.  Hegla,  materializmu 

dialektycznego  K.  Marksa  i  F.  Engelsa  oraz  marksizmu-leninizmu,  teorii  H.  Bergsona,  poglądów  A.N. 

Whiteheada, egzystencjalizmu. 

 

 

Koncepcja Demokryta 

 

 

Demokryt z Abdery, (ok. 460 - 370 p.n.e.) 

filozof  grecki,  główny  przedstawiciel  staroŜytnego  materializmu.  Ok.  430  p.n.e.  ogłosił  teorię  o 

atomistycznej budowie świata, stąd zwany jest ojcem materializmu. 

Materializm 

kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, 

po świadomość włącznie, tj. z materii. 

 

W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezaleŜnie od woli i świadomości podmiotu 

poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub 

bytów. 

Materialistyczna filozofia przyrody 

kierunek w rozumieniu przyrody i jej praw nadany przez Demokryta i atomistów na przełomie V i IV w. 

p.n.e.  Przedstawiciele  tego  kierunku,  w  przeciwieństwie  do  eleatów  i  finalistów,  stali  na  stanowisku,  Ŝe 

materialny  Wszechświat,  przyroda  istnieje  sama  z  siebie  i  naleŜy  ją  rozpatrywać  niezaleŜnie  od 

jakichkolwiek innych, domniemanych bytów. 

 

Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczyła ich cięŜarem. W 

okresie  średniowiecza  materialistyczną  filozofię  przyrody  rozwijają  filozofowie  szkoły  z  Chartres,  a 

następnie ockhamiści w XIV w. 

 

Dalszego  rozwoju  materialistycznej  filozofii  przyrody  dokonują  Galileusz,  Kartezjusz,  T.  Hobbes,  który 

przyjmował,  Ŝe  nie  istnieje  nic  poza  ciałami.  Niematerialne  substancje,  uznał  za  fikcję.  Stał  się  twórcą 

nowoŜytnego materializmu. 

 

W  późniejszym  rozwoju  filozofii  kierunek  materialistycznej  filozofii  przyrody  był  kontynuowany  m.in. 

pozytywistów, marksistów i behawiorystów. 

Atomizm 

(atomistyczna budowa świata)

 

(z  greckiego  "atomos"  -  niepodzielny)  pogląd,  wg  którego  kaŜdego  rodzaju 

rzeczywistość - zarówno tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworzą elementy 

proste:  atomy.  TakŜe  sposób  tłumaczenia  zjawisk,  polegający  na  rozkładaniu  ich  na 

czynniki pierwsze. 

 

 

7

1)  Podstawy  atomizmu  filozoficznego  stworzył  w  staroŜytności  Leukippos,  dojrzałą  postać  nadał  mu 

Demokryt z Abdery. Zakładał, Ŝe istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w 

przestrzeni,  łącząc  się  w  coraz  to  nowe  przejściowe  asocjacje,  postrzegane  jako  rzeczy  i  zjawiska; 

odrzucał  hipotezę  rozumnej  siły  kierującej  światem,  zaprzeczał  potrzebie  dzielenia  go  na  materialny  i 

duchowy.  Poglądy  atomistyczne  rozwijał  epikureizm  i  pyrronizm  (Pyrron  z  Elidy),  a  w  staroŜytnym 

Rzymie  m.in.  Lukrecjusz.  W  filozofii  arabskiej  reprezentowali  je  mutakallimowie  w  europejskim 

średniowieczu  zaś  szkoła  chartryjska  i  zwolennicy  ockhamizmu.  Swoiste  odmiany  atomizmu  stanowiły 

poglądy  P.  Gassendiego  i  monadologia  G.W.  Leibniza.  Nowy  kształt  nadały  mu  odkrycia  współczesnej 

fizyki, zwł.aszcza E. Rutherforda, N.H.D. Bohra i ich następców. 

 

2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, Ŝe świat składa się z elementów prostych, które moŜna ująć 

w  tzw.  zdania  atomowe  (składające  się  z  nazw  jednostkowych  i  orzeczników  najniŜszego  stopnia),  zaś 

wszelkie  związki  zewnętrzne  da  się  wyrazić  w  postaci  relacji  logicznych.  Propagował  go  1914-1924  B. 

Russell, a takŜe, w pierwszym okresie, L. Wittgenstein. 

Atomistyczna teoria materii 

teoria  stworzona  przez  greckich  filozofów  przyrody  ok.  V  w.  p.n.e.  (Leukippos  z  Miletu,  Demokryt), 

zakładająca, Ŝe materia zbudowana jest z małych niepodzielnych cząstek, zwanych atomami. W okresie 

średniowiecza teoria ta nie była popularna. 

 

Odrodziła  się  w  XVII  w.  dzięki  pracom  Gassendiego,  natomiast  jej  rozkwit  zapoczątkował  J.  Dalton, 

wprowadzając  pojęcie  cięŜaru  atomowego  oraz  określenie  w  składzie  pierwiastka  chemicznego  masy 

atomowej i rozmiarów atomów. 1811 A. Avogadro wprowadził pojęcie gramoatomu i gramocząsteczki – 

mola.  1833  M.  Faraday,  odkrywając  zjawisko  elektrolizy,  wykazał,  Ŝe  atomy  posiadają  ładunki 

elektryczne. 1869 D.I. Mendelejew opracował układ okresowy pierwiastków. 

 

Na  gruncie  nowoczesnej  teorii  atomistycznej  sformułowana  została  teoria  kinetyczna  materii  (C.J. 

Maxwell, L.E. Boltzmanna), stając się podstawą wyjaśnienia przez A. Einsteina zjawiska ruchów Browna. 

1896 J.J. Thomson odkrył elektron, M. Skłodowska-Curie – promieniotwórczość. 1900 M. Planck ogłosił 

teorię kwantową. 

Atomizm psychologiczny 

koncepcja,  według  której  Ŝycie  człowieka  składa  się  z  atomów  psychologicznych  (najprostszych, 

nierozkładalnych  elementów,  m.in.  wraŜeń,  aktów  woli,  uczuć,  bezobrazowych  myśli)  łączących  się  na 

zasadzie  asocjacji.  Atomizm  psychologiczny  funkcjonował  w  dwóch  wersjach:  świadomościowej  i 

behawiorystycznej.  Odmiana  świadomościowa  wywodziła  się  z  koncepcji  empirystycznych  (J.  Locke,  D. 

Hume) oraz teorii fizycznych (atomistyczna teoria budowy materii). 

 

Wśród jej zwolenników toczyły się spory o ilość i naturę atomów psychicznych, np. idiogeniści uznawali 

tylko  jeden  rodzaj  atomów  -  wraŜenia,  allogeniści  natomiast  dopuszczali  istnienie  innych  jeszcze 

składników  świadomości  -  aktów  myślowych  i  woli,  elementarnych  emocji.  Odmiana  behawiorystyczna 

wywodziła  się  z  fizjologicznego  rozumienia  zachowania  (behawioryzm)  i  traktowała  je  jako  sumę 

nawyków  (związków  bodźca  i  reakcji).  A.p.  stał  się  przedmiotem  ostrej krytyki ze strony przedstawicieli 

psychologii postaci i psychologii fenomenologicznej. 

 

8

Atomizm społeczny 

koncepcja, wg której społeczeństwo jest luźnym zbiorem nie powiązanych ze sobą jednostek, wtórnym w 

stosunku  do  jego  elementów  składowych  (ludzi),  a  całością  Ŝycia  społecznego  rządzi  zasada 

autoregulacji,  zapewniająca,  w  wyniku  kolizji  interesów  indywidualnych,  harmonię  ogólną.  Filozoficzne i 

społeczno-etyczne  podstawy  atomizmu  społecznego  wywodzą  z  XVIII-wiecznej  filozofii  oświecenia,  w 

swej  klasycznej  postaci  atomizm  społeczny  łączył  się  z  utylitaryzmem  i  liberalizmem.  W  XIX  w.  teoria 

atomizmu  społecznego  znalazła  odbicie  w  pracach  klasycznej  i  liberalnej  szkoły  ekonomicznej.  Z 

ekonomii przeniknęła następnie do socjologii. 

 

 

Sofiści i ich program 

 

 

Sofiści 

powstała  w  V  w.  p.n.e.  w  Atenach  szkoła  filozoficzna,  której  głównymi  reprezentantami  byli: 

Protagoras  rozwijający  teorię  filozoficzną  bytu  i  poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję 

estetyczną. 

 

Przedmiotem  zainteresowania  sofistów  było  nie  tyle  określenie  natury  świata,  ile  antropologia,  w 

której  przyjęto  stanowisko  relatywistyczne.  Polegało  ono  na  przekonaniu,  Ŝe  kaŜdy  człowiek  Ŝyje  w 

odmiennym  świecie  (relatywizm  kosmologiczny),  co  wynikać  miało  z  tego,  iŜ  poszczególne  jednostki 

odbierają inne wraŜenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm). 

 

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w 

przyjęciu  relatywnej  koncepcji  prawdy.  W  konsekwencji  sofiści  dopuścili  istnienie  wielu  róŜnych, 

sprzecznych  ze  sobą  prawd,  zmierzając  ku  agnostycyzmowi,  czyli  poglądowi  negującemu  w  ogóle 

moŜliwości poznawcze człowieka. 

 

Głównym  przeciwnikiem  filozoficznym  sofistów  był  Sokrates.  Przeciwstawiał  się  relatywnej  koncepcji 

prawdy i krytykował sofistów za to, Ŝe nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, 

udowodnić - takŜe przed sądem - kaŜdą rację 

Agnostycyzm 

(z greckiego "agnostos" - niepoznawalny) 

w  epistemologii  stanowisko  głoszące  niepoznawalność  wszystkiego  (agnostycyzm  powszechny  - 

faktycznie sprzeczność sama w sobie) względnie jakiegoś przedmiotu lub pewnej kategorii przedmiotów 

(agnostycyzm częściowy). Nie naleŜy go mylić ze sceptycyzmem. 

 

NajwaŜniejsze postaci agnostycyzmu: 1) zakresowy - wskazuje na niemoŜliwość poznania w skończonym 

czasie  nieskończonej  liczby  stanów  rzeczy  cechującej  Wszechświat;  2)  psychologiczny  -  konstatuje 

słabość  wszystkich  (np.  Ksenofanes,  sofisci)  bądź  niektórych  (np.  D.  Hume)  władz  poznawczych 

człowieka; 3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych samych problemów oraz licznych błędów w teoriach 

 

9

naukowych  wnosi  o  definitywnej  niemoŜności  wiedzy  doskonałej  (np.  docta  ignorantia  Mikołaja  z  Kuzy, 

zasada  nieoznaczoności  Heisenberga);  4)  krytyczny  -  stwierdza  istnienie  sfer  z  natury  niepoznawalnych 

(np.  "rzeczy  same  w  sobie"  u  I.  Kanta).  Istnieje  ponadto  agnostycyzm  religijny  akcentujący 

ograniczoność ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm wprowadził 1863 Th.H. Huxley. 

Antropologia 

(z greki "ánthropos" - człowiek, "logos" - nauka) 

biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju osobniczym i 

rodowym oraz zróŜnicowaniu rasowym. Nazwę antrpologia wprowadził lekarz i teolog niemiecki Magnus 

Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus (1501). 1684 

F.  Bernier  podał  pierwszą  naukową  klasyfikację  4  ras  ludzkich,  dając  początek  antropologii  jako  nauce. 

1760 P. Camper wprowadził do antropologii pomiary tzw. kąta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydał 

dzieło De generis humani varietate nativa, w którym przedstawił klasyfikację 5 ras ludzkich. 

 

Podał  ponadto  definicję  antropologii.  1824  W.  Surowiecki  opublikował  pierwszą  polską  pracę 

antropologiczną Śledzenie początków narodów słowiańskich. 1842 A.A. Retzius opracował nową metodę 

klasyfikacji  ras  ludzkich  (antropologiczne  wskaźniki  ilorazowe  przy  pomiarach  czaszki).  Metodykę 

antropologiczną rozwinął P. Broca, twórca francuskiej szkoły antropologicznej. 1858 załoŜył on w ParyŜu 

pierwsze laboratorium antropologiczne, 1859 - pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie 

dla rozwoju antropologii miał takŜe darwinizm. 

 

1931 ukazała się praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiająca porównawcze badania 

antropologiczne mięśni i in. części miękkich. Antropologia jako całość wiedzy o człowieku obejmuje róŜne 

aspekty  jego  istnienia,  wyróŜnia  się  więc  oprócz  antropologii  przyrodniczej  antropologię  filozoficzną, 

religijną, biblijną, kulturową i społeczną.

 

Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.) 

filozof  grecki,  jeden  z  czołowych  sofistów.  Dokonał  przewrotu  w  myśli  filozoficznej,  kierując  ją  od 

kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w Atenach, naleŜał do grona 

przyjaciół Peryklesa. 

 

Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac gramatycznych, etyczno-

społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się przyczyną wytoczonego mu procesu i 

spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie podróŜy na Sycylię. 

 

Protagoras  z  Abdery  był  inicjatorem  minimalistycznej  teorii  poznania,  zwolennikiem  sensualizmu  i 

relatywizmu.  Twierdził,  Ŝe  poznanie  jest  względne,  skoro  opiera  się  na  postrzeŜeniach,  gdyŜ 

postrzeŜenia tej samej rzeczy bywają róŜne u róŜnych osób. 

 

Uznając  róŜnorodność  zjawisk  podkreślał,  Ŝe  takŜe  róŜnorodna  i  względna  jest  rzeczywistość. 

Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. 

Protagoras  z  Abdery  był  teŜ  twórcą  początków  estetyki,  głównie  teorii  poezji.  Pozostawił  po  sobie 

wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios. 

 

10

Sensualizm 

pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, Ŝe zarówno cała 

wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm 

wiąŜe  się  z  postacią  E.B.  de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem 

Condillaca) próbował udowodnić, Ŝe człowiekowi nie potrzeba Ŝadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w 

nim Ŝycie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wraŜeń. 

Gorgiasz z Leontinoj, Gorgias (ok. 483 - 375 p.n.e.) 

filozof  grecki,  słynny  sofista  i  teoretyk  wymowy.  W  427  p.n.e.  wysłany  z  poselstwem  do  Aten  (w 

czasie  wojny  Syrakuz  z  Leontinoj)  tam  się  osiedlił  i  prowadził  nauczanie  jako  świetny  mówca. 

Wprowadził do prozy greckiej wiele figur retorycznych. 

 

W  poglądach  filozoficznych  skłaniał  się  ku  sceptycyzmowi.  Przy  dowodach  korzystał  z  metody 

rozumowania Zenona z Elei: 1) nic nie istnieje. 2) gdyby jednak coś istniało, nie byłoby poznawalne. 

3) gdyby nawet było poznawalne, nie moŜna by tego przekazać. 

 

Jest jednym z uczestników dyskusji w dialogu Platona Gorgiasz. 

 

Sceptycyzm 

pogląd  filozoficzny  polegający  na  wstrzymaniu  się  od  wydawania  sądów  o  rzeczywistości.  Powodem 

takiej  postawy  jest  przekonanie,  Ŝe  nigdy  nie  moŜna  znaleźć  ani  ostatecznej  racji  dla  danego  sądu,  ani 

niepodwaŜalnego kryterium prawdy.

 

 

 

Wiedza w ujęciu Sokratesa 

 

 

Sokrates (469-399 p.n.e.) 

filozof grecki. Źródłem wiedzy o Ŝyciu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma 

Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji. 

 

W  etyce,  która  stanowiła  główną  dziedzinę  jego  zainteresowań  (nie  prowadził  w  ogóle  dociekań 

ontologicznych),  stał  na  stanowisku  intelektualizmu etycznego, uznając, Ŝe prawdziwa wiedza o tym, 

co  słuszne  i  sprawiedliwe,  zawsze  prowadzi  do  cnoty,  ta  zaś  jest  warunkiem  dobra  i  szczęścia. 

Twierdził,  w  przeciwieństwie  do  sofistów,  Ŝe  istnieje  powszechna  i  obiektywna  prawda.  Wyrocznia  w 

Delfach obwieściła, Ŝe jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uwaŜał, iŜ "wie, 

Ŝe nic nie wie". 

 

Stosował  dwie  metody:  elenktyczną,  polegającą  na  zbijaniu  w  dyskusji  tez  przeciwnika  poprzez 

doprowadzanie  jego  wywodów  do  absurdu,  i  majeutyczną  (jak  twierdził,  odziedziczył  ją  po  matce, 

która  była  połoŜną)  -  uwaŜał,  Ŝe  sam  niczego  nie  wie,  ale  dyskutując  pozwala,  aby  w  rozmówcy 

 

11

"narodziła  się"  wiedza,  co  jest  moŜliwe,  poniewaŜ  kaŜdy  człowiek  ma  w  swym  umyśle  wiedzę 

wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania moŜna ją z niego wydobyć. 

 

Sokrates  pierwszy  zastosował  rozumowanie  indukcyjne,  a  takŜe  ustalił  warunki  metodologiczne 

definicji.  Naraziwszy  się  niektórym  Ateńczykom,  został  oskarŜony  o  bezboŜność  i  chociaŜ  w  mowie 

obrończej  udowodnił  swą  niewinność,  skazano  go  na  śmierć  przez  wypicie  cykuty.  Nie  skorzystał  z 

moŜliwości  przygotowanej  ucieczki,  lecz,  powołując  się  na  powagę  praw  ateńskich,  zaŜył  truciznę. 

Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy. 

Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych 

(z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony)

, przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego 

genezy  poznania,  zakładającego  istnienie  w  umyśle  ludzkim  idei  wrodzonych  lub  teŜ  wrodzonych 

zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem. 

 

Początki  natywizmu  znajdujemy  u  Platona.  UwaŜał  on,  Ŝe  myśl  jest  niezaleŜna  od  postrzegania,  choć 

występuje  po  postrzeŜeniu.  Natywizm  u  Platona  oznacza  więc,  Ŝe  wiedza  wrodzona  wyprzedza  wiedzę 

opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje 

się  stopniowo.  Wynika  to  z  faktu,  Ŝe  umysł  nasz  oglądał  idee  w  poprzednim  Ŝyciu  i  zachował  o  nich 

pamięć,  stąd  teŜ  wystarczy,  Ŝe  je  sobie  przypomni  postrzegając.  Dlatego  wiedzę  wrodzoną  nazywa 

anamnezis - przypomnienie. 

 

W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy. 

 

Rozumienie  natywizmu  zostało  zmodernizowane  przez  św.  Augustyna  poprzez  wprowadzenie  pojęć: 

prawdy  wieczne  i  iluminizm.  By  prawdy  te  poznać,  człowiek  powinien  skoncentrować  się  na  swoim 

wnętrzu.  Prawdy  wieczne  istniejące  poza  człowiekiem  miały  charakter  ponadczasowy  i  istniały 

obiektywnie,  a  poznanie  ich  wymagało  oświecenia  pojętego  jako  fakt  nadprzyrodzony,  wynikający  z 

dzieła łaski, która przypada dobrym, posiadającym czyste serce. 

 

Teoria natywizmu została odrzucona przez św. Tomasza z Akwinu. 

 

Odrodziła  się  w  filozofii  Kartezjusza  (R.  Descartes),  który  wprowadził  pojęcie  idei  wrodzonych  (ideae 

innatae),  czyli  urodzonych  razem  z  nami.  Idee  wrodzone  nie  są  wynikiem  działania  na  umysł 

przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) naleŜą do umysłu jako jego własność. 2) są niezaleŜne od woli. 3) 

są  jasne  i  wyraźne.  4)  nie  są  jednak  stale  obecne  w  umyśle.  5)  są  tylko  dyspozycją  do  pewnych 

przedstawień,  rozumianą  jako  zdolność  umysłu  do  ich  wytwarzania.  6)  ich  cechą  jest  nie  tylko  stałość, 

lecz takŜe niezawodność. 

 

Teorie  natywizmu  zostały  skrytykowane  i  w  całości  odrzucone  przez  J.  Locke'a,  twierdzącego,  Ŝe  nasza 

wiedza  pochodzi  wyłącznie  z  doświadczenia.  Przyjmując  zaś  arystotelesowsko-tomistyczną  maksymę: 

Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zamyśle), 

podkreślał, Ŝe umysł sam przez się jest nie zapisaną tablicą tabula rasa. 

 

 

12

Poglądy I. Kanta przeszły ewolucję od natywizmu do aprioryzmu. 

Aprioryzm 

w  filozofii  pogląd  wg  którego  poznanie  moŜliwe  jest  przed  doświadczeniem,  tj.  a  priori.  WyróŜnia  się 

aprioryzm skrajny, występujący w filozofii staroŜytnej, np. u Parmenidesa i Platona, traktujący poznanie 

a  priori  jako  jedyne  w  pełni  wartościowe,  oraz  aprioryzm  umiarkowany,  obecny  w  filozofii  nowoŜytnej, 

reprezentowany  m.in.  przez  I.  Kanta  i  zwolenników  fenomenologii,  zakładający  istnienie  poznawczo 

wartościowej  wiedza  apriorycznej,  którą,  obok  sądów  analitycznych,  budują  sądy  syntetyczne  a  priori. 

Aprioryzm, stanowiący przeciwieństwo aposterioryzmu, zw. jest teŜ racjonalizmem. 

Racjonalizm 

(genetyczny)

 

(z  języka  łacińskiego  ratio  -  "rozum",  rationalis  -  "rozumny,  rozsądny") 

termin  filozoficzny  przypisujący 

zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach: 

 

1)  przeciwstawiany  empiryzmowi  głosi,  iŜ  cała  wiedza  (lub  jej  najwaŜniejsza  część)  nie  pochodzi  od 

zmysłów,  lecz  jej  jedynym  źródłem  jest  rozum.  Zmysły  nie  informują  nas  o  prawdziwej  naturze 

rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe. 

 

Nie  dostarczają  wiedzy  pewnej  (złudzenia  zmysłowe),  mogą  jedynie  stanowić  źródło  informacji 

przydatnych  do  działania  w  świecie.  Tylko  rozum  dostarcza  wiedzy  pewnej  i  dotyczącej  istoty 

rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną 

fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel. 

 

2)  przeciwstawiany  irracjonalizmowi  racjonalizm  to  pogląd  głoszący,  Ŝe  nie  ma  Ŝadnej  innej  wiedzy  niŜ 

ta,  którą  człowiek  moŜe  osiągnąć  poprzez  własny  umysł,  odrzucający  takie  jej  źródła,  jak:  objawienie, 

doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego. 

 

Tego  rodzaju  pogląd  szczególnie  dobitnie  formułowali  przedstawiciele  francuskiego  oświecenia  ("wieku 

rozumu"),  którzy  postulowali  rozwój  poznania  naukowego  jako  wiedzy  niezaleŜnej  od  dogmatów  czy 

tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii. 

 

Wysuwali takŜe postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie 

odwołującej  się  do  autorytetów  i  objawienia  (deizm).  Tak  rozumiany  racjonalizm  oznacza  postawę 

charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu. 

 

 

Idealizm myśli platońskiej 

 

 

Platon (ok. 437-347 p.n.e) 

filozof  grecki.  Zainteresowania  filozoficzne  zawdzięczał  dziewięcioletniemu  obcowaniu  z  Sokratesem. 

Po jego śmierci odbył liczne podróŜe. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii 

 

13

i  na  Sycylii.  Podczas  podróŜy  poznał  wiele  poglądów,  w  tym  doktryny  orfickie  i  pitagorejskie  o 

wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dąŜności do najwyŜszej idei dobra. 

 

W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi załoŜył szkołę, którą kierował 

przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i 

religijny. 

 

Platon rozwinął naukę o: 

 

1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze. 

MIT JASKINI PLATOŃSKIEJ 

Idea 

1) pojęcie, jakie człowiek tworzy w stosunku do czegoś. Idea ma charakter intelektualny - róŜni się więc 

od uczucia. WyraŜanie idei, w odróŜnieniu od wyraŜania uczucia, wyklucza fanatyzm. 

 

 

2)  w  filozofii,  pojęcie  wprowadzone  do  teorii  bytu  i  teorii  poznania  przez  Platona,  na  podstawie 

twierdzenia  zawartego  w  poglądach  Sokratesa,  Ŝe  w  pojęciach  zawarta  jest  wiedza  pewna  i 

bezwzględna. 

 

 

Platon  uznając,  Ŝe  nie  rzeczy  są  przedmiotem  pojęć,  gdyŜ  cechuje  je  zmienność,  uznał,  Ŝe  istnieje  byt 

doskonały,  niezaleŜny  od  rzeczy,  pierwowzór  rzeczy,  poznawalny  rozumowo,  ale  istniejący  poza 

umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea). 

 

W filozofii nowoŜytnej idea zaczęła oznaczać bezpośredni przedmiot poznania (myśl), treść świadomości. 

Przez G.W.F. Hegla była rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii materialistycznej jako odbicie 

(odzwierciedlenie) w umyśle ludzkim obiektywnie istniejącej rzeczywistości. 

2)  duszy,  jej  funkcjach  biologicznych,  poznawczych,  religijnych,  o  zaleŜnościach  między  duszą  i 

ciałem. 

3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii. 

4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania. 

5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach. 

6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości. 

7) państwie. 

8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę. 

 

Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było: 

 

1) w ontologii: przekonanie, Ŝe istnieje byt idealny i Ŝe byt realny jest odeń zaleŜny. 

2) w psychologii: uznanie, Ŝe dusza istnieje niezaleŜnie od ciała i Ŝe ciało jako byt niŜszy jest zaleŜne 

od niej. 

 

14

3) w teorii poznania: twierdzenie, Ŝe istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza 

zmysłowa, niepewna i złudna. 

4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej. 

5) w etyce: uznanie, Ŝe właściwym celem człowieka są dobra idealne i Ŝe dobra realne powinny być 

traktowane jako środki do niego wiodące. 

 

Platon  był  finalistą  w  pojmowaniu  przyrody.  Pionierem  logiki,  teorii  państwa  i  prawa.  W  załoŜonej 

przez  niego  szkole  rozwijały  się:  filozofia,  matematyka,  astronomia,  logika,  medycyna.  Została 

zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e. 

 

Do najwaŜniejszych pism w dorobku Platona naleŜą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, 

Protagoras,  Gorgiasz,  Menon,  Fajdros,  Fedon,  Uczta,  Teajtet,  Państwo,  Parmenides,  Sofista,  Fileb, 

Timajos, Prawa. 

 

 

 

 

 

Metafizyka Arystotelesa 

 

 

Arystoteles (384-322 p.n.e.) 

filozof  grecki.  Pochodził  ze  Stagiry,  stąd  zwana  bywa  Stagirytą.  Ok.  366-347  p.n.e.  kształcił  się  w 

Akademii  Platońskiej.  343-340  p.n.e.  przebywał  na  dworze  macedońskim  jako  wychowawca 

Aleksandra  III  Wielkiego,  później  w  Stagirze.  335  p.n.e.  powrócił  do  Aten,  gdzie  załoŜył  szkołę 

filozoficzną:  Likejon.  323  p.n.e.  zagroŜony  przez  stronnictwo  antymacedońskie  schronił  się  w 

Chalcynie;  spędził  tu  resztę  Ŝycia.  Początkowo  zwolennik  Platona,  wykształcił  szybko  zręby  własnej 

doktryny. 

 

Przeczył  istnieniu  jakiejkolwiek  wiedzy  wrodzonej  -  źródeł  poznania  upatrywał  w  postrzeŜeniach,  na 

podstawie  których  drogą  abstrakcji  umysł  buduje  pojęcia,  tzn.  wydobywa  to,  co  w  rzeczach  ogólne. 

Opracował  teorię  pojęć  i  sądów,  zwłaszcza  zasady  sylogizmu  (sylogistyka  Arystotelesa),  tworząc 

podstawy  logiki.  Filozofię  podzielił  na  praktyczną,  tj.  etykę  i  politykę,  oraz  teoretyczną,  czyli  fizykę, 

matematykę  i  "filozofię  pierwszą",  zwaną  później  metafizyką,  na  polu  której  jego  dokonania  okazały 

się  szczególnie  doniosłe.  Odrzuciwszy  naukę  o  ideach,  stwierdził,  Ŝe  istnieją  tylko  konkretne  rzeczy 

jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, róŜne od niesamoistnych przypadłości. 

 

 

15

W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: 

to,  co  poza  nią  wykracza  (hylemorfizm);  stworzył  pojęcie  absolutnie  nieuformowanej  i  odwiecznej 

materii  pierwszej,  stanowiącej  podłoŜe  wszystkiego.  Jest  autorem  klasycznej  formuły  teorii 

przyczynowości;  obok  formy  i  materii,  traktowanych  jako  przyczyny  wewnętrzne:  formalna  i 

materialna,  wydzielił  2  przyczyny  zewnętrzne:  sprawczą  i  celową,  czyli  to,  dzięki  czemu,  i  to,  ze 

względu na co coś zaistniało. 

 

Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; słuŜyła temu teoria aktu i moŜności oraz entelechii jako 

zasady stawania się danego bytu. Teza, iŜ ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, 

miał  początek,  doprowadziła  go  do  koncepcji  pierwszego  poruszyciela,  stanowiącego  teŜ  cel  owego 

ruchu  -  czyli  transcendentnego  Boga.  Wyodrębnił  3  rodzaje  duszy,  traktowanej  zawsze  jako  forma  i 

energia  ciała  organicznego:  duszę  roślinną,  zwierzęcą  i  -  właściwą  jedynie  człowiekowi  -  myślącą; 

przeprowadził  podział  rozumu  (funkcji  duszy  myślącej)  na  bierny  i  czynny.  W  etyce  propagował 

zasadę  środka,  tj.  unikanie  skrajności;  za  cel  ludzkiego  działania  uwaŜał  dobro  i  szczęście 

(eudajmonizm). 

 

Arystoteles naleŜy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu 

Filozofem).  Jego  pisma  uporządkował  i  skatalogował  ok.  70  p.n.e.  Andronikos  z  Rodos.  Do 

waŜniejszych  naleŜą  (w  nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), 

Metafizyka  (1983),  Fizyka  (1968),  O  niebie  (1980),  O  duszy  (1972),  Etyka  nikomachejska  (1956), 

Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988). 

 

Metafizyka

 (z greckiego ta metá ta physiká) 

czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z 

Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa. 

 

Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa 

stanowiła  tzw.  "pierwszą  filozofię",  bo  rozwaŜała  tylko  powszechne  własności  bytu.  Metafizyka 

Arystotelesa  stała  się  przyczyną  rozwoju  takich  działów  filozofii,  jak  nauka  o  Bogu,  o  przyrodzie  i  o 

duszy.  Ukształtowała  takie  pojęcia  jak:  forma,  materia,  energia,  potencja,  istota  rzeczy.  Z  niej  zostały 

wyprowadzone dalsze. 

 

Metafizyka  po  Arystotelesie  stała  się  naczelną  nauką  filozoficzną  w  wiekach  średnich  i  tylko  na  pewien 

czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia. 

 

Metafizyka  odzyskuje  swoją  pozycję  w  filozofii  I.  Kanta,  który  nadaje  jej  nowe  znaczenie  i  powoduje 

powrót  na  jej  grunt  prawie  całej  filozofii  początków  XIX  w.  Metafizyka  Kanta  nie  zaprzeczała  istnieniu 

Boga,  ani  nieśmiertelności  duszy,  ale  wykazała,  Ŝe  ani  jedno,  ani  drugie  nie  jest  dowiedzione. 

Zaproponował  rozwiązanie  zagadnień  metafizycznych  przez  rozum  praktyczny,  stojąc na stanowisku, Ŝe 

nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny. 

 

 

16

Metafizyka  początków  XIX  w.  przybrała  charakter  spirytualistyczny  i  idealistyczny.  Jej  punkt  cięŜkości 

został  przeniesiony  ze  świata  zewnętrznego  na  wewnętrzny.  Główną  ideą  metafizyki  tego  okresu  było 

przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku 

maksymalizmu  filozoficznego  i  budowy  systemów  najbardziej  uwidocznionych  w  filozofii  G.W.F.  Hegla, 

J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do 

tego  aby  nie  tylko  poznać  świat,  ale  go  zreformować,  szybko  i  radykalnie  ulepszyć,  przez  filozofię 

wyzwolić  i  zbawić  ludzkość.  Ta  tendencja  jest  szczególnie  wyrazista  w  mesjanizmie  polskim,  ale  takŜe 

później w filozofii K. Marksa, chociaŜ odcinał się on od metafizyki. 

 

Do  wybitnych  metafizyków  naleŜy  zaliczyć  A.  Fouilléego,  który  usiłował  idee  Platona  uzgodnić  z 

materializmem. 

 

Metafizyka znalazła takŜe swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona. 

Substancja 

jedna  z  podstawowych  kategorii  filozoficznych.  Przez  substancję  rozumie  się  byt  samoistny,  taki,  który 

"opiera  się  sam  na sobie", nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z zewnątrz. Substancja stanowi 

podstawę  dla  przypadłości  (atrybutów  i  cech),  które  ją  określają,  sama  natomiast  nie  określa  niczego. 

Arystoteles uwaŜał za substancję rzeczy realne, Platon - idee. 

Przypadłość 

akcydens  pojęcie  wprowadzone  do  filozofii  przez  Arystotelesa.  Określa  zespoły  jakości,  kwantów  lub 

stosunków róŜnego rodzaju odnoszących się do rzeczy, zwanych równieŜ kategoriami. Przypadłości mogą 

istnieć tylko w związku z rzeczami, ale nie są "substancją", tę bowiem stanowią tylko rzeczy konkretne. 

Forma 

pojęcie  filozoficzne  wprowadzone  w  filozofii  Arystotelesa,  który  uznając,  Ŝe  materia  obejmuje  wszystko 

co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoŜa, "poniewaŜ o sobie nie orzeka", utworzył nowe 

pojęcie "formy". 

 

Treść  pojęcia  substancja  utoŜsamił  z  formą,  jaką  uzyskiwała  w  rozwoju.  Forma  jest  cechą  substancji 

kształtującej  się  i  trwającej.  MoŜe  podlegać  zniszczeniu  (jak  np.  z  chwilą  strzaskania  posągu),  materia 

zaś jest niezniszczalna. 

 

Po Arystotelesie pojęciu formy jest nadawane róŜne znaczenie, np.: 

 

1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło ruchu i Ŝycia, 

2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów istniejące przed  

rzeczami w boskim umyśle, 

3)  w  filozofii  I.  Kanta  pojęcie  formy  nabrało  szczególnego  znaczenia,  jako  "aprioryczne  formy  oglądu" 

dane umysłowi. 

Materia 

w  filozofii  -  jedna  z  podstawowych  kategorii,  stanowiąca  często  o  podziale  filozofii  na  kierunki,  szkoły  i 

nurty. RozwaŜania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od mitologii do nauki, od religii 

do filozofii. 

 

 

17

Zapoczątkowali  je  greccy  myśliciele  na  przełomie  VII  i  VI  w.  p.n.e.,  rozwinęli:  Parmenides  i  eleaci, 

usystematyzował Arystoteles. 

 

Pierwsi  filozofowie  nie  uŜywali  jeszcze  terminu  "materia",  zajmowali  się  nią  w  znaczeniu  zbioru 

konkretnych  ciał.  Empedokles  poszukiwał  prostych  "pierwiastków"  materii  i  w  ten  sposób  przygotował 

podstawę  rozwaŜań  natury  chemicznej.  Demokryt  z  Abdery  i  atomiści  stworzyli  koncepcję 

atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą rozwoju istotnego kierunku w fizyce. 

 

Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co w substancji 

nie  jest  formą.  Twierdził  on,  Ŝe  materia,  tak  samo  jak  idee,  nie  istnieje  samodzielnie,  jest  jedynie 

abstrakcją  -  kategorią,  pojęciem,  którym  posługuje  się  filozofia  i  nauka.  Naprawdę  wg  niego  istnieją 

jedynie  konkretne  zespoły  materii  i  formy.  Taki  pogląd  nazwano  hilemorfizmem.  Przez  Filona  z 

Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła, takim teŜ pozostała w rozwaŜaniach teologicznych. 

Akt i moŜność (teoria aktu i moŜności) 

(łacińskie  "actus  et  potentia"),

  integralne  składowe  kaŜdego  bytu  (z  wyjątkiem  Boga  bądź  szerzej  - 

absolutu), z których pierwsza, czyli akt, jest elementem czynnym, determinującym, druga zaś, moŜność - 

biernym,  determinowanym;  inaczej:  akt  stanowi  spełnienie  czy  wykonanie  tego,  co  jako  moŜność 

pozostaje  realną  dyspozycją  konkretnego  bytu  jednostkowego.  W  obrębie  takiego  bytu  akt  i  moŜność 

muszą przynaleŜeć do tego samego porządku - substancji albo przypadłości. 

 

Akt  ma  się  do  moŜności  tak,  jak  forma  do  materii  lub  istnienie  do  istoty  Twórca  teorii  aktu  i  moŜności 

Arystoteles, traktował ją jako rozwiązanie sprzeczności między skrajnymi i jego zdaniem nieadekwatnymi 

koncepcjami Parmenidesa z Elei i Heraklita z Efezu. Tłumaczyć miała fakt pluralizmu i ruchu w świecie, i 

jako taka odgrywa nadal waŜną rolę w filozoficznym ujmowaniu rzeczywistości. 

Entelechia 

1)  wg  filozofii  Arystotelesa  dusza  posiadana  przez  kaŜdą  rzecz  dzięki  własnej  formie,  która  nadaje  jej 

celową  jedność  substancjonalną.  W  organizmach  Ŝywych  entelechia  oznacza  źródło  i  początek  ruchu 

wewnętrznego,  uwaŜanego  przez  Arystotelesa  za  wyraz  Ŝycia.  Entelechia  w  organizmach  jest  trojaka: 

roślinna  (odŜywianie  się  i  rozmnaŜanie),  zwierzęca  (moŜliwość  doznawania  wraŜeń  i  poruszania  się), 

ludzka (rozum), 

 

2)  w  filozofii  XIX  i  XX  w.,  zwłaszcza  u  witalistów,  siła  Ŝyciowa  kierująca  przebiegiem  zjawisk  w  świecie 

organicznym. 

Arystotelizm 

1) Filozofia Arystotelesa. 

2)  Koncepcje  i  nurty  filoz.  nawiązujące  do  całości  lub  części  poglądów  Arystotelesa.  W  staroŜytności 

arystotelizm  reprezentowali  początkowo  działający  w  Likejonie  w  IV/III  w.  p.n.e.  tzw.  perypatetycy: 

Teofrast  z  Eresos,  Eudemos  z  Rodos,  Dikajarchos  z  Messyny,  Arystoksenos  z  Tarentu,  Straton  z 

Lampsakos,  Kritolaos  z  Faselis;  kontynuowali  gł.  rozpoczęte  przez  mistrza  badania  w  zakresie  nauk 

szczegółowych.  W  I  w.  p.n.e.  traktaty  logiczne  Arystotelesa  komentował  Andronikos  z  Rodos  (który 

uporządkował  teŜ  jego  spuściznę),  Metafizykę  -  Eudoros,  teksty  etyczne  zaś  Aspasios.  W  II/III  w. 

komentarz do całości pism Stagiryty opracował w duchu naturalistycznym Aleksander z Afrodyzji. 

 

18

 

Od  III  w.  komentowali  je  neoplatonicy,  m.in.  Porfiriusz  z  Tyru.  Studia  nad  Arystotelesem,  zwł.  jego 

logiką,  prowadzili  teŜ  teologowie  chrześcijańscy;  działający  w  VI  w.  w  Aleksandrii  Jan  Filoponos 

zainicjował  arystotelesowską  orientację  w  teologii  bizantyńskiej.  W  średniowieczu  główną  tendencją 

arystotelizmu  były  dalsze  próby  zaadoptowania  dorobku  Stagiryty  do  potrzeb  filozofii  i  teologii 

chrześcijańskiej,  a  takŜe  muzułmańskiej,  m.in.  u  Awicenny  i  Aweroesa,  oraz  Ŝydowskiej,  np.  u 

Majmonidesa.  Pisma  Arystotelesa  oddziaływały  w  kręgu  kultury  łacińskiej  dzięki  przekładom 

Boecjusza, Jakuba z Wenecji, Henryka Arystypa. 

 

W  następstwie  wystąpienia  Dawida  z  Dinant  zakazywano  kilka  razy  (1210,  1231,  1245,  1263) 

studiowania  dzieł  przyrodniczych  i  Metafizyki.  Studia  takie  były  jednak  prowadzone,  m.in.  przez  św. 

Alberta  Wielkiego  i  św.  Tomasza  z  Akwinu,  których  dokonania  (albertyzm,  tomizm)  łączy  się,  jak 

scholastykę,  z  nurtem  tzw.  arystotelizmu  ortodoksalnego.  Nurt  heterodoksalny,  sprzeczny  z 

dogmatami  chrześcijaństwa,  tworzył  gł.  awerroizm  łaciński.  W  XV  w.  podjęto  próby  przywrócenia 

filozofii  Arystotelesa  staroŜytnej  postaci.  Wydano  jego  teksty  w  oryginale.  Gł.  przedstawiciel 

renesansowego  arystotelizmu,  P.  Pomponazzi,  nawiązał  do  interpretacji  Aleksandra  z  Afrodyzji; 

sięgano teŜ do Awerroesa. Arystotelikiem był Ph. Melanchton, a metafizykę Stagiryty wprowadzono do 

programu uniwersytetów protestanckich. 

 

W następnych stuleciach arystotelizm jako nurt filozoficzny wygasł, choć do Arystotelesa nawiązywało 

wielu myślicieli - np. R. Descartes, G. Berkeley, G.W. Leibniz, G.W.F. Hegel, F. Brentano, E. Husserl. W 

Polsce początki arystotelizmu sięgają poł. XIV w. (traktat logiczny Jana z Grodkowa). Od przełomu XIV 

i XV w. rozwijał się on bujnie na Akademii Krakowskiej (gromadzącej bogaty księgozbiór podmiotowy i 

przedmiotowy)  -  reprezentowali  go  m.in.  Paweł  z  Worczyna,  Benedykt  Hesse,  Jan  Isner,  Andrzej 

WęŜyk, Piotr ze Sieny, Jan z Głogowa. 

 

 

Stoicyzm, a Epikureizm 

 

 

Stoicy, stoicyzm 

nawiązująca  do  cyników  grecka  szkoła  filozoficzna  załoŜona  w  III  w.  p.n.e.  przez  Zenona  z  Kition, 

który nauczał w ateńskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, stąd nazwa szkoły. 

 

RozróŜnia się trzy etapy jej rozwoju: 

 

1) stara szkoła Zenona. 

2) średnia szkoła na wyspie Rodos (II-I w. p.n.e.). 

 

19

3) młodsza szkoła w Rzymie za czasów cesarstwa. 

 

Do  tej  ostatniej  naleŜeli  zarówno  niewolnicy,  m.in.  Epiktet,  jak  i  członkowie  wysokich  warstw 

społecznych,  np.  cesarz  Marek  Aureliusz.  Przedstawicielami  szkoły  byli  m.in.:  Kleantes  z  Assos, 

Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy i Posejdonios z Apamei. 

 

Stoicy twierdzili, Ŝe istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróŜniali w kaŜdej rzeczy: 

 

1) bierny substrat (odpowiadający Arystotelesowskiej materii) oraz 

2) pneumę, czyli materię czynną (odpowiednik formy Arystotelesa). 

 

Byli monistami - przeciwstawiając się dualizmowi Arystotelesa, nie uwaŜali pneumy za inny byt, ale za 

subtelną  formę  materii  przenikającą  materię  bierną.  Pneuma  będąc  źródłem  ruchu,  powoduje,  iŜ 

rzeczy  rozwijają  się  zgodnie  ze  swymi  potencjalnymi  właściwościami.  Jest  rozumna  i  stanowi  Logos 

świata.  Znajduje  się  nawet  w  kamieniu,  powodując  w  nim  niewidoczne  napięcia  (ruch  toniczny). 

Kamienie  są  mniej  doskonałe  od  roślin,  rośliny  od  zwierząt,  zwierzęta  od  ludzi,  a  ludzie  od  bogów, 

poniewaŜ zaleŜy to od ilości rozumu - pneumy "nasycającej" poszczególne byty. 

 

Świat  jako  całość  stanowi  Ŝyjący  organizm  i  jest  dzięki  pneumie  doskonały  i  boski.  Ten,  kto  tego 

bezpośrednio  doświadczy,  jest  mędrcem,  nic  go  nie  przerazi  ani  nie  załamie,  widzi  bowiem  zawsze 

doskonałość całej rzeczywistości i wie, Ŝe wszystkie przemiany (takŜe takie jak rozkład i śmierć) słuŜą 

całości. 

 

Stoicy uznali, Ŝe to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne, jest dobre i 

rozpoznanie  tego  jest  cnotą.  Twierdzili,  Ŝe  cnota  stanowi  jedyne  dobro  moralne,  z  którego  wynikają 

wszystkie pozytywne działania, jest teŜ niepodzielna, czyli nie moŜna być "częściowo" cnotliwym - albo 

się ją posiada w całości, albo wcale. Cnotliwy mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali 

jako złe. Zachowuje on w kaŜdej sytuacji przysłowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak cały świat, stoicy 

traktowali  społeczeństwo  jak  organizm  -  stąd  wynikał  postulat  działania  dla  wspólnego  dobra.  W 

kosmologii  stali  na  stanowisku  doktryny  "wiecznego  powrotu",  mówiącej  o  cyklicznym  niszczeniu 

świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Doniosłymi osiągnięciami szkoły były badania logiczne. 

Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań. 

 

Pneuma 

w  filozofii  stoików  pojęcie  oznaczające  Ŝycie  i  źródło  wszelkich  przemian  we  Wszechświecie.  Rozum 

świata, "czynny ogień", który wszystko przenika i oŜywia. 

 

Epikureizm 

1) hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur i który wypływał z dwóch źródeł: 

 

 

20

A) kultu Ŝycia i pragnienia szczęścia. 

B) z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operują cego 

wyłącznie konkretnymi wyobraŜeniami. 

 

Epikureizm głosił: 

 

- sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wraŜeniach zmysłowych. 

- zasady logiki indukcyjnej określającej, jak naleŜy poprawnie uogólniać spostrzeŜenia poznawcze. 

- etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, Ŝe szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a 

nieszczęście na doznawaniu cierpienia. 

 

Brak  cierpienia  (eudajmonia)  był  odczuwany  jako  przyjemność.  Zgodnie  z  zasadą  hedonizmu  radość 

jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i 

dusza spokojna a Ŝycie będzie rozkoszą. 

 

Wg  epikureizmu  wartość  posiadają  jedynie  dobra  doczesne.  Człowiek  jest  odpowiedzialny  za  własne 

szczęście  i  nieszczęście.  Spokój  jest  najdoskonalszym  stanem  a  oświecony  umysł  jedynym  środkiem 

przeciwko niepokojowi. 

 

W  filozofii  przyrody  epikureizm  wyrzeka  się  czynników  nadprzyrodzonych  i  uznaje  wszelkie  byty  za 

cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za 

działające mechanicznie. 

 

2) epikureizm okresu cesarstwa rozwinięty przez Diogenesa z Ojnoanda, Ŝyjącego za czasów Trajana, 

występował przeciwko wierze w objawienie i narastającym tendencjom mistycznym. 

 

3)  epikureizm  okresu  renesansu  (odrodzenia)  stał  się  podstawą  rozwoju  filozofii  przyrody, 

popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce. 

Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna) 

obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak cała kultura, zetknęła się z 

kulturą obcą i częściowo uległa jej wpływom. Wówczas z helleńskiej stała się hellenistyczną. Straciła na 

czystości, ale stała się bardziej ekspansywna. 

 

 

Filozofia tego okresu przestała być jedyną nauką i uległa podziałowi na trzy części: logikę, fizykę i etykę. 

Etyka uzyskała w całym okresie pozycję dominującą. 

 

Rozwój  filozofii  skoncentrował  się  w  szkołach,  wśród  których  dominowały:  Platońska  Akademia  i 

Arystotelesowski  Likeion,  czynne  juŜ  w  poprzednim  okresie.  Na  początku  hellenizmu  powstały  trzy 

szkoły: stoicka, epikurejska i sceptycka. 

Epikur (341-271 p.n.e.) 

 

21

filozof grecki, urodzony na Samos, całe Ŝycie spędził w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupił ogród w pobliŜu 

Gaju  Akademosa,  gdzie  wykładał  (Ogród  Epikura).  Poglądy:  materia  jest  niezniszczalna  i  wieczna, 

wszystko  składa  się  z  atomów  i  próŜni  (jak  u  Demokryta),  atomy  mają  pewną  swobodę  ruchu 

(deklinacja). 

 

Celem i zasadą Ŝycia miało być dąŜenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga, nakazująca Ŝyć 

sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do ascezy. 

  

Twierdził,  Ŝe  bogowie  istnieją,  ale  nie  mają  zdolności  do  ingerencji  w  sprawy  tego  świata.  Zadaniem 

filozofii  jest  uwolnić  ludzi  od  lęku  przed  śmiercią,  przesądów.  Tacy  ludzie  są  w  stanie  zbudować  sobie 

szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i powrotu do prywatności. 

 

 

Znaczącymi etapami w rozwoju filozofii hellenistycznej były: 

 

 

1)  lata  300  do  270  p.n.e.,  w  których  myśl  filozoficzną  rozwijali  m.  in.:  Zenon  z  Elei,  Epikur,  Euklides  - 

twórca geometrii. 

2) lata 270 do 100 p.n.e. Pod koniec tego okresu filozofia zostaje opanowana przez eklektyzm, następuje 

w nim natomiast dynamiczny rozwój nauk szczegółowych. 

3)  lata  100  do  30  p.n.e.  są  krańcowym  okresem  filozofii  staroŜytnej.  Rzym  nie  przywiązywał  wagi  do 

filozofii, bliŜsza mu była poezja, prawo i nauki szczegółowe. 

Eudajmonizm 

(greckie  eudajmon  –  szczęśliwy),  filozoficzny  pogląd  etyczny  głoszący,  Ŝe  osiągnięcie  szczęścia  jest 

najwyŜszym  dobrem  i  ostatecznym  celem  człowieka.  Zwolennicy  eudajmonizmu  odmiennie  rozumieli 

jednak  szczęście,  dla  epikurejczyków  (epikureizm)  były  to  doznania  intelektualne,  dla  hedonistów 

(hedonizm)  zaspokojenie  potrzeb  przyjemności,  dla  stoików  (stoicyzm)  cnota  pomagająca  opanować 

stany  emocjonalne,  natomiast dla św. Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu szczęściem było oglądanie 

Boga. 

 

 

Naturalizm i jego przykłady 

 

 

Naturalizm 

jeden  z  głównych  nurtów  filozofii  rozwijający  się  na  przestrzeni  wieków,  występujący  obok 

materializmu  i  idealizmu,  starający  się  często  obie  te  skrajności  pogodzić.  Miał  on  wielu 

przedstawicieli. 

 

1) w staroŜytności: 

a)  cynicy  uwaŜali,  Ŝe  cała  rzeczywistość  da  się  wyjaśnić  za  pomocą  przyczyn  naturalnych,  w 

tym takŜe ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie. Naturalnymi były dla nich poglądy 

najprostsze,  odrzucali  wszelkie  idee  i  spekulacje  myślowe.  Ich  naturalizm  etyczny  oznaczał 

 

22

równość  wszystkich:  kobiet  i  męŜczyzn  bez  względu  na  rasę,  przynaleŜność  narodową,  stan 

posiadania itp. 

b) stoicy głosili, Ŝe świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona 

i  jedyna,  gdyŜ  poza  Wszechświatem  nic  nie  istnieje.  JeŜeli  jest  dusza,  rozum  czy  Bóg,  to 

jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali pneuma, rozumiane jako Ŝywa 

ognista  materia,  będąca  początkiem  świata,  z  którego  powstały  trzy  pozostałe  Ŝywioły. 

PoniewaŜ  człowiek  jest  częścią  Wszechświata,  ma  Ŝyć  zgodnie  z  nim  i  być  wiernym  prawu, 

które  rządzi  całą  naturą.  śycie  powinno  być  zgodne  z  naturą  samego  człowieka,  wówczas 

bowiem będzie zgodne z naturą w ogóle. 

2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w. 

3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka 

jako  część  przyrody,  stał  na  stanowisku,  Ŝe  nie  moŜe  się  on  wynosić  ponad  inne  istoty,  ale  takŜe 

innych istot nie powinien wynosić ponad siebie. 

4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki. 

5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce, 

6) w XIX w. widoczny był w: 

a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha, 

b) filozofii H. Spencera, 

c) teoriach H. Taine'a, 

d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w. 

e) w humanizmie egzystencjalistów. 

 

 

Metodologiczny empiryzm F. Bacona 

 

 

Bacon Francis, baron of Verulam (1561-1626) 

angielski  filozof,  prawnik  i  mąŜ  stanu.  Wielokrotny  członek  parlamentu,  od  1618  lord  kanclerz,  1621 

wicehrabia Saint Albans - w tymŜe roku utracił urzędy oskarŜony o łapownictwo; resztę Ŝycia spędził w 

odosobnieniu.  Nawiązywał  do  myśli  staroŜytnej,  zwłaszcza  Demokryta  i  empirycznych  tradycji 

Oksfordu. 

 

W  rozwoju  nauki  widział  najskuteczniejszy  środek  opanowania  przyrody.  Podzielił  wiedzę  wg  władz 

umysłu  na:  teorię  (domena  rozumu  obejmująca  teologię  oraz  nauki  o  przyrodzie  i  o  człowieku), 

historię (domena pamięci obejmująca dzieje religii, historię naturalną i historię społeczną) oraz poezją 

(domena  wyobraźni).  Prekursor  metody  indukcji  eliminacyjnej  (  kanony  Milla).  Podkreślał  rolę 

eksperymentu przy ustalaniu faktów. Zestawił złudzenia umysłu, tzw. idola, stanowiące przeszkodę w 

poznaniu. W filozofii przyrody zwolennik mechanicyzmu. Uznawał istnienie świata nadprzyrodzonego i 

 

23

duszy.  Odrzucał  kopernikański  obraz  świata,  przemilczał  odkrycia  Galileusza  i  W.  Harveya.  Niektóre 

prace:  Eseje  (1597,  wyd.  3  poszerzone  1625,  wyd.  pol.  1959),  Novum  Organum  (1620,  wyd.  pol. 

1955), Nowa Atlantyda (1627, wyd. pol. 1954). 

Metodologia 

nauka  o  metodach  badań  naukowych,  o  skutecznych  sposobach  dociekania  ich  wartości  poznawczej. 

Metodologia zajmuje się zagadnieniami teoriopoznawczymi związanymi z rozwojem danej nauki. RóŜnice 

pod  względem  metodologicznym  pomiędzy  naukami  polegają  na  innych  celach  w  systematyzacji 

wykrywanych zaleŜności. 

Indukcja 

1)  w  filozofii  jedna  z  metod  poznania  i  ustalania  prawdy,  wnioskowanie,  polegające  na  wyprowadzeniu 

ogólnych wniosków z przesłanek, które są poszczególnymi przypadkami tych wniosków. 

 

Wg  Sokratesa  indukcja  jest  metodą  ustalania  prawdy  na  podstawie  uzgadniania  cech  ogólnych  w 

róŜnorodności  i  rozbieŜności  i  poprzez  to  wyprowadzenia  pojęcia  zawierającego  wiedzę  pewną  i 

powszechną. Indukcja była dla niego powszechną metodą dochodzenia do definiowania pojęć. 

 

Epikurejczycy nazywali indukcją wnioskowanie przez podobieństwa. Sądzili, Ŝe logiczne uogólnienia takiej 

indukcji obejmują nie tylko dostępne nam zjawiska, ale takŜe rzeczy niedostępne. 

 

2)  w  naukach  empirycznych  metoda  polegająca  na  wprowadzeniu  uogólnień  na  podstawie 

eksperymentów  i  obserwacji  faktów,  formułowaniu  i  weryfikacji  hipotez.  Zaczątki  indukcji  w  sensie 

nowoŜytnym  stworzył  F.  Bacon,  który  uznał,  Ŝe  indukcja  i  eksperyment  to  dwie  skuteczne  metody 

ustalania prawdy. 

 

 

Filozofia Kartezjusza 

 

 

Descartes René, Kartezjusz (1596-1650) 

wybitny  filozof,  racjonalista  oraz  matematyk  i  fizyk  francuski.  Prekursor  współczesnej  kultury 

umysłowej,  postulował  metodę  rozumowania  wzorowaną  na  myśleniu  matematycznym  (sceptycyzm 

metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, 

głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet oŜywionej. 

 

W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził podstawowe pojęcia 

matematyczne  takie  jak:  zmienna  niezaleŜna,  funkcja,  układ  współrzędnych  prostokątnych  oraz 

opracował podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu 

oraz odbicia i załamania światła. 

Kartezjanizm

 

1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, którą cechowały: 

 

24

a)  sceptycyzm  metodyczny  oraz  dąŜność  do  jasności  i  wyrazistości  w  poznaniu,  opartym  na 

metodzie analitycznej. 

b)  próba  znalezienia  pewności  w  samowiedzy,  której  podstawą  jest  przekonanie  o  istnieniu 

jaźni, Boga i ciał 

Jaźń 

pojęcie  wprowadzone  do  filozofii  przez  św.  Augustyna  na  określenie  pewności  własnego 

istnienia.  Podstawą  tej  pewności  jest  wiedza  o  tym,  Ŝe  myślę  -  "jestem,  gdyŜ  myślę,  wątpię, 

rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza, stąd teŜ wyrazem jaźni jest czynna 

wola. 

 

Dla  Kartezjusza  (R.  Descartes)  istnienie  jaźni  wynikało  bezpośrednio  z  istnienia  myśli.  Jeśli 

bowiem  jest  myśl,  to  musi  być  ktoś,  kto  myśli  -  stąd  Cogito,  ergo  sum  (Myślę,  więc  jestem). 

Jaźń myśląca, czyli dusza, istnieje niezaleŜnie od ciała, jest substancją niezaleŜną. 

 

W  filozofii  I.  Kanta  jaźń  jest  podmiotem  i  funkcją  myśli.  U  J.G.  Fichtego  czynnym  składnikiem 

świata  -  pierwotnym,  absolutnym,  twórczym  początkiem  bytu.  Wg  Kanta  dziełem  jaźni  są 

zjawiska, wg Fichtego - same rzeczy. 

 

W  psychoanalizie  Z.  Freuda  jaźń  jest  definiowana  jako  cienka,  świadoma  i  rozumna 

powierzchnia bytu nad głębinami nieświadomości. Zadaniem jaźni jest regulacja oddziaływań na 

osobowość.. 

c) natywistyczna teoria idei. 

d) woluntarystyczna teoria sądów. 

 

W  metafizyce  kartezjanizm  charakteryzował  się:  dualistycznym  ujęciem  Boga  i  stworzenia,  czyli 

substancji nieskończonej i skończonej (substancji rozciągłej i myślącej) oraz uznaniem nieograniczonej 

woli  Boga  i  wolności  woli  ludzkiej.  W  filozofii  przyrody  kartezjanizm  oznaczał  mechanistyczne 

pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczną budowę. 

 

2) poglądy i kierunki filozoficzne podejmujące i rozwijające wątki zawarte w filozofii R. Descartes'a, do 

których naleŜy zaliczyć: 

 

A) moralizm B. Pascala. 

B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a. 

C) monistyczny system B. Spinozy. 

 

 

Oświecenie francuskie (Wolter, La Mettire, Condillac, Rousseau)

 

 

 

 

25

Oświecenie 

okres  w  rozwoju  kultury  i  literatury  europejskiej  od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do 

początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się 

z  kryzysem  tradycyjnych  norm,  instytucji  społecznych,  pojęć  i  wartości,  burząc  upadający  system 

feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską. 

 

Filozofowie  i  pisarze  oświecenia  opowiadali  się  za  racjonalizmem,  poszukiwaniem  wiedzy  nie 

skrępowanej  przez  autorytety,  doktryny  i  przekonania  religijne,  dociekaniem  prawdy  za  pomocą 

rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od 

przesądów  i  ograniczeń,  zgodnie  z  naturą  porządku  fizyczno-moralnego.  W  teorii  poznania  na  plan 

pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na 

rzecz libertynizmu oraz deizmu. 

 

Myśliciele  epoki  oświecenia  dąŜyli  do  zbudowania  wizji  harmonijnego  rozwoju  człowieka  o  stałych 

cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąŜ istniejący konflikt racji rozumu i 

uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII w. nazwano "wiekiem filozofów". 

Do  wielkich  myślicieli  tego  okresu  naleŜeli  m.in.:  Wolter,  Ch.L.  de  Montesquieu,  J.J.  Rousseau,  J. 

d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac. 

 

Wielką  rolę  odgrywali  tzw.  encyklopedyści,  którzy  opracowali  Wielką  Encyklopedię  Francuską  (1751-

1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor. 

Voltaire, Wolter, właściwie François Marie Arouet (1694–1778) 

francuski  publicysta,  filozof,  dramaturg,  poeta,  historyk  i  prozaik.  Wychowanek  kolegium jezuickiego, 

szybko zyskał sławę jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny. Czołowa postać oświecenia, 

członek  Akademii  Francuskiej.  Umysł  niezaleŜny,  dwukrotnie  naraził  się  władzy:  pod  zarzutem 

autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwięziony w Bastylii, w rok później wygnany z kraju za obrazę 

wpływowego  arystokraty.  Dwuletni  pobyt  Voltaire'a  w  Anglii  zaowocował  przyjęciem  filozofii  deistów 

oraz  opowiedzeniem  się  za  obroną  praw  i  swobód  burŜuazyjnych.  Napisane  po powrocie z wygnania 

Listy filozoficzne, w których dał wyraz swoim poglądom, wywołały skandal. 

 

Pisarz  po  raz  kolejny  musiał  uciekać  przed  aresztowaniem.  Schronienie  znalazł  w  Cirey,  wiejskiej 

posiadłości  markizy  du  Châtelet,  gdzie  spędził  10  lat.  Po  śmierci  przyjaciółki  wyjechał  do  Berlina  i 

został  doradcą  króla  pruskiego,  Fryderyka  II.  Na  jakiś  czas  osiedlił  się  w  Genewie,  by  ostatecznie 

osiąść w Ferney. 

 

Jako  tragediopisarz  nawiązywał  do  klasycystycznych  wzorów  P.  Corneille’a  i  J.  Racine’a.  Zachowując 

konwencję  gatunku,  zastąpił  konflikt  natury  moralnej  konfliktem  sentymentalnym,  połączył  dramat 

miłosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa 

 

26

(1743)  i  Mahomet  (1744)  Voltaire  dał  wyraz  nowym  potrzebom  uczuciowym  i  intelektualnym  swoich 

czasów. Krytyk Kościoła i religii jako narzędzia władzy, napisał głośną w swoim czasie Henriadę (1723) 

i wzorowany na L. Arioście poemat Dziewica Orleańska. 

 

Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf zapoczątkował 

nowy  sposób  pojmowania  historii,  rozumianej  odtąd  jako  dzieje  cywilizacji  i  jej  rozwoju.  Autor 

rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik encyklopedystów (D. Diderot), 

zasłynął  jako  twórca  niedoścignionych  w  swoim  artyzmie  powiastek  filozoficznych:  Tak  toczy  się 

światek  (1746),  Zadig  (1747),  Wizja  Babuka  (1748),  KsięŜniczka  Babilonu  (1768),  Prostaczek  (1767) 

oraz,  będącego  ukoronowaniem  gatunku,  utworu  Kandyd,  czyli  optymizm  (1759).  Dzieła  Voltaire 

tłumaczyli na język polski m.in.: I. Dembowski, J. Rogoziński, E. Słowacki, S. Staszic i S. Trembecki. 

 

 

Deizm 

pogląd  filozoficzno-teologiczny  zakładający,  Ŝe:  1)  Bóg  bądź  to  stworzył  świat,  bądź  odegrał  w  jego 

początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w kaŜdym z tych przypadków) prawa, wg których 

cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani w bieg historii naturalnej, ani w 

dzieje człowieka. 

 

 

W następstwie powyŜszych załoŜeń deizm odrzucił opatrzność BoŜą i objawienie, przyjmując co najwyŜej 

tylko  tę  jego  część,  która  jest  zgodna  z  naturalnymi,  racjonalnymi  zasadami  moralności.  Przeczył  teŜ 

boskości  Chrystusa,  potrzebie  istnienia  Kościoła,  tezie  o  dominacji  chrześcijaństwa  nad  innymi 

wyznaniami.  Postulował  reinterpretację  cudów  w duchu naturalizmu. Propagował ideę religii naturalnej, 

zgodnej z rozumem. 

 

 

Deizm powstał w XVII w. w Anglii, skąd trafił do Francji, stając się jednym z podstawowych składników 

światopoglądu  oświeceniowego.  Jego  klasyczny  wykład  zawiera  dzieło  J.  Tolanda  Christianity  not 

Misterious  (1696).  Najbardziej  znanymi  deistami  byli  J.  Locke  i  Voltaire,  a  pod  wpływem  tego  poglądu 

znajdowali  się  m.in.:  J.J.  Rousseau,  I.  Kant,  G.E.  Lessing,  B.  Franklin,  G.  Washington,  T.  Jefferson,  S. 

Staszic i J. Śniadecki. 

Rousseau Jean Jacques (1712-1778) 

jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w młodym wieku 

opuścił  rodzinną  Genewę  i  udał  się  na  wędrówkę  do  Włoch  i  Francji.  W  ParyŜu  zaczął  zdobywać 

wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią. 

 

Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty 

dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", Ŝył szczęśliwy i 

wolny  od  zbędnych  potrzeb,  popychających  do  walki  z  innymi  ludźmi.  Powstanie  społeczeństwa, 

nierówność  w  korzystaniu  z  dóbr  i  podział  pracy  zapoczątkowały  trwający  do  dziś  upadek  moralny 

 

27

człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, Ŝądzę panowania nad innymi, 

nienawiść. 

 

Swoje  poglądy  na  powstanie  i  rozwój  społeczeństwa  Rousseau  zawarł  w  słynnym  dziele  Umowa 

społeczna  (1762,  wydanie  polskie  w  tomie  pt.  Umowa  społeczna.  Uwagi  o  rządzie  polskim.  List  o 

widowiskach  i  inne  pisma,  1966).  Przedstawił  w  nim  model  doskonałego  społeczeństwa,  Ŝyjącego  w 

małym,  zamkniętym  państwie  o  ustroju  demokratycznym,  którego  obywatele  współpracują  ze  sobą, 

dobrowolnie  przestrzegając  ustalonego  prawem  porządku.  Rousseau  postulował  budowę  nowego 

społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci. 

 

Problemom  wychowania  poświęcił  ksiąŜkę  Emil,  czyli  o  wychowaniu  (1762,  wydanie  polskie  1955), 

pisał  teŜ  o  nich  w  swojej  powieści  "  Nowa  Heloiza" (1761,  wydanie  polskie  1962).  Na  plan  pierwszy 

wysuwał  w  procesie  wychowawczym  rozwijanie  naturalnych  pozytywnych  cech  dziecka,  wszystkich 

jego moŜliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu waŜniejsze są uczucia, dostarczają 

bowiem  człowiekowi  wiedzy  o  postępowaniu  moralnym,  kierują  jego  relacjami  z  innymi  i  stosunkiem 

do Boga. 

 

Swoje  wspomnienia  spisał  w  Wyznaniach (1781-1788, wydanie polskie 1956). W polskim przekładzie 

takŜe  m.in.:  Trzy  rozprawy  z  filozofii  społecznej  (1956),  Marzenia  samotnego  wędrowca  (1782,  1. 

wydanie  polskie  pt.  Przechadzki  samotnego  marzyciela,  1967).  Wywarł  wpływ  na  europejskich 

romantyków. 

 

Kompozytor  samouk.  Zajmował  się  operą.  Był  zdecydowanym  zwolennikiem  opery  włoskiej. Niektóre 

dzieła: intermedium WróŜbita wiejski (1753) - utwór ten zapoczątkował rozwój francuskiego wodewilu, 

Monodramat  Pigmalion  -  dzieło,  które  stało  się  punktem  wyjścia  dla  powstania  melodramatu,  opera 

baletowa  Les  muses  galantes  (1745),  tom  sentymentalnych  romansów  wokalnych  Les  consolations 

des miséres de ma vie (1781). 

Roussoizm 

tendencje  ideowo-literackie  pojawiające  się  w  Europie  w  okresie  oświecenia,  zainspirowane twórczością 

pisarza i filozofa J.J. Rousseau. Idee roussoizmu stały się wytycznymi dla kierunku literackiego zwanego 

sentymentalizmem, wpłynęły równieŜ na romantyków. 

 

 

Tendencje  dydaktyczne  roussoizmu  podjęli  w  Polsce  m.in.:  D.  Krajewski  w  utworze  Podolanka 

wychowana w stanie natury (1784) oraz F. Karpiński w Pamiętnikach (wydane 1844). 

Condillac Étienne Bonnot de (1715-1780) 

Francuski  filozof.  Jeden  z  najwaŜniejszych  przedstawicieli  francuskiego  oświecenia.  Twórca 

sensualizmu. 

 

 

28

Duchowny,  który  nie  pełnił  Ŝadnych  funkcji  kościelnych,  przebywał  w  ParyŜu  w  kręgu 

encyklopedystów.  1758-1767  był  wychowawcą  księcia  Parmy,  wnuka  Ludwika  XV.  Od  1768  członek 

Akademii Francuskiej. 

 

Condillac krytykował siedemnastowieczny racjonalizm oraz systemy metafizyczne. Twierdził, Ŝe wiedza 

oparta jest na wraŜeniach zmysłowych, warunkujących myślenie, pragnienia i namiętności. Ulegał do 

pewnego  stopnia  agnostycyzmowi.  Zajmował  się  takŜe  logiką,  teorią  znaku  i  metodologią  nauk.  Na 

zlecenie  polskiej  Komisji  Edukacji  Narodowej  napisał  Logikę  (polski  przekład  1802).  UwaŜany  za 

prekursora  współczesnej  ekonomii,  jako  autor  pracy  Le  commerce  et  le  gouvernement...  (1776). 

Wywarł duŜy wpływ na filozofię drugiej połowy XVIII w. we Francji. 

 

Główne  dzieła:  Traité  de  systčmes  (1749),  O  pochodzeniu  rodzaju  ludzkiego  (1746,  wydanie  polskie 

1952), Traktat o wraŜeniach (1754, wydanie polskie 1887), La langue de calculs (wydanie pośmiertne 

1798). 

Sensualizm 

pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, Ŝe zarówno cała 

wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm 

wiąŜe  się  z  postacią  E.B.  de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem 

Condillaca) próbował udowodnić, Ŝe człowiekowi nie potrzeba Ŝadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w 

nim Ŝycie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wraŜeń. 

Encyklopedyści 

grono  współpracowników  Wielkiej  Encyklopedii  (Encyclopedie  ou  Dictionnaire  raisonne  des  sciences, 

arts et metiers). Byli kontynuatorami dzieła Voltaire'a w zakresie racjonalizmu i naturalizmu. Dzięki ich 

wysiłkom  a  w  szczególności  D.  Diderota  i  d’Alemberta  całość  Encyklopedii  została  wydana  w  latach 

1751-1772. 

 

 

Filozofia  encyklopedystów  stała  w  opozycji  do  supernaturalizmu,  idealizmu,  dualizmu  oraz  całej 

tradycji chrześcijańskiej metafizyki. Naczelnym hasłem encyklopedystów, a szczególnie Diderota, była 

przyroda.  Ona  została  uznana  jako  jedyna  rzeczywistość  i  dobro,  wszystko  co  było  poza  nią, zostało 

uznane za fałsz lub zło. 

 

 

Dla encyklopedystów Bóg nie istniał, bo w przyrodzie się nie objawia, działają w niej tylko własne siły. 

Społeczeństwo  jeśli  tylko  formuje  własne  prawa  niezgodne  z  prawami  natury,  jest  źródłem  zła  i 

cierpień. Naturalistycznie pojmowali naukę, uznając, Ŝe posiada wartość, jeŜeli bada przyrodę. 

 

 

Tak  samo  wg.  nich  moralność  jest  słuszna,  gdy  normuje  Ŝycie  wg.  praw  przyrody.  Sztuka  jest 

wartością,  gdy  odtwarza  przyrodę.  Z  ogólnych  sformułowań  filozofii  encyklopedystów  wyłoniły  się 

cztery istotniejsze doktryny filozoficzne: 

 

 

 

29

1)  materializm,  sformułowany  jeszcze  przed  ukazaniem  Wielkiej  Encyklopedii  się  przez  J.O.  de  La 

Mettrie’ego, potem usystematyzowany przez P. Holbacha, 

2) sensualizm E.B. Condillaca, 

3) pozytywizm J. d'Alembert 

4) utylitaryzm Helvetiusa. 

 

 

J. Locke i podstawy empiryzmu

 

 

 

Locke John (1632-1704) 

filozof  angielski,  czołowy  przedstawiciel  empiryzmu  genetycznego.  Pionier  liberalizmu.  Zaproponował 

zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii 

uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu. 

 

Przesuwając  przedmiot  filozofii  z  problematyki  bytu  (ontologii)  na  teorię  poznania,  określając  nowe 

zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być: 

 

1)  psychologiczna,  badająca  nie  stosunek  pojęć  do  poznanych  przedmiotów,  lecz  same  pojęcia  w 

takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim. 

 

2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia. 

 

3) analityczna, zakładająca, Ŝe dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki. 

 

Przyjął, Ŝe wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest 

niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził teŜ, Ŝe nie 

ma  nic  w  umyśle,  czego  nie  było  wcześniej  w  zamyśle  (Nihil  est  in  intellectu,  quin  prius  fuerit  in 

sensu). 

 

Doświadczenie  wg  Locke’a  nabywamy  na  dwóch  drogach:  1)  doświadczając  rzeczy  zewnętrznych 

(postrzeŜenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje). 

 

Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, Ŝe znamy tylko idee, a nie rzeczy. 

 

Głównym dziełem filozoficznym Locke’go są: RozwaŜania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a takŜe 

wydane  pośmiertnie:  The  Conduct  of  the  Understanding  (1706).  Punktem  wyjścia  dla nowoczesnego 

 

30

liberalizmu  stała  się  Epistola  de  tolerantia  (1689),  uzupełniona  potem  przez  trzy  dalsze  listy  o 

tolerancji. 

 

W  dziedzinie  filozofii  społecznej  waŜną  rolę  odegrały:  Two  Treatises  of  Government  (1690).  W 

zakresie  pedagogiki:  Myśli  o  wychowaniu  (1693).  W  filozofii  religii:  The  Reasonableness  of 

Christianity... (1695). 

 

W  swoich  poglądach  ekonomicznych  opowiadał  się  za  wolnością  gospodarczą.  Twórca  dość 

prymitywnej teorii ilościowej pieniądza. 

 

Do  bardziej  znanych  jego  prac  naleŜą:  Some  Considerations  on  the  Consequences  of  the  Lowering 

Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to Money (1695); 

 

Empiryzm 

kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie 

zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne). 

 

1)  empiryzm  genetyczny  -  głosi,  Ŝe  umysł  ludzki  jest  pierwotnie  nie  ukształtowany  (tabula  rasa). 

Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie. 

 

2)  empiryzm  metodologiczny  -  pogląd,  wg.  którego  uzasadnienie  poznania  ludzkiego  musi  być  oparte 

bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu - aposterioryzm. 

 

3)  empiryzm  w  okresie  renesansu  -  zwany  naturalizmem  empirycznym  stanowił  początek  osiągnięć 

badawczych  L.  da  Vinci,  M.  Kopernika,  J.  Keplera  i  G.  Galileusza  i  podstawę  empirycznej  filozofii 

przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639). 

 

4)  empiryczny  naturalizm  społeczny  T.  Hobbesa,  który  nie  tylko  postulował,  ale  starał  się  wykazać  i 

uzasadnić przynaleŜność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił scholastyczną metafizykę 

na rzecz materialistycznej filozofii przyrody. 

 

5)  empiryzm  racjonalistyczny  J.  Locke‘a,  wyprowadza  poznanie  z  doświadczenia  i  doświadczeniem  go 

ogranicza.  Empiryzm  poznawczy  znalazł  zastosowanie  w  empiryzmie  moralnym,  którego  wyrazem  miał 

być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zła moralnego jest opinia ludzka. 

 

6)  empiryzm  sceptyczny  D.  Hume’a,  wprowadził  zasady  nieograniczonej  tolerancji  w  sprawach 

moralności  i  religii.  Odrzucił  wszelką  metafizykę  i  poszukiwał  takiej  wiedzy,  która  nie  budzi  zastrzeŜeń. 

Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach. 

 

7)  empiryzm  logiczny  (indukcyjny),  twórcami  jego  byli:  J.  Bentham  oraz  J.  Mill,  odrzucając  metafizykę, 

uwaŜali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej. 

 

 

31

Przez  doświadczenie  rozumieli  nie  tylko  ogląd  danego  faktu  jednostkowego,  lecz  takŜe  złoŜony  proces 

kalkulacji  i  rachunku,  moŜliwie  największej  liczby  warunków  i  okoliczności  poprzedzających  go, 

współtowarzyszących  mu  i  z  niego  wynikających,  aby  dopiero  na  tej  podstawie  wyciągać  wnioski  i 

formułować oceny. 

 

8)  empiryzm  metodologiczny  J.S.  Milla  odrzucał  wszelkie  aprioryczne  (wstępne)  załoŜenia:  znalazł 

zastosowanie przede wszystkim w logice, którą oparł na indukcji, doświadczeniu i kojarzeniu faktów. 

Tabula rasa 

(z  łacińskiego  -  "nie  zapisana  karta"),  pojęcie  związane  z  empiryzmem  genetycznym,  zgodnie  z  którym 

człowiek  rodzi  się  nie  posiadając  w  umyśle  Ŝadnej  wiedzy.  Przedstawicielami  takiego  poglądu  byli  m.in. 

D. Hume i J. Locke. 

 

 

G. Berkeley i skrajny sensualizm

 

 

 

Berkeley George (1685-1735) 

filozof  irlandzki.  Duchowny  anglikański.  W  latach  1700-1707  studiował  w  Dublinie.  Od  1709  pełnił 

róŜne  funkcje  kościelne  w  Dublinie  i  Londynie.  1729-1731  prowadził  działalność  misyjną  w  Ameryce 

Północnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia). 

 

Przedstawiciel  brytyjskiego  empiryzmu.  Zwolennik  nominalizmu:  zaprzeczał  istnieniu  jakichkolwiek 

abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uwaŜał wyłącznie za słowa. Jego poglądy ontologiczne 

określa  się  mianem  solipsyzmu  (lub  idealizmu  subiektywnego).  Wyciągając  radykalne  wnioski  z 

własnej  tezy  głoszącej,  Ŝe  istnieje  tylko  to,  czego  się  doświadcza,  sformułował  twierdzenie: esse est 

percipi (z łacińskiego - "istnieć to być postrzeganym"). 

 

Zaprzeczał  istnieniu  materii,  która  nie  stanowiąc  bezpośredniej  treści doświadczenia gwarantowałaby 

postrzeganym  przedmiotom  bytową  niezaleŜność.  Rzeczy  były  dlań  tylko  ideami  (postrzeŜeniami), 

trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe postrzeganie wszystkiego przez Boga. 

 

WaŜną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych duchów-umysłów - 

nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod wpływem filozofii Platona. Poza 

filozofią zajmował się m.in. optyką. 

 

WaŜniejsze  pisma:  A  New  Theory  of  Vision  (1709),  Traktat  o  zasadach  poznania  ludzkiego  (1710, 

wydanie  polskie  1890,  nowy  przekład  1956),  Trzy  dialogi  między  Hylasem  i  Filonousem  (1713, 

wydanie polskie 1927), Alciphron (1732), Siris (1744). 

Nominalizm 

 

32

koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których treści wiedzy abstrakcyjnej nie mogą mieć odpowiedników 

w rzeczywistości. Przedstawicielami tych koncepcji byli: 

 

1) stoicy, którzy twierdzili, Ŝe pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy, a ich przedmiotem nie 

są rzeczy materialne, 

 

2)  w  średniowieczu,  gdy  rozgorzał  spór  o  uniwersalia,  Roscellin,  zakonnik  z  Compiegne  nauczał,  Ŝe  nie 

istnieje  nic  poza  jednostkowymi  rzeczami:  nie  ma  barwy  poza  barwnymi  ciałami  ani  mądrości  poza 

mądrą duszą. 

 

3) w XVIII w. E.B. de Condillac, który uznał znaki nie tylko za wyraz mowy, ale teŜ za pojęcia. PoniewaŜ 

znaki  istnieją  realnie,  jest  teŜ  moŜliwość  postępu  w  nauce.  Wskazał  na  wspólną  naturę  myśli,  mowy, 

znaku.  Nominalizm  pojmował  jako  wiedzę  abstrakcyjną.  UwaŜał,  Ŝe  nasze  pojęcia  są  tylko  znakami, 

wraŜenia zaś jedynie stanami subiektywnymi. 

 

4) w XIX w. J.S. Mill, który będąc empirystą, musiał się ustosunkować do roli pojęć w nauce i twierdził, 

Ŝe  do  takich  pojęć,  jakie  byłyby  prawdziwe,  moŜemy  dojść  jedynie  na  drodze  doświadczeń,  a  te  mają 

zawsze  charakter  jednostkowy.  Będą  zatem  uogólnieniem  doświadczeń,  ale  i  wtedy  nie  są  oczywiste  i 

muszą  być  uzasadnione  empirycznie  -  indukcyjnie.  J.S.  Mill  przybliŜył  stanowiska  nominalistów  do 

realistów. 

 

5) współcześnie nominalizm występuje głównie w kierunkach pozytywistycznych i w poglądach z zakresu 

teorii i metodologii nauk oraz w teorii podstaw matematyki. Jego przejawami są: redukcjonizm i reizm. 

Solipsyzm 

pogląd filozoficzny, wg którego nie moŜna bezpośrednio poznać Ŝadnej innej rzeczywistości poza własną 

świadomością  (umysłem).  Człowiek  ma  dostęp  jedynie  do  subiektywnie  odczuwanych  zjawisk.  W 

konsekwencji  solipsysta  przyjmuje,  Ŝe  istnieje  tylko  on  jako  konkretny  podmiot,  dla  którego  wszystko, 

poza jego świadomością, jest jedynie układem zjawisk. 

 

Świat  moŜe  istnieć  jako  wyobraŜenie  lub  sen.  Solipsyzm  naleŜy  odróŜnić  od  idealizmu  obiektywnego, 

zgodnie z którym istnieje jakaś substancja duchowa, idea uniwersalna, której poszczególne podmioty są 

częściami,  partycypują  w  niej  lub  zachowują  jakiś  inny  typ  toŜsamości  z  tym,  co  duchowe.  Solipsyzm 

przypisuje się wczesnemu okresowi filozofii G. Berkeleya. 

Spirytualizm 

pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, Ŝe cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy 

materią,  ma  charakter  duchowy,  jest  formą  ducha  lub  idei.  Spirytualizm  jest  monizmem,  poniewaŜ 

uznaje istnienie tylko jednej substancji 

 

 

D. Hume i krytyka pojęcia rzeczywistości 

 

 

 

33

Hume David (1711-1776) 

szkocki  filozof  i  historyk.  Dwukrotnie  ubiegał  się  o  katedrę  uniwersytecką  (1744  Edynburg  i  1751 

Glasgow),  ale  jego  wniosek  odrzucono  ze  względu  na  poglądy.  Pracował  w  dyplomacji  (m.in.  1763-

1766  sekretarz  poselstwa  w  ParyŜu).  Przedstawiciel  empiryzmu.  Badał  nie  rzeczy,  lecz  ich  umysłowe 

przedstawienia, które dzielił na pierwotne wraŜenia i pochodzące od nich idee twierdząc, Ŝe te drugie 

o tyle mają wartość poznawczą, o ile wiernie kopiują te pierwsze. 

 

Przeprowadził  słynną  krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad podobieństwa oraz 

czasowej i przestrzennej styczności - uwaŜał za jedną z trzech podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, Ŝe 

obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, 

a  konstatacja  takiego  wynikania  jest  kwestią  arbitralnej  projekcji  doświadczeń  przeszłych  na 

przyszłość. Na podobnych przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym Ŝe podstawą łączenia 

faktów było w tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie. 

 

W konsekwencji twierdził, Ŝe przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje idei w umyśle 

(tymi  zajmuje  się  matematyka)  oraz  czyste  fakty  brane  tak,  jak  jawią  się  w  praktyce  Ŝyciowej, 

instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i pochodzenie, ani o to, czy istnieją 

realnie,  czy  przeciwnie:  są  jakąś  formą  złudzenia  -  takie  kwestie  wykraczają  zdaniem  Hume'a  poza 

moŜliwości  poznawcze  człowieka.  Wskazywał  teŜ,  Ŝe  prawdy  wiary  są  niedowodliwe  i  Ŝe  niemoŜliwa 

jest racjonalna teoria Boga - postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii. 

 

W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, Ŝe czynnikiem decydującym zarówno o moralności, 

jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który 

był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą. Hume naleŜy do 

najwaŜniejszych  postaci  w  dziejach  filozofii.  Wywarł  znaczący  wpływ  na  wielu  myślicieli,  m.in.  na  I. 

Kanta, nawiązywały do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm. 

 

Opublikował: Traktat o naturze ludzkiej (tom 1-3 1739-1740, wydanie polskie tom 1-2 1963), Essays 

Moral and Political (tom 1-2 1741-1747, polski wybór Eseje z dziedziny moralności i literatury, 1955), 

Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748, wydanie polskie 1919 i 1977), History of England (tom 1-

6 1754-1762), Dialogi o religii naturalnej (1779, wydanie polskie 1962). 

 

 

 

 

Poglądy I. Kanta 

 

 

34

 

Kant Immanuel (1724-1804) 

filozof  niemiecki,  od  1770  profesor  logiki  i  metafizyki  na  uniwersytecie  w  Królewcu.  Istotę  jego 

podglądów  stanowi  krytycyzm  teoriopoznawczy  nazywany  teŜ  transcendentalizmem,  wg  którego 

podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia. 

 

Pytaniem  podstawowym  w  zakresie  teorii  poznania,  jakie  postawił  Kant,  brzmiało:  czy  poznanie  jest 

moŜliwe  "a  prio-ri"-  niezaleŜne  od  doświadczenia,  o  charakterze  analitycznym.  Odpowiadając  na 

powyŜsze pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori: 

 

1)  matematyczne  2)  czysto  przyrodoznawcze  3)  metafizyczne  (np.  świat  musi  mieć  swój  pierwszy 

początek). 

 

Drugą  kategorią  sądów  wyodrębnioną  przez  Kanta  w  teorii  poznania  były  sądy  empiryczne,  czyli 

zaleŜne  od  doświadczenia,  nazwane  sądami  "a  posteriori".  Krytycyzm  poznawczy  Kanta  uznawał 

jedynie  poznawalność  zjawiskowej  strony  rzeczywistości,  co  stanowiło  pewną  formę  agnostycyzmu 

dotyczącego "rzeczy samych w sobie". 

 

Charakterystyczną cechą teorii Kanta był równieŜ nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający 

się  nie  tylko  w  teorii  poznania,  ale  takŜe  etyce  i  estetyce.  Kant  w  Krytyce  czystego  rozumu  (1781, 

wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. 

Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, Ŝe nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz Ŝe 

ich nie ma w świecie zjawisk. 

 

W  Krytyce  praktycznego  rozumu  (1788,  wydanie  polskie  1911)  dowiódł,  Ŝe  idee,  które  w  dziedzinie 

rozumu  teoretycznego  (nauki)  miały  charakter  regulatywny,  w  zakresie  rozumu  praktycznego,  czyli 

woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, Ŝe moralność jest nie do pomyślenia bez 

wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą 

w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym. 

 

Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący 

wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem. 

 

W dorobku twórczym Kanta naleŜy jeszcze wymienić: Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki... 

(1783,  wydanie  polskie  1901),  Uzasadnienie  metafizyki  moralności  (1785,  wydanie  polskie  1906)  i 

Krytykę władzy sądzenia (1791, wydanie polskie 1964). 

 

Krytycyzm 

 

35

1) postawa umysłowa i badawcza dociekająca racji wszelkich przekonań (równieŜ własnych), gotowa do 

przyjęcia  twierdzeń  tylko  uzasadnionych  i  sprawdzonych  oraz  do  zmiany  uznanych  twierdzeń  wobec 

wystąpienia przeczących im faktów. 

 

 

2)  w  filozofii,  postawa  umysłowo-poznawcza,  przeciwstawna  dogmatyzmowi,  upowszechniona  głównie 

przez sceptyków w III i II w. p.n.e. 

 

 

Postawa  krytyczna  w  filozofii  zyskała  szczególną  powszechność  w  okresie  oświecenia,  w  którym 

filozofowie  ze  szczególną  ostrością  odrzucali  wszelkie  dogmaty.  NajpowaŜniejsze  zadanie  filozofowie 

oświecenia widzieli w krytyce pojęć, szczególnie J. Locke, G. Berkeley, D. Hume. 

Formalizm 

1) w filozofii, sztuce nauce - kierunek, wg którego o wartościach estetycznych, etycznych, poznawczych 

itp. w danej dziedzinie decyduje przede wszystkim forma. 

 

2)  drobiazgowe  przestrzeganie  ustalonych  norm,  przepisów  bez  wnikania  w  ich  treść,  przesadna 

pedanteria i skrupulatność. 

Imperatyw 

(z  łacińskiego  imperativus  –  rozkazujący),  norma  moralna,  nakaz,  reguła.  Pojęcie  wywodzi  się  z 

koncepcji etycznej I. Kanta. OdróŜniał on imperatyw hipotetyczny od imperatywu kategorycznego. O ile 

imperatyw  hipotetyczny  nakazuje  podjąć  określone  działania,  aby  osiągnąć  poŜądany  cel,  o  tyle 

imperatyw kategoryczny mówi, jak naleŜy postępować, aby czyn był moralnie słuszny. 

 

Imperatyw kategoryczny, będący bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujął w następujący sposób: 

“Postępuj  wedle  takiej  tylko  zasady,  co  do  której  mógłbyś  chcieć,  aby  stała  się  ona  prawem 

powszechnym”. 

Imperatyw kategoryczny 

naczelna  zasada  w  etyce  I.  Kanta,  która  stanowi  czysto  formalne  prawo  działania,  wyraŜone  w  trzech 

nakazach: 

 

1)  "  postępuj  zawsze  tak,  abyś  mógł  chcieć,  by  zasada  twego  postępowania  była  prawem 

powszechnym". 

2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie słuŜyła za środek, lecz zawsze była 

celem". 

3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uwaŜać za źródło prawa powszechnego". 

 

Takie postępowanie, wg Kanta, jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i autonomii. 

Kantyzm 

1) system filozoficzny I. Kanta. 

 

2)  kierunek  myśli  filozoficznej  inspirowany  filozofią  Kanta  od  XVII  w.  do  czasów  współczesnych.  Z 

dorobku Kanta czerpali, rozwijając własne poglądy filozoficzne i niekiedy systemy myśli filozoficznej: J.G. 

Fichte, G.W.F. Hegel, w zakresie teorii poznania A. Schopenhauer. 

 

 

36

W  XIX  w.  w  Niemczech  pod  hasłem  "zurück  zu  Kant"  ("powrotu  do  Kanta")  myśl  filozoficzną  rozwijali: 

F.A.  Lange,  H.  Cohen,  H.  Helmholtz.  Od  1896  istniało  specjalne  czasopismo  kantowskie  Kantstudie  w 

Halle. 

 

W Polsce, dla T. Hoene-Wrońskiego kantyzm stał się podstawą rozwinięcia własnej metafizyki absolutnej. 

Neokantyzm 

kierunek  w  filozofii,  który  powstał  w  2.  poł.  XIX  w.  i  był  formą  sprzeciwu  wobec  heglizmu  oraz 

materializmu  przyrodniczego.  Stanowił  nawrót  do  filozofii  I.  Kanta  nie  tylko  w  zakresie  metodologii,  ale 

równieŜ zasad teoriopoznawczych. 

 

Neokantyzm  był  kontynuacją  i  jednocześnie  nową  koncepcją  filozofii krytycznej. Został zapoczątkowany 

przez F.A. Langego dziełem Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart 

(1866). Szczególną rolę w rozwoju neokantyzmu odegrały szkoły: marburska i badeńska. 

 

Pierwsza  z  nich,  odrzucając  wszelką  metafizykę  i  opierając  się  na  metodzie  transcendentalnej  Kanta, 

sprowadziła  filozofię  głównie  do  logiki.  Skupieni  w  niej  filozofowie  twierdzili,  Ŝe  rzeczywistym 

przedmiotem  poznania  naukowego  jest  tylko  myśl,  natomiast  dane  świata  zewnętrznego  nie  posiadają 

Ŝadnej wartości poznawczej. 

 

Zadaniem tak pojętej filozofii jest wyświetlanie i ustalanie logicznych uwarunkowań zachodzących między 

realnymi  związkami  rzeczowymi.  Tak  rozumiany  neokantyzm  wykluczał  wszelki  psychologizm  z  filozofii. 

Głównymi  przedstawicielami  tej  szkoły,  obok  juŜ  wymienionych,  byli:  H.  Cohen,  P.  Natorp,  E.  Cassirer. 

Ponadto: A. Görland, E. Hartmann, A. Buchenau, A. Liebert. 

 

Drugi  nurt  w  neokantyzmie  stanowiła  szkoła  badeńska  rozwijająca  działalność  we  Fryburgu  badeńskim, 

Heidelbergu  i  Strasburgu.  Filozofowie  tej  szkoły  uznawali  idealizm  i  stosowali  metodę  transcendentalną 

przede wszystkim w naukach humanistycznych i w filozofii kultury. Nie negując znaczenia teorii poznania, 

szkoła  kładła  nacisk  na  zagadnienia  wartości.  Twórcami  jej  byli:  W.  Windelband  i  H.  Rickert,  a  do 

uczniów i zwolenników zalicza się: B. Baucha, J. Cohna, R. Kronera, S. Hessena i H. Münsterberga. 

 

 

Pozytywizm A. Comte’a 

 

 

Comte August (1788-1857) 

filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły Politechnicznej 

w ParyŜu z zamiarem poświęcenia się 

badaniom naukowym. Przez krótki czas współpracował z C.H. Saint-

Simonem,  co  zaowocowało  zamieszczeniem  w  Katechizmie  przemysłowców  Systemu  polityki 

pozytywnej Comte'a. 

 

 

37

W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie 

przyjęte  przez  kręgi  naukowe.  W  4  lata  później  ukazał  się  pierwszy  z  6  tomów  Wykładów  filozofii 

pozytywnej.  Comte odrzucił 

spekulacje metafizyczne na rzecz rzetelnych badan empirycznych, takim 

wymogom mogly sprostac nauki przyrodnicze (ale jedynie czesciowo) a takze filozofia stroniaca od mnozenia 
fikcji metafizycznych.  Za  obowiązek  filozofa  pozytywisty  uwaŜał rozwaŜanie  tematów  utylitarnych  i 

działanie  na  rzecz  polepszania  Ŝycia.  Celem  Wykładów  miała  być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin 

naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii.

 
Comte sformulowal tak zwane prawo trzech stadiów rozwoju wiedzy:
a) teologiczne - zdominowane przez myslenie bezkrytyczne i religijne oparte na fikcjach
b) metafizyczne - spekulacji oderwanej od faktow
c) pozytywne - empiryczne i krytyczne
Klarowne sformulowanie tego prawa znalezc mozna w pierwszym wykladzie z serii "Metoda pozytywna w 
szesnastu wykladach" (wyborze z Cours de philosophie dokonanym jeszcze w XIX w., przeklad tego wyboru 
dostepny jest w jezyku polskim) zatytulowanym "Istota i znaczenie metody pozytywnej".
 

Przełomowym  momentem  w  Ŝyciu  Comte'a  stała  się  miłość  do  K.  de  Vaux,  która  po  dwóch  latach 

znajomości  z  filozofem  zmarła  na  gruźlicę  płuc.  Od  tej  chwili  w  doktrynie  Comte'a  dominującą  rolę 

zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze 

swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era 

pozytywistyczna.  Dla  jej  urzeczywistnienia  konieczne  stałoby  się  stworzenie  religii,  która  zastąpiłaby 

rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezaleŜna 

od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności. 

 

Organizację,  rytuał  i  sakramenty  Comte  postanowił  przejąć  z  katolicyzmu.  I  tak  “zapoŜyczona” 

pozytywistyczna  Trójca  Święta  składać  się  miała  z:  “Wielkiego  Środowiska”,  czyli  przestrzeni, 

“Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości. 

 

Swoje  idee 

quasireligijne  Comte  zawarł  w  dziełach:  System  filozofii  pozytywnej,  czyli  traktat  socjologii 

ustanawiający  religię  ludzkości  (1851)  oraz  Katechizm  pozytywistyczny  (1853),  składający  się  z 

“jedenastu  dialogów  między  Kobietą  a  kapłanem  Ludzkości”.  Choć  za  Ŝycia  Comte'a  jego  filozofia 

znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 

2. poł. XIX w., skoncentrowana na doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej. 

Altruizm 

przeciwstawna  egoizmowi  postawa  bezinteresownej  troski  o  dobro  innych,  w  myśl  której  w  przypadku 

kolizji  dobra  własnego  z  cudzym  naleŜy  dąŜyć  do  realizacji  dobra  drugiego  człowieka.  Termin  altruizm 

został  wprowadzony  przez  A.  Comte’a,  a  rozpowszechniony  przez  pozytywistów.  MoŜna  mówić  o 

altruizmie  spontanicznym,  spotykanym  takŜe  w  świecie  zwierząt,  altruizm  moŜe  być  równieŜ  rezultatem 

swoistej  refleksji  -  pojawiającej  się  w  ramach  rozmaitych,  niekiedy  odległych  od  siebie  systemów 

religijnych - nad powinnością jednostki wobec innych. 

 

 

Niektórzy  uwaŜają  altruizm,  ze  względu  na  oczekiwane  zwykle  niematerialne  ekwiwalenty  wdzięczności 

wywołanej  zachowaniem  altruistycznym  lub  teŜ  uzyskiwanie  wskutek  takiego  zachowania  lepszej  oceny 

samego  siebie,  za  subtelną  formę  egoizmu.  Taka  interpretacja  podwaŜa  jednak  istotę  postawy 

altruistycznej.  Altruizm  oznacza  zwykle  kaŜdy  rodzaj  działania,  które  jest  ukierunkowane  na 

przysparzanie  korzyści  komuś  lub  czemuś  (sprawie,  idei)  innemu,  z  pominięciem  własnych.  Często 

związany jest z ponoszeniem kosztów, zarówno realnych (finansowych), jak i psychologicznych (głównie 

moralnych). 

 

38

Pozytywizm w filozofii 

prąd, którego źródła znajdujemy: 

 

1)  u  sofistów,  w  tym  przede  wszystkim  u  Protagorasa.  Wg  niego  czynności  badawcze  powinny  być 

podporządkowane celom praktycznym (co stało się główną cechą wszystkich form pozytywizmu). 

 

2)  w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach materialistycznych. 

Hobbes uznał, Ŝe proces poznania jest natury mechanicznej, a całe poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk 

o hipotetycznych przyczynach (co stało się równieŜ cechą pozytywizmu). 

 

3)  w  filozofii  D.  Hume’a,  który  na  skutek  krytyki  teorii  poznania  uwaŜał  tylko  dwie  dziedziny  wiedzy  za 

rzetelne:  matematykę  i  wiedzę  czysto  faktyczną,  odrzucając  teologię  i  metafizykę.  To  ograniczenie 

wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później nazywać pozytywizmem. 

 

Rzeczywistym  twórcą  kierunku  stał  się  A.  Comte,  otwierający  w  dziejach  filozofii,  kultury  i  nauce  o 

społeczeństwie  "epokę  pozytywizmu".  Głównym  jego  dziełem  upowszechniającym  pozytywizm  stał  się 

Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842). 

 

Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, 

nie  zaś  urojonymi.  2)  bada  rzeczy  dostępne  umysłowi,  a  nie  tajemnice.  3)  rozwaŜa  tylko  tematy 

poŜyteczne.  4)  słuŜy  polepszeniu  Ŝycia,  a  nie  zaspokojeniu  czczej  ciekawości.  5)  ogranicza  się  do 

przedmiotów,  o  których  moŜna  uzyskać  wiedzę  pewną.  6)  zajmuje  się  kwestiami  ścisłymi.  7)  dąŜy  do 

pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń 

absolutnych i zastępuje je względnymi. 

 

Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale takŜe teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii. W etyce 

stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu. Hasłami jej były ludzkość, postęp i 

ład.  We  Francji  Comte  pozostawił  dwie  szkoły.  Na  czele  jednej  stał  P.  Laffite,  na  czele  drugiej  jego 

przeciwnik E. Littré. 

 

W  ramach  pozytywizmu  rozwinęły  się  następujące  prądy  i  teorie:  1)  ewolucjonizm,  2)  scjentyzm,  3) 

empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm. 

 

H.  Vaihinger  stał  się  twórcą  pozytywizmu  krytycznego,  zwanego  teŜ  fikcjonizmem,  gdyŜ  pojęcie  fikcji 

uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co znajduje się w umyśle, co nie 

odpowiada  rzeczywistości,  a  co  mimo  to  jest  Ŝyciowo  potrzebne,  np.  pojęcia  i  teorie,  klasyfikacje  i 

definicje, schematy i modele itp. 

 

W  XX  w.  M.  Schlick,  R.  Carnap,  a  przede  wszystkim  O.  Neurath, 

pod bezposrednim wplywem drugiego 

            pozytywizmu (empiriokrytycyzmu Macha i Avenariusa), utworzyli Koło Wiedeńskie i rozwinęli neopozytywizm. 

 

 

 

39

J. St. Mill i empiryzm 

 

 

Mill John Stuart (1806-1873) 

angielski  ekonomista,  filozof  i  logik.  Reprezentant  schyłkowej  fazy  rozwoju  klasycznej  szkoły 

angielskiej.  Syn  J.  Milla.  Zajmował  się  głównie  problemami  cyklu  gospodarczego,  traktując  go  jako 

obiektywne,  ale  przejściowe  zjawisko  gospodarcze,  kwestiami  podziału  produktu  społecznego,  teorii 

wartości i popytu. 

 

Sformułował  na  nowo  doktrynę  empiryzmu  w  teorii  poznania  i  logice;  indukcjonizmu  w  metodologii  i 

utylitaryzmu  w  etyce.  W  zakresie  teorii  poznania  Mill  podjął  się  uporządkowania  naczelnych  pojęć, 

szczególnie  przyczynowości,  uznając,  Ŝe  ma  ono  naturę  wyłącznie  psychologiczną,  a  tym  samym 

subiektywną. 

 

Swoje  poglądy  filozoficzne  Mill  zawarł  w  podręcznikowym  dziele  System  logiki  (1843).  W  An 

Examination  of  Sir  William  Hamilton's  Philosophy...  (1865)  wyłoŜył  zasady  własnej  teorii  poznania. 

Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający zagadnienia etyczne. 

Indukcjonizm 

w  metodologii  -  stanowisko,  zgodnie  z  którym  rzeczywistą  wartość  poznawczą  mają  tylko  twierdzenia 

ogólne sformułowane drogą indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych faktów, opisywanych przez 

tzw. zdania spostrzeŜeniowe. Przeciwieństwo dedukcjonizmu.

 

Dedukcjonizm, hipotetyzm, antyindukcjonizm 

w metodologii - stanowisko głoszące, iŜ podstawą rozwoju nauki są nie indukcyjne uogólnienia 

faktów  empirycznych  (  indukcja,  indukcjonizm),  a  hipotezy  i  teorie.  Z  nich  poprzez  dedukcję 

wyprowadza  się  pewne  konsekwencje  myślowe,  porównywane  następnie  z  wynikami  badań 

empirycznych.  Za  prawdziwe  uwaŜa  się  takie teoretyczno-hipotetyczne ujęcie danego zjawiska, 

które w porównaniu z innymi ma więcej konsekwencji prawdziwych lub mniej fałszywych. 

Utylitaryzm 

(z  łaciny  utilitas  –  korzyść,  poŜytek),  powstała  w  Anglii  w  XVII  w.  i  trwająca  do  XIX  w.  koncepcja 

etyczna,  zgodnie  z  którą  działanie  jest  uznawane  za  dobre  moralnie,  jeŜeli  chcąc  zaspokoić  własne 

przyjemności  i  potrzeby  oraz  zabiegając  o  własny  interes,  słuŜy  się  dobru  ogółu.  Utylitaryści  usiłowali 

wykazać,  Ŝe  interes  indywidualny  i  ogólny  nie  muszą  być  przeciwstawne,  a  w  przypadku  sprzeczności 

moŜliwe jest ich uzgodnienie. 

 

Celem  działań  powinno  być  szczęście  jak  największej  liczby  ludzi.  Przedstawicielami  utylitaryzmu  byli 

m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest 

jako  pogląd,  wg  którego  ocena  działań,  rzeczy,  zjawisk  i  osób  jest  dokonywana  z  punktu  widzenia 

uŜyteczności. 

 

 

 

40

Poglądy F. Nietzchego

 

 

 

Nietzsche Friedrich (1844-1900)

 

filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, Ŝe jego przodkowie 

byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego twórczości moŜna wyróŜnić trzy 

okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności. 

 

W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzieląc z nimi 

upodobania  do  nauk  szczegółowych  i  empirycznego  myślenia.  Bliska  mu  była  filozofia  staroŜytna: 

teoria  przyrody  Heraklita  z  Efezu,  teoria  człowieka  sofistów.  Z  relacji  Platona o poglądach Kalliklesa i 

Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka. 

 

Rozwinął  relatywistyczne  teorie:  poznania  i  wartości.  Był  krytykiem  współczesnej  mu  moralności. 

Uporządkował  na  nowo  systemy  aksjologiczne.  Inspirowany  darwinizmem  i  filozofią  A. 

Schopenhauera,  dowodził,  Ŝe  poznanie  ludzkie,  tak  jak  wszystkie  czynności  człowieka,  wypływa  z 

potrzeb Ŝyciowych i jest im podporządkowane. 

 

Dokonując  krytyki  i  przewartościowania  systemów  aksjologicznych Nietzsche podkreślał, Ŝe kaŜdy ma 

taką moralność, jaką ma naturę. A poniewaŜ natura jest słaba lub silna, wyróŜniał moralność panów i 

niewolników.  Pierwsi  cenią:  dostojność,  godność  osobistą,  stanowczość,  sprawność,  pewność 

działania,  bezwzględność  w  osiąganiu  celów.  Drugich  cechuje:  skłonność  do  litości,  miękkość  serca, 

uległość,  altruizm,  niepewność.  UwaŜał,  Ŝe  współczesnych  cechuje  moralność  niewolników 

(zwyrodnienie i dekadencja). 

 

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich załoŜeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 

3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych. 

 

Postawa dionizyjska była dla Nietzsego waŜniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem 

Ŝycia jako najwyŜszego dobra. Bóg na krzyŜu - symbolem ofiary z Ŝycia dla innych dóbr. To uczynienie 

z Ŝycia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie 

do zaakceptowania. 

 

Nietzsche  stał  się  "urzędowym"  filozofem,  dostarczając  J.N.  Goebbelsowi  i  A.  Hitlerowi  sofizmatów 

obcych nietzscheańskiemu duchowi. 

 

Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i naleŜą do niego m.in.: Narodziny tragedii (Die 

Geburt  der  Tragödie...,  1869).  Niewczesne  rozwaŜania  (Unzeitgemässe  Betrachtungen,  1870-1872), 

 

41

Ludzkie,  arcyludzkie  (Menschliches,  Allzumenschliches,  1878),  Jutrzenka  (Morgenröte,  1881),  Wiedza 

radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), 

Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralności (Zur Genealogie der 

Moral, 1887) i wydane pośmiertnie Ecce homo (1908).  

Nadczłowiek 

termin  wprowadzony  przez  F.  Nietzschego  dla  określenia  idealnego  wzorca  osobowości  człowieka 

przyszłości,  charakteryzującego  się  odrzuceniem  tradycyjnej  moralności,  dąŜeniem  do  uzyskania 

absolutnej  wolności  i  niezaleŜności,  kierowaniem  się  w  postępowaniu  poczuciem  własnej  słuszności, 

bezwzględnością w dąŜeniu do celu oraz osobistym dostojeństwem. 

Indywidualizm 

kierunek  w  filozofii  zapoczątkowany  w  okresie  średniowiecza  przez  Orygenesa,  a  rozwinięty  przez  J. 

Dunsa Szkota  intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz 

do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii, lecz formy. 

 

W  proporcjonalności  i  harmonii  sił  człowieka  widział  indywidualizm  wartość  moralną.  Głosił  kult 

doskonałych  jednostek  i  kult  irracjonalnych  sił  duszy.  Szczególnego  znaczenia  nabrał  indywidualizm  w 

filozofii romantycznej. 

 

Do najwyŜszej rangi indywidualizm podniósł F. Nietzsche, głosząc kult siły i nadczłowieka. Inny charakter 

indywidualizmowi  nadał  egzystencjalizm,  twierdząc,  Ŝe  człowiek  realizuje  stopniowo  swoją  naturę,  jest 

wolny  i  stoi  wobec  ciągłego  wyboru,  potrzeby  obrony  autentyczności  własnego  bytu,  wierności  sobie  i 

wychodzenia ponad siebie. 

 

Indywidualizm  w  etyce  wyraŜał  się  głoszeniem  tezy,  Ŝe  wszelkie  normy  moralne  wywodzą  się  z  uczuć i 

popędów  jednostek  ludzkich,  a  jedynym  motywem  i  celem  postępowania  jest  samodoskonalenie  się  i 

osiąganie szczęścia osobistego. 

 

 

Ewolucja twórcza H. Bergsona 

 

 

Bergson Henri (1859-1951) 

francuski  filozof.  Członek  Akademii  Francuskiej  od  1914,  profesor  École  Normale  Supérieure  (1898-

1900)  i  College  de  France  (1900-1914).  Po  wybuchu  I  wojny światowej (1914) walczył jako ochotnik 

na froncie. Jeden z najbardziej znanych filozofów XX w. 

 

Przedstawiciel  intuicjonizmu  oraz  tzw.  filozofii  pędu  Ŝyciowego.  Głosił  irracjonalizm,  przeciwstawiając 

się  poglądom  pozytywistycznym,  zwłaszcza  determinizmowi  mechanistycznemu  i  darwinowskiemu 

biologizmowi ewolucyjnemu. 

 

 

42

W  swojej  wizji  świata  podstawową  rolę  przypisywał  pędowi  Ŝyciowemu  ("élan  vital")  -  czynnikowi 

ewolucji twórczej, do którego dotrzeć moŜna było poprzez samopoznania i poznawania świata zgodnie 

z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni 

-  odrzuciwszy  uprzednio  ograniczenia  społeczne  i  religijne  oraz  zasady  logiczne,  które  dzielą  i 

deformują  postrzegane  zjawiska.  Stworzył  pojęcie  niezaleŜnego  w  znacznej  mierze  od  rzeczywistości 

społecznej  i  materialnej  "ja  głębokiego",  którego  udziałem  jest  ciągłe  wewnętrzne  doświadczanie 

trwania. 

 

Filozofia  Bergsona  zwalczana  zarówno  przez  myśl  katolicką  (jego  dzieła  znalazły  się  na  kościelnym 

indeksie  ksiąg  zakazanych),  jak  i  marksistowską,  wywarła  ogromny  wpływ  na  literaturę  i  sztukę. 

Najdoskonalszy wyraz zyskała w twórczości M. Prousta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 

1927. 

 

NajwaŜniejsze  dzieła:  O  bezpośrednich  danych  świadomości  (1889,  wydanie  polskie  1913),  Materia  i 

pamięć  (1896,  wydanie  polskie  1926),  Śmiech  (1900,  wydanie  polskie  1902),  Wstęp  do  metafizyki 

(1903, wydanie polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907, wydanie polskie 1912), Durée et simultanéité 

(1912), Myśl i ruch (1934, wydanie polskie 1963). 

 

Intuicjonizm 

kierunek  w  teorii  poznania  XX  w.,  wg  którego  głównym  lub  jedynie  wartościowym  sposobem  poznania 

jest intuicja. 

Intuicja 

przeczucie, wyczucie, zdolność przewidywania, twórcza wyobraźnia. W psychologii - narzucające 

się  przekonanie,  którego  nie  moŜna  w  pełni  uzasadnić,  nie  poprzedzone  świadomym 

rozumowaniem, a nawet mu przeciwstawne. 

Intuicja narzuca się bezpośrednio jako poczucie, Ŝe tak jest, jako sąd oczywisty. 

Irracjonalizm 

w  filozofii  poglądy  filozoficzne  przeciwstawne  racjonalizmowi.  Za  twórcę  irracjonalizmu  uznaje  się  św. 

Augustyna,  który  głosił  przewagę  irracjonalnych  sił  duszy  nad  rozumem.  Twierdził,  Ŝe  naturę  ludzką 

stanowi nie rozum, lecz czynna wola, i przejawia się ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce. 

 

Czynniki  irracjonalne  (pozarozumowe)  zdaniem  św.  Augustyna  mają  przewagę  nie  tylko  w  dziedzinie 

działania,  ale  i  w  poznaniu.  Prawdę o Bogu, która przerasta moŜliwości intelektualne człowieka, poznać 

moŜemy  nie  rozumem,  lecz  wiarą.  W  filozofii  współczesnej  irracjonalizm  jest  obecny  w  bergsonowskiej 

krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. 

Frazera i E.A. Rossa. 

 

Manifestacją irracjonalistycznych nastrojów stał się egzystencjalizm. 

Egzystencjalizm 

kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat czterdziestych XIX w. Impuls do jego rozwoju 

dał  S.  Kierkegaard.  Wg  niego  zadaniem  filozofii  miało  być  dociekanie  tego,  co  w  człowieku 

 

43

egzystencjalnie jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla niego i wyłącznie dla jego Ŝycia i co 

stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo - albo". 

 

Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonał się w Niemczech i we Francji w latach 1920-

1930 i jego nowymi teoretykami stali się: M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J.P. Sartre. W XX 

w.  przedmiotem  badań  egzystencjalizmu  stała  się  indywidualna  egzystencja  człowieka,  jego 

miejsce i rola w świecie. 

 

Wg egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co 

nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegają moralnemu, 

historycznemu  czy  teŜ  obyczajowemu  zdeterminowaniu  (indeterminizm),  jest  ona  zatem 

całkowicie wolna i moŜe z tą wolnością uczynić to, co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i 

decyduje  o  sensie  własnego  istnienia.  MoŜe  być  "bytem  nieprawdziwym"  lub  teŜ  "bytem 

prawdziwym". 

 

Wg  egzystencjalizmu  egzystencja  poprzedza  esencję.  Człowiek  zaś  ponosi  pełną 

odpowiedzialność  za  swoje  czyny,  co  stwarza  poczucie  samotności,  zagubienia  i  zagroŜenia  w 

świecie,  lęk,  zwłaszcza  przed  śmiercią.  Myśli  egzystencjalizmu  wywarły  powaŜny  wpływ  na 

twórczość literacką XX w. 

 

 

Pragmatyzm W. James’a

 

 

 

James William (1842-1910) 

brat  H.  Jamesa.  Filozof  i  psycholog  amerykański.  Od  1872  wykładowca,  od  1885  profesor 

Uniwersytetu  Harvarda.  Jeden  z  twórców  pragmatyzmu.  Wbrew  dominującym  poglądom 

atomistycznym  (atomizm)  akcentował  ciągłość  świadomości  w  czasie  (tzw.  strumień  świadomości), 

podkreślając jej  charakter jednostkowy  i  funkcjonalny  -  uwaŜał,  Ŝe  czynnikiem  porządkującym ją jest 

wola uwarunkowana Ŝyciowymi potrzebami i dąŜeniami człowieka. 

 

Za  podstawę  poznania  uznał  doświadczenie  pojęte  jako  ciąg  zindywidualizowanych  przeŜyć. 

Odrzuciwszy  klasyczne  Arystotelesowskie  określenie  prawdy,  stwierdził,  iŜ  stanowi  ona  wynik 

akceptacji danego sądu przez podmiot poznający na podstawie kryterium uŜyteczności. Rzeczywistość 

definiował  jako  pluralistyczną  i  konkretną  -  jej  poszczególne  elementy  cechować  miała jego  zdaniem 

względna  niezaleŜność  od  całości  (tzw.  tychizm),  przy  jednoczesnej  więzi  z  elementami  sąsiednimi 

(tzw. synechizm). 

 

 

44

Niektóre  prace:  Pogadanki  psychologiczne  (1899,  wydanie  polskie  1902),  Doświadczenie  religijne 

(1902,  wydanie  polskie  1918),  Pragmatyzm  (1907,  wydanie  polskie  1957),  Probierz  prawdy  (1909, 

wydanie polskie 1911). 

Pragmatyzm 

kierunek  filozofii  XX  w.  wywodzący  się  z  angielskiego  empiryzmu,  ukształtowany  w  Stanach 

Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce’a pod koniec XIX w. w 

artykule How to Make Our Ideas Clear (1878). 

 

Teorię  pragmatyzmu  rozwinęli:  W.  James-  główny  jego  propagator,  J.  Dewey  -  twórca  filozoficznego 

systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapoŜyczył termin 

pragmatyzmu  od  I.  Kanta,  który  jako  pragmatyczne  określił  te  prawa,  które  są  stosowane  w  naukach 

doświadczalnych,  w  odróŜnieniu  od  praw  praktycznych,  tj.  moralnych,  apriorycznych.  Pragmatyzm  był 

metodą rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, 

werbalizmu i od jego konsekwencji. 

 

F.C.  Schiller,  oceniając  poglądy  W.  Jamesa  (jak  równieŜ  dorobek  filozofii  pragmatycznej),  uznał,  Ŝe 

pragmatyzm jest: 

 

1)  humanizmem,  bo  indywidualnego  człowieka  czyni  miarą  rzeczy  w  odróŜnieniu  od  scholastycyzmu, 

który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze. 

 

2) odwrotnością werbalizmu, poniewaŜ kryterium prawdy upatruje w praktyce Ŝyciowej. 

 

3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm. 

 

4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu. 

 

5) woluntaryzmem. 

Woluntaryzm 

w  filozofii  pogląd  uznający  wyŜszość  woli  nad  innymi  władzami  umysłowymi  człowieka: 

rozumem,  intuicją  itp.,  i  uznający  ją  za  główny  motor  ludzkich  działań.  Termin  woluntaryzm 

wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem 

staroŜytnym  akcentowali  konstytutywną  rolę  woli  w  naturze  człowieka,  był  św.  Augustyn. 

Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot. 

 

W.  Ockham  przeniósł  woluntaryzm  na  grunt  ontologii  i  teologii  głosząc,  Ŝe  właściwości  bytu 

zaleŜne  są od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy 

racjonalne)  nie  moŜe  ograniczać.  Woluntaryzm  znalazł  teŜ  miejsce  w  teorii  poznania  R. 

Descartes'a, który uznał, iŜ sąd jest aktem tyleŜ intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na 

wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego przedstawienia. 

 

 

45

O  woluntaryzmie  metafizycznym  mówić  moŜna  w  przypadku  A.  Schopenhauera,  twierdzącego, 

Ŝe  wola  -  obok  wyobraŜeń  jest  czynnikiem  tworzącym  świat.  P.F.  Maine  de  Biran  z  kolei 

powiązał  wolę  z  jaźnią  i  egzystencją,  wyraŜając  to  w  maksymie:  Chcę,  więc  jestem.  F. 

Ravaisson  uznał  wolę  za  pierwowzór  bytu,  odkrywalny  przez  analizę  własnej  świadomości. 

Woluntarystyczna  była  teŜ  psychologia  W.  Wundta.  U  F.  Nietzschego  woluntaryzm  miał 

charakter  biologiczny  -  wg  niego  wola  jest  istotą  Ŝycia,  będącego  pierwotną  i  najwyŜszą 

wartością. 

 

Aspekty  woluntarystyczne  moŜna  odnaleźć  takŜe  w  pragmatyzmie  amerykańskim  i  w 

egzystencjalizmie.  Zwłaszcza  w  tym  ostatnim  kierunku  (S.  Kierkegaard,  K.  Jaspers,  A.  Camus, 

J.P.  Sartre)  zasadniczą  rolę  odgrywają  akty  woli  i  wyboru,  poprzez  które  człowiek  tworzy  i 

potwierdza własną egzystencję i esencję. 

 

6) personalizmem - w odróŜnieniu od naturalizmu. 

Personalizm 

koncepcja  filozoficzna,  której  początki  moŜna  odnaleźć  w  staroŜytności,  m.in.  u  sofistów, 

rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje 

się  osoba  (persona):  byt  natury  duchowej,  obdarzony  świadomością  i  wolą,  twórczy  i 

odpowiedzialny moralnie. 

 

Personalizm  został  rozwinięty  w  czasach  nowszych  przez  J.G.  Fichtego  i  romantyków. 

Personalizm Fichtego polega na tym, Ŝe za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie 

tylko  poznaje  coś,  co  i  tak  bez  niej  istnieje,  lecz  tworzy,  ustanawia  rzeczywistość.  Przedmiot 

wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jaźni jest dla Fichtego takŜe człowiek. 

 

Analizy  personalistyczne  mieszczą  się  w  obrębie  ogólnie  pojmowanej  antropologii  filozoficznej. 

Personalistyczny charakter ma takŜe filozofia W. Jamesa. 

 

W  XX  w.  personalizm  uległ  znacznym  wpływom  tomizmu i  neotomizmu.  Powstały  teŜ  odrębne 

koncepcje:  personalizm  egzystencjalistyczny  J.P.  Sartre'a,  psychoanalityczny  Z.  Freuda  czy 

strukturalistyczny  C.  Lévi-Straussa.  W  ich  rozwaŜaniach  o  człowieku  i  osobie  ludzkiej  człowiek 

ukazany  jest  głównie  jako  istota  zagubiona  pośród  wydarzeń  i  własnych  wytworów.  Inny 

charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki. 

 

7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu. 

Antropomorfizm 

(z  greckiego  "anthropos"  -  człowiek,  "morfe"  -  kształt),  w  religioznawstwie  i  etnologii 

przypisywanie ludzkich cech istotom, którym one z natury nie przynaleŜą: zwierzętom i tworom 

przyrody  nieoŜywionej,  a  zwłaszcza  bóstwom;  w  tym  ostatnim  przypadku  rozróŜnia  się 

antropomorfizm  fizyczny  (obdarzanie  bóstwa  nadnaturalną  urodą,  siłą,  sprawnością  itp.)  i 

psychiczny  (tzw.  antropopatyzm  -  obraz  "osobowości"  bóstwa  budowany  za  pomocą  pojęć 

czerpanych z psychologii człowieka). 

 

 

46

Występuje  na  niemal  wszystkich  etapach  rozwoju  religii  -  od  wierzeń  pierwotnych  po  wielkie 

wyznania  monoteistyczne,  gdzie  jednak  pełni  funkcje  czysto  uŜytkowe,  metaforyczne 

(teologiczna analogia). 

 

8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej. 

 

W  ocenie  A.  Schaffa,  zawartej  w  Głównych  zagadnieniach  i  kierunkach  filozofii  (1962),  pragmatyzm 

wykluczał  tzw.  bezinteresowne  poznanie  świata  i  gromadzenie  prawd,  które  niczemu  nie  słuŜą. 

Pragmatyzm  wywarł  powaŜny  wpływ  na  inne  nurty  filozofii  XX  w.,  psychologię  społeczną,  nauki  o 

polityce i stworzył własne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm. 

 

Pragmatyzm  spotkał  się  teŜ  ze  zdecydowaną  opozycją,  głównie:  F.H.  Bradleya,  H.  Taylora,  A.O. 

Lovejoya.  Idee  pragmatyzmu  były  i  są  nadal  rozwijane,  m.in.  przez:  A.  Tarskiego,  T.S.  Kuhna,  R. 

Rorty’ego. 

Instrumentalizm 

współczesny  kierunek  filozoficzny,  stanowiący  odmianę  pragmatyzmu,  wg  którego  poznanie, 

wiedza  i  wszelka  działalność  ludzka  są  narzędziami  (instrumentami)  przystosowania  się 

jednostki do środowiska i opanowywania go. 

Operacjonizm 

kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z załoŜeń pozytywizmu. Zapoczątkował go P.W. 

Bridgman, wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg której pojęcia naukowe nie ujmują 

istoty rzeczy, lecz tylko poddają działaniom uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej 

toŜsamości. 

 

Pogląd ten zmierzał do wyeliminowania pojęcia absolutnej prawdy: operacjoniści twierdzili, Ŝe w 

nauce  nie  jest  ono  potrzebne  i  faktycznie  nie  jest  uŜywane.  Stąd,  ich  zdaniem,  kaŜda  prawda 

jest zaleŜna od stanu wiedzy ludzkiej. KaŜda moŜe być obalona, mogą teŜ współistnieć prawdy 

odmienne, wzajemnie niezgodne. 

 

Operacjonizm  zatem  nie  wypowiadał  się  o  istocie  prawdy,  lecz  jedynie  o  jej  kryteriach,  które 

pojmował  relatywistycznie.  Z  operacjonizmem  na  gruncie  psychologii  wystąpił  E.G.  Boring  w 

1930  starając  się  uzgodnić  introspekcję  i  behawioryzm.  Wg  jego  poglądów  pojęcia 

psychologiczne  słuŜą  do  prowadzenia  operacji  metodycznych,  ale  nie  do  poznania 

rzeczywistości. 

 

 

 

 

 

KONIEC