Microsoft Word - Anatomia Skrypt Godowicz.doc

OSIE, PŁASZCZYZNY l OKOLICE CIAŁA

Ciało ludzkie opisujemy w tzw. postawie anatomicznej, tzn. w pozycji stojącej, z kończynamigórnymi
luźno zwieszonymi wzdłuż tułowia i rękami ułożonymi powierzchnią dłoniową doprzodu.Celem
ułatwienia opisu ciała wprowadza się szereg umownych płaszczyzn i osi.Podstawowe osie przebiegają
w 3 głównych kierunkach:

• osie pionowe (axes verticales), wśród nich wyodrębnia się oś główną przechodzącą przez szczyt

głowy.

• osie poziome (axes.horizontales), zwane też niekiedy poprzecznymi (axes transversales),

przebiegające prostopadle do poprzednich, od strony prawej do lewej lub odwrotnie.

• osie strzałkowe (axes sagittales), biegnące poziomo, prostopadle do poprzednich, od przodu ku

tyłowi lub odwrotnie

Płaszczyzny są wyznaczane przez 2 osie leżące prostopadle do siebie. W związku z tym określa się 3
rodzaje płaszczyzn:

• strzałkowe (plana sagittalia), wyznaczone przez oś strzałkową i pionową. Płaszczyzna pośrodkowa,

dzieląca ciało na lewą i prawą połowę zawiera w sobie oś główną

• poziome (plana honzontalia), wyznaczone przez oś strzałkową i poprzeczną

• czołowe (plana frontalia), wyznaczone przez oś poziomą (poprzeczną) i pionową.

W obrębie osi, a również w obrębie płaszczyzn wyznacza się kierunki, np. w osi strzałkowej wyznacza
się kierunek przedni (antenor) lub brzuszny albo dobrzuszny (ventralis) i tylny (posterior) lub grzbietowy
względnie dogrzbietowy (dorsalis). W osi pionowej wyróżnia się kierunek górny (superior) i dolny
(inferior), dawniej zwane dogłowowym lub doczaszkowym (cranialis) i doogonowym (caudalis). W osi
poziomej wyróżnia się kierunek przyśrodkowy (medialis) i boczny (lateralis). Struktura położona
przyśrodkowo względem drugiej, leży bliżej płaszczyzny pośrodkowej niż ta druga struktura. W obrębie
kończyn używa sie okresleń „bliższy" (proximalis) i „dalszy" (distalis). Określenia te odnoszą się do
odległości od tułowia. W opisach przedramienia kierunek przyśrodkowy bywa nazywany łokciowym
(ulnaris), a boczny promieniowym (radialis), powierzchnia przednia - dłoniową (palmaris, volaris), a tylna
- grzbietową (dorsalis). Położenie względem powierzchni ciała jest określane jako „powierzochowne"
(superficialis) lub „głębokie" (profundus). Położenie struktury między dwiema innymi, w zależności od
wzajemnych odniesień, może być określane jako środkowe (medius) albo pośrednie (intermedius) a
niekiedy jako pośrodkowe (medianus). W celu ułatwienia rzutowania narządów na ściany tułowia
wprowadzono szereg umownych linii o stałym przebiegu na powierzchni ścian klatki piersiowej i
brzucha. W zakresie klatki piersiowej, dzięki istnieniu żeber, zadanie to jest częściowo ułatwione,
wyznacza się jednak linie o przebiegu pionowym:
1. Linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior), biegnąca pionowo przez środek mostka i dalej
przez pępek.
2. Linia mostkowa (linea sternalis) - przebiega wzdłuż bocznego brzegu trzonu mostka
3. Linia środkowo-obojczykowa (linea medioclavicularis) - przechodzi przez 1/2 długości obojczyka
4. Linia przymostkowa (linea parasternalis) biegnie w środku pomiędzy linią mostkową a środkowo-
obojczykową
5. Linia pachowa przednia (linea axillaris anterior) przechodzi przez fałd pachowy przedni
6. Linia pachowa tylna (linea axillaris posterior) przechodzi przez fałd pachowy tylny.
7. Linia pachowa środkowa (linea axillaris media) biegnie w środku między przednią a tylną
8. Linia pośrodkowa tylna (linea mediana posterior) przebiega wzdłuż wierzchołków wyrostków
kolczystych kręgów.
9. Linia przykręgowa (linea paravertebralis) biegnie wzdłuż wierzchołków wyrostków poprzecznych
kręgów
10. Linia łopatkowa (linea scapularis) przechodzi przez dolny kąt łopatki.
W obrębie brzucha dobrym punktem orientacyjnym jest pępek, topografię narządów określa się również
w odniesieniu do więzadeł pachwinowych lub grzebieni biodrowych. Brzegi biegnących pionowo mięśni
prostych brzucha, niestety widocznych tylko u osób dobrze umięśnionych, są używane jako naturalne
linie pionowe.
Na przedniej ścianie brzucha wyznacza się 2 umowne linie poziome: górna przechodzi przez dolne
brzegi X żeber, a dolna przez kolce biodrowe przednie górne. Po wyznaczeniu tych linii otrzymuje się
podział brzucha na 3 główne okolice: nabrzusze (epigastrium), śródbrzusze (mesogastrium) i

podbrzusze (hypogastrium). Dodatkowo wprowadza się linie pionowe -wzdłuż bocznych brzegów mięśni
prostych brzucha, a dla osób, u których nie są one widoczne można zastępczo wyznaczyć umowne linie
biegnące pionowo przez 1/2 długości więzadeł pachwinowych, co mniej więcej pokrywa się z opisanymi
liniami naturalnymi. Wprowadzenie linii pionowych umożliwia podział każdej z 3 głównych okolic na 3
mniejsze. Nabrzusze dzieli się w ten sposób na nabrzusze właściwe i 2 okolice podżebrowe (lewą i
prawą). Śródbrzusze zawiera okolicę pępkową i 2 okolice boczne. W skład podbrzusza wchodzi okolica
łonowa i 2 okolice pachwinowe.

UŁÓW-ŚCIANY l PRZESTRZENIE Klatka piersiowa (thorax

)

Dolną ścianą klatki piersiowej, oddzielającą ją od brzucha jest przepona - płaski mięsień, należący do
głównych mięśni wdechu. Ściany górnej nie mą otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis
superior) łączy ją bezpośrednio z szyją. Pozostałe ściany (przednią boczne i tylna) są, trójwarstwowe.
Warstwa powierzchowna obejmuje skórę, tkankę podskórną i powięź powierzchowną klatki piers-iowej.
Warstwa środkowa jest utworzona przez mięśnie powierzchowne klatki piersiowej (mięsień piersiowy
większy, m. piersiowy mniejszy, m. zębaty przedni, m. podobojczykowy), związane z obręczą kończyny
górnej, ale spełniają również funkcje dodatkowych mięśni wdechu. Warstwa głęboka obejmuje szkielet
kostny z mięśniami głębokimi (albo właściwymi) klatki piersiowej. Od wewnątrz warstwa ta jest
zamknięta powięzia.wewnatrzpiersiową, W warstwie głębokiej leżą mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne
i wewnętrzne, mm. podżebrowe i mm. poprzeczne klatki piersiowej. Oprócz mm. międzyżebrowych
zewnętrznych, pozostałe są mięśniami wydechowymi.

Jamę klatki piersiowej

dzieli się na 2 jamy opłucnej i leżące pomiędzy nimi śródpiersie. Jama opłucnej

jest szczelinowatą przestrzenią zawartą między opłucną ścienną płucną i krezkową. Można stwierdzić,
że płuca są, otoczone przez jamy opłucnej, zawierające niewielką ilość płynu surowiczego.
Śródpiersie zatem jest od boków ograniczone przez opłucne ścienne śródpiersiowe, od przodu przez
tylną, powierzchnię mostka i mm. poprzeczne klatki piersiowej, od dołu przez przeponę i od tyłu przez
przednią powierzchnię kręgosłupa piersiowego. Ku górze łączy się z szyją przez otwór górny klatki
piersiowej. Określenie umownej ołaszczyzny poziomej, przechodzacej przez miejsce połączenia
rękojeści z trzonem mostka i krążek międzykręgowy lezący między IV a V kręgiem piersiowym, pozwala
na podzielenie śródpiersia na górne i dolne. Umowna płaszczyzna czołowa przechodząca przez
tchawicę dzieli śródpiersie górne na przed- i zatchawicze. Śródpiersie dolne jest podzielone przez
worek osierdziowy na przednie, tylne i środkowe (to ostatnie obejmuje worek osierdziowy z
zawartością).
Jama brzuszna (abdomen. cavum abdominis') Górna ściana jamy brzusznej jest tożsama z dolną
ścianą klatki piersiowej. Obie części tułowia są, oddzielone przeponą (diaphragma). Ponieważ stanowi
ona przegrodę między klatką piersiową a brzuchem, więc musi zawierać szereg otworów, przez które
mogą, przechodzić narządy, naczynia i nerwy. Ku dołowi jama brzuszna nie ma zamknięcią za dolne
ograniczenie uważa się dopiero dno miednicy. Ściana tylna jest utworzona przez kręgosłup lędźwiowy i
częściowo talerze kości biodrowych oraz mięśnie lędźwiowe i czworoboczne. lędźwi. Ściany boczne i
przednia zbudowane są z warstw:
1. Powierzchowna - skórą tkanka podskórną powięź powierzchowna
2. Środkowa - mięśnie z ich rozcięgnami
3. Głęboka - powięź poprzeczna
W przedniej ścianie pośrodkowo leży kresa biała (linea alba). Jest to pasmo facznotkanko-we,
zbudowane z krzyżujących się włókien rozcięgien mięśni skośnych i poprzecznych brzucha strony lewej
i prawej. Kresa jest przerwana przez pępek, rzutowany na kręgosłup na wysokości krążka
międzykręgowego między iii a IV kręgiem, lędźwiowym. Po bokach od tej kresy leżą biegnące pionowo
mięśnie proste brzuchą objęte własnymi pochewkami, zbudowanymi z tych samych rozcięgien, które
tworzą kresę białą. W ścianie bocznej leżą kolejno: m. skośny brzucha zewnętrzny, m. skośny-brzucha
wewnętrzny i m. poprzeczny brzucha. Z nazwy tego najgłębiej leżącego mięśnia wynika nazwa powięzi,
wyścielającej jamę brzuszną. Mięśnie brzucha pełnią głównie rolę mięśni wydechowych, tworzą bowiem
tzw. Tłocznię brzuszną. Wskutek ich skurczu wzrasta ciśnienie wewnątrzbrzuszne, wypychając
przeponę
w głąb klatki piersiowej.

Zawartość jamy brzusznej

Przebiegająca w poprzek jamy brzusznej okrężnica poprzeczna i jej krezka dzielą jamę
brzuszną na 2 piętra: górne albo gruczołowe i dolne czyli jelitowe. Piętro górne zawiera:

brzuszną część przełyku, żołądek, część górną i zstępującą dwunastnicy, trzustkę, wątrobę z' drogami
żółciowymi, śledzionę, nadnercza i większe części nerek. W piętrze dolnym leżą 'pozostałe części jelita
cienkiego, jelito grube, dolne końce nerek i moczowody. Ściany jamy brzusznej od wewnątrz są pokryte
otrzewną ścienną. otrzewna (pentoneum) jest błoną surowiczą; jest zbudowana z jednowarstwowego
nabłonka łoącznotkankowej blaszki właściwej. Rozróżniamy 3 rodzaje otrzewnej: ścienną, trzewnąi
krezkową. Otrzewna ścienną która wyściela wewnętrzną powierzchnię ścian brzucha i miednicy, ma
blaszkę właściwą zbudowaną z tkanki łącznej włóknistej. Dlatego jest stosunkowo grubą sztywną trudno
rozciągliwa. Otrzewna trzewną pokrywająca powierzchnie narządów lezących wewnątrzotrzewnowe,
posiada w blaszce właściwej tkankę łączną wiotką. Taka budowa powoduje, że jest ona cienką
delikatną łatwo rozciągliwą dostosowuje się łatwo do zmian objętości narządu (np. jelita). Trzecim,
pośrednim rodzajem otrzewnej jest otrzewna krezkową tworzy ona przejście otrzewnej ściennej w
trzewna. Krezka narządu (mesenterium) jest to twór, zbudowany z dwóch blaszek otrzewnej krezkowej,
łączący otrzewną ścienną z otrzewną, trzewna pokrywającą, ten narząd. Pomiędzy blaszkami krezki
biegną, naczynia i nerwy zaopatrujące narząd .lam,a otrzewnej (cavum pentonei) jest to szczelinowata
przestrzeń, leżąca między otrzewną ścienną, a trzewna. i krezkowa. Zawiera niewielką, ilość płynu
surowiczego, u płci żeńskiej ponadto lezą w niej jajniki (nie są pokryte otrzewną trzewna). U płci męskiej
jama otrzewnej jest przestrzenią zamkniętą, natomiast w przypadku płci żeńskiej komunikuje się ze
środowiskiem zewnętrznym przez jajowody,macice i pochwe

Jama otrzewnej

tworzy szereg zachyłków ograniczonych przez fałdy otrzewnej. Największym z nich jest

torba sieciową która tworzy się w życiu zarodkowym i płodowym wskutek obrotów rozwijającego się
żołądka i przemian jego krezek.
Otrzewna ścienna przylega ściśle do przepony (prócz miejsca jej zrostu z wątrobą) i przedniej ściany
brzuchą ale tylko do poziomu pępka. Poniżej pępka pomiędzy przednią ścianą brzucha a otrzewną
ścienną lezą. więzadła i naczynia krwionośne. Do tylnej ściany brzucha otrzewna ścienna dochodzi
jedynie po bokach, gdyż duża liczba narządów i naczyń leżących na tej ścianie uniemożliwia jej to.
Podobnie wygląda relacja tej otrzewnej do dna miednicy. W związku z tym jamę brzuszną (wraz z jamą
miednicy) podzielono na 2 główne przestrzenie: • wewnątrzotrzewnową (spatium intraperitoneale) i
zewnątrzotrzewnową.(spatium extraperitoneale). Przestrzeń wewnątrzotrzewnową definiujemy jako
ograniczoną przez otrzewną ścienną bo leży do wewnątrz od otrzewnej ściennej. Przestrzeń ta zawiera
jamę otrzewnej (z jej zawartością), narządy pokryte otrzewną trzewna i ich krezki. Narząd leżący w tej
przestrzeni określamy jako leżący wewnątrzotrzewnowe. Przestrzeń zewnątrzotrzewnowa jest zawarta
między otrzewną ścienną a ścianami brzucha i miednicy. Dzielimy jąm na:
1. przestrzeń zaotrzewnową - między tylną ścianą brzucha a otrzewną ścienną
2. przestrzeń podotrzewnową - między dnem miednicy a otrzewną ścienną
3. przestrzeń przedotrzewnową - między przednią ścianą brzucha a otrzewną ścienną W przestrzeni
zaotrzewnowej leżąm.in.: nadnerczą nerki, brzuszne części moczowodów, trzustką dwunastnica bez
części górnej, okrężnica wstępująca i zstępującą aorta brzuszną żyła główna dolną część żyły wrotnej,
naczynia i węzły chłonne, pnie współczulne oraz sploty nerwowe, w tym największy spośród splotów
autonomicznych - splot trzewny. W przestrzeni podotrzewnowej znajdują się m.in.: pęcherz moczowy,
miedniczne części moczowodów, część cewki moczowej, odbytnicą u płci żeńskiej macica i część
pochwy, u płci męskiej - nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, ponadto u obu płci
naczynia biodrowe wewnętrzne, węzły i naczynia chłonne, sploty krzyżowe i sploty podbrzuszne dolne.
Po otwarciu jamy brzusznej widoczne są w przestrzeni wewnątrzotrzewnowej: część wątroby z
wystającym spod niej dnem pęcherzyka żółciowego i część żołądka wraz z odchodzącą od jego
krzywizny większej siecią większą (omenrum majus). Jest to twór otrzewnowy, powstały rozwojowo ze
zdwojenia krezki dogrzbietowej żołądka. W wyniku takiego pochodzenia przejściowo, w życiu płodowym
jest zbudowana z 4 blaszek otrzewnej krezkowej, ale w dalszych etapach rozwoju jej blaszki częściowo
zanikają! ostatecznie pozostają tylko dwie. Sieć większa zwisa w kierunku miednicy, przykrywając od
przodu piętro dolne jamy brzusznej. Poniżej żołądka zrasta się z okrężnicą poprzeczną. Sieć większa
zawiera stosunkowo dużą ilość tkanki tłuszczowej, znajdują się w niej również plamki mleczne, które są
zgrupowaniami limfocytów. Dzięki ich obecności sieć większa ma zdolność ograniczania ewentualnych
procesów zapalnych toczących się w piętrze dolnym, w przestrzeni wewnątrzotrzewnowej.

UKŁAD NARZĄDÓW RUCHU

Uktad ruchu jest złożony z kości, chrząstek, ich połączeń oraz mięśni szkieletowych. Mięśnie stanowią
czynną część tego układu, a pozostałe struktury tworzą część bierną. Kość jest zbudowana głównie z

tkanki kostnej, należącej do grupy tkanek łącznych. Oprócz tej tkanki buduje ją również szpik kostny
(medulla ossium), który występuje w 2 głównych odmianach: szpik czerwony, pełniący rolę
krwiotwórczą i szpik żółty, powstały ze stłuszcze-nia szpiku czerwonego. Szpik kostny znajduje się
wewnątrz kości, zajmuje tzw. jamę szpikową oraz wypełnia przestrzenie między beleczkami istoty
gąbczastej. Tkanka kostna jest uformowana w istotę zbitą lezącą zewnętrznie oraz istotę gąbczastą
znajdującą się wewnątrz kości. Od zewnątrz kość jest pokryta błoną zwaną okostną warunkuje ona
przyrost kości na grubość. Wyjątek stanowią, powierzchnie stawowe kości, gdyż one są pokryte
chrząstką sta-' wową. Od wewnątrz występuje podobna błoną zwana śródkostną, wyściela ona. jamę
szpikową.
Ze względu na kształt można podzielić kości na; długie, krótkie, płaskie, różnokształtne i pneumatyczne.
Kość długą definiujemy jako kość, której jeden z 3 wymiarów jest znacznie dłuższy od dwóch
pozostałych. W kości krótkiej wszystkie wymiary są. zbliżone do siebie. Kość płaska ma jeden z 3
wymiarów jest znacznie mniejszy od dwóch pozostałych, jest to więc przeciwieństwo kości długiej.
Kość długa jest zbudowana z trzonu i dwóch nasad (końców): bliższej-i dalszej. Między trzonem a
nasadą w okresie wzrostu kości leży chrząstka nasadową która umożliwia przyrost kości na długość.
Połączenia kości dzielimy na 1) ścisłe (nieruchome), 2) o częściowej ruchomości i 3) wolne czyli stawy.
Płoączenia ścisłe to kosciozrosty czyii połączenia elementów kostnych przy pomocy tkanki kostnej.
Wśród połączeń o częściowej ruchomość! można wyróżnić: a )jchrzastkozrostysty, czyli takie
połączenia elementów kostnych, w których materiałem łączącym jest tkanka chrzestna oraz
b)więzozrosty, czyli połączenia elementów kostnych przy pomocy tkanki łącznej. Szczególnym
rodzajem więzozrostów są, szwy, występujące między kośćmi w czaszce oraz wkiinowa-nie czyii
umocowanie zęba w zębodole.

Staw (articulatio

) jest to ruchome połączenie dwóch lub więcej elementów (niekoniecznie kostnych), w

skład którego wchodzą;
1. przynajmniej dwie powierzchnie stawowe (f.acies articulares) pokryte chrząstką stawową
2. torebka stawowa (capsula articularis) zbudowana z warstwy zewnętrznej zwanej błoną włóknistą i
warstwy wewnętrznej czyli błony maziowej
3. jama stawowa (cavum articulare) wypełniona mazią stawową. Jama stawowa jest szczelinowatą
przestrzenią ograniczoną powierzchniami stawowymi i błoną maziową. Jeżeli jedna z powierzchni
stawowych jest wklęsłą a druga wypukłą to wypukłą nazywamy główką, a wklęsłą panewką stawową.
Oprócz w/w stałych składników stawu w niektórych stawach występują elementy niestałe, jak np.:^
1. więzadła (ligamenta)- pasma tkanki łącznej włóknistej, wzmacniające staw i ograniczające zakres
ruchów
2. obrąbki stawowe - chrzestne pierścienie, przyczepione do brzegów panewki stawowej,
powiększające jej powierzchnię
3. krążki stawowe - chrzestne krążki, zrośnięte z błoną włóknistą torebki stawowej, wskutek
czego w stawie występują dwa piętrą zawierające oddzielne błony maziowe -4. łąkotki stawowe - twory
analogiczne do krążków, ale niecałkowicie dzielą staw na 2 piętra
5. ciała tłuszczowe - fałdy błony maziowej, wypełnione tkanką tłuszczową
6. kaletki.maziowe - uwypuklenia błony maziowej na zewnątrz błony włóknistej
7. trzeszczki - drobne kości, włączone w ścięgna mięśni, występują w tych miejscach, gdzie ścięgno jest
ściśle zrośnięte z błoną włóknistą torebki stawowej

Podziały stawów

Dla ułatwienia i usystematyzowania wiedzy o stawach przeprowadza się podziały. Najłatwiejszy to
podział na stawy proste i złożone. Proste zawierają dwie, a złożone więcej niż dwie powierzchnie
stawowe. Najistotniejszy podział, oparty na liczbie osi ruchów w stawie wyróżnia 4 grupy stawów:
jedno-, dwu- i wieloosiowe oraz nieregularne. W zależności od ukształtowania powierzchni stawowych
dzielimy
- stawy jednoosiowe na:
1. zawiasowe (np. stawy międzypaliczkowe)'
2. obrotowe (np. stawy pcomieniowo-łokciowe bliższy i dalszy)
3. śrubowe (np.'stawy szczytowo-obrotowe)
- stawy dwuosiowe na: ,
1. eliptyczne lub kłykciowe (np. staw promieniowo-nadgarstkowy) i
2. siodełkowe (np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka)

- stawy wieloosiowe na:
1. kuliste wolne (np. staw ramienny)
2. kuliste panewkowe (np. staw biodrowy) i
3. płaskie (np. stawy międzykręgowe)

Kręgosłup

(columna vertebralis) jest zbudowany z 33 - 34 kręgów. Dzielimy go na następujące odcinki:

szyjny (7 kręgów),piersiowy (12 kręgów), lędźwiowy (5 kręgów), krzyżowy (5 kręgów), guziczny (4-5
kręgów).Każdy kręg posiada trzon, łuk kręgu i 7 wyrostków: kolczysty, 2 poprzeczne, 2 stawowe górne i
2 stawowe dolne. Nieco odmienne pod względem budowy są kręgi lędźwiowe. Nie mają one typowych
wyrostków poprzecznych, lecz ich miejsce zajmują, wyrostki żebrowe, będące rozwojowymi
odpowiednikami żeber. Odpowiednikami wyrostków poprzecznych są, natomiast wyrostki dodatkowe.
Ponadto kręg lędźwiowy ma jeszcze wyrostki suteczkowate, leżące przy tylnych brzegach wyrostków
stawowych górnych. Kręgi są, między sobą. połączone przy pomocy stawów, chrząstkozrostów (krążki
międzykręgowe) i więzozrcstów, W odcinku krzyżowym i guzicznym (ogonowym) kręgosłupa występują,
kościozrosty (kość krzyżowa ; kość gu-ziczna).
Pomiędzy trzonami a łukami kręgów znajduje się kanał kręgowy, w którym leży rdzeń kręgowy wraz z
oponami.
Szkielet klatki piersiowej jest zbudowany z piersiowego odcinka kręgosłupą 12 par żeber (costae) i
mostka. Mostek (sternum) leży pośrcdkowo w przedniej ścianie klatki piersiowej, zbudowany z
rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Jest połączony stawowe z obojczykami i parami żeber II-
VII. Żebro l łączy się z mostkiem przy pomocy chrząstkozrostu, żebra VIII, IX i X za pośred-.nictwem
łuku żebrowego są połączone z chrząstką żebra VII, a ta łączy się z mostkiem sta-wowo. Ostatnie 2
pary żeber (XI i XII) nie łączą się z mostkiem, są dlatego zwane żebrami wolnymi. Żebra l-Vll, łączące
się z mostkiem bezpośrednio nazywamy żebrami prawdziwymi. Pozostałe (Vlll-XlI) to żebra rzekome,
nie łączą się one bezpośrednio z mostkiem (czyli albo łączą się pośrednio, albo wcale). Połączenia
żeber z kręgosłupem czyli stawy żebrowo-kręgowe są w przypadku żeber l-X połączeniami podwójnymi
- z trzonami kręgów i z wyrostkami poprzecznymi. Żebra wolne łączą, się tylko z trzonami
kręgów.Kościec kończyny górnej dzielimy na szkielet obręczy barkowej i wolnej kończyny. W skład
szkieletu obręczy barkowej wchodzi łopatka (scapula) i obojczyk (clavicula). Kościec wolnej kończyny
górnej składa się z koścframiennej (humerus), 2 kości przedramienia (promieniowej (radius) i łokciowej
(uina)) oraz kości ręki, które dzielimy na kości nadgarstka (carpus), śródręcza (metacarpus) i palców
(digiti). Kości nadgarstka jest 8, ułożone w 2 szeregach - bliższym i dalszym. W szeregu bliższym lezą,
kolejno: kość.łódeczkowatą kość księżycowatą kość trójgraniasta i kość grochowata. W szeregu
dalszym: kość czworoboczna większą kość czworoboczna mniejszą kość gtówkowata i kość
haczykowata. Kości śródręcza jest 5. Każdy palec jest zbudowany z paliczków. Kciuk ma 2 paliczki
(bliższy i dalszy), a pozostałe palce po 3 (bliższy, środkowy i dalszy.
Kość ramienna jest połączona z łopatką stawem ramiennym (articulatio humen), który jest stawem
kulistym wolnym. Połączenie kości ramiennej z kośćmi przedramienia określamy mianem stawu
łokciowego (articulatio cubiti), jest on stawem złożonym z 3 stawów ramien-no-łokciowego, ramienno-
promieniowego i promieniowo-łokciowego bliższego, zawiera aż 7 powierzchni stawowych. Kości
przedramienia łączą się między sobą stawami promieniowo-łokciowymi bliższym i dalszym oraz błoną
międzykostną przedramienia. Z kośćmi nadgarstka kość łokciowa nie łączy się stawowe, a kość
promieniowa tworzy staw promieniowo-nadgarstkowy.

Kościec kończyny dolnej

Tworzy obręcz miedniczna czyli miednica kostna(pelvis) oraz szkielet wolnej kończyny dolnej
W skład miednicy kostnej wchodzą, 2 kości miedniczne (lewa i prawa), kość krzyżowa (os sacrum) \
kość guziczna (os coccyg/s). Każda z kości miednicznych (os coxae) jest zbu- :/ dowana z 3 kości:
biodrowej (os ilium). łonowej (os pubis) i kulszowej (os ischii), połączonych ze sobą kcsciozrostami. Z
tytu kości biodrowej lacza.się z koscią krzyzową stawami krzyzowobiodrowymi, a z przodu, pomiędzy
obiema kośćmi łonowymi występuje spojenie łonowe. Jest to rodzaj chrząstkozrostu, wzmocniony
dodatkowo więzadłami. U płci żeńskiej, pod wpływem hormonów, połączenie to nieco się rozluźnia
przed-porodem dla ułatwienia przejścia płodu.
Wszystkie 3 kości składające się na kość miedniczną biorą udział w tworzeniu panewki stawu
biodrowego (articulatio coxae), którym łączy się z obręczą, miedniczną, kość udowa (femur) -
największa z kości długich. Staw biodrowy jest stawem kulistym panewkowym. Dalszy koniec kości
udowej łączy się z piszczela.(ró»a) i rzepką (patella) stawem kolanowym (arri-culatio genus). Jest to

staw o skomplikowanej budowie, zawierający m.in. 2 łąkołki. Oprócz piszczeli podudzie zawiera jeszcze
drugą kość - strzałkę (fibula), leza.cąpo bocznej stronie piszczeli. Jest ona uważana za kość
atawistyczna. Znaczenie dla mechaniki kończyny ma jej koniec dalszy zwany kostką boczną. Kostka tą
obok kostki przyśrodkowej (należącej do piszczeli), wchodzi w skład stawu skokowego górnego.
Połączenia kości podudzia obejmują staw piszczelowo-strzałkowy, więzozrost piszczelowo-strzałkowy i
błonę międzykostna goleni. Szkielet stopy złożony jest z kości stepu, śródstopia i palców/Kości stepu
(tarsus) jest 7, ułożone charakterystycznie, w 2 szeregi - tylny i przedni. W szeregu tylnym leży kość
piętowa (calcaneus) i, powyżej niej, kość skokowa (talus). Szereg przedni składa się z kości sze-
ściennej i 3 kości klinowatych - bocznej, pośredniej i przyśrodkowej. Pomiędzy oboma szeregami, a
ściślej pomiędzy kością skokową a kośćmi klinowatymi leży kość tódkowata. Ułożenie kości skokowej
powyżej kości piętowej jest podstawowym warunkiem istnienia wyskle-pienia podłużnego stopy. Dzięki
temu kość łódkowata leży przyśrodkowo i powyżej kości sześciennej. Stopa-jest wysklepiona również
poprzecznie. Dzięki obydwu wysklepieniom opiera się na 3 punktach podparcia: tylną podporą jest guz
kości piętowej, a przednią głowy l i V kości śródstopia. Kościec śródstopia (metatarsus) i.palców (digiti)
wykazuje daleko idącą analogię'do odpowiednich części szkieletu ręki."Czaszka (cranium) złożona jest
z kości, które dzielimy na kości mózgoczaszki i twarzoczaszki (albo trzewibcza-szki), W każdej z tych
grup wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste.

Mózgoczaszka

Twarzoczaszka

Parzyste

kości skroniowe
kości ciemieniowe

szczęki kości jarzmowe
kości podniebienne kości
łzowe kości nosowe
małżowiny nosowe dolne.

| Nieparzyste

kość czołowa kość
sitowa kość klinowa
kość potyliczna

żuchwa lemiesz kość
gnykcwa

Kość jest zaliczana do mózgoczaszki jeżeli, choć w niewielkim stopniu, sąsiaduje z mózgowiem. W
praktyce oznacza to, ze mózgoczaszkę tworzą, te-kości, które biorą udział w ograniczeniu jamy czaszki.
Jama czaszki jest zamknięta od dołu podstawą, a od góry sklepieniem czaszki. Podstawa czaszki jest
uformowana w 3 doły" przedni, środkowy i tylny, co narzuca podział jamy. Jama nosowa i oczodoły,
chociaż są położone w części twarzowej czaszki, mają ściany utworzone przez kosa z obu grup (i
trzewia-, i mózgoczaszki). Żuchwa jest połączona z podstawą czaszki dwoma stawami skroniowo-
zuchwowymi. O znacznej ruchomosci.Kosć gnykowa ma z podstawa czszki jedynie połączenia
wiązadłowe i przy pomocy mięśni. W czaszce znajdują, się jedyne w ludzkim organizmie kości
pneumatyczne:

nazwa kości

przestrzeń pneumatyczna

szczeka | . zatoka szczękowa
kość czołowa

zatoka czołowa.

kość sitowa l ' błędniki sitowe lewy i prawy
- kość klinowa

zatoka kiinowa

kość skroniowa

ucho środkowe

Układ mięśni szkieletowych

Wśród mięśni głowy wyróżnia się mięśnie wyrazowe (mimiczne, ich cechą charakterystycz-ną jest
przynajmniej jeden przyczep do skóry lub błony śluzowej) i mięśnie zwaczowe (poruszają żuchwą).
Mięśnie szyi, dzielone na kilka grup, ułatwiają poruszanie głową. Ich położenie umożliwia
usystematyzowanie zawartości szyi przez jej podział na trójkąty. Mięśnie klatki piersiowej dzieli się na
głębokie i powierzchowne. Zadaniem mięśni głębokich jest bezpośredni udział w ruchach oddechowych.
Należą tu m.in. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, które są głównymi mięśniami wdechu (pracują

nawet podczas spoczynkowego oddychania) oraz mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, będące
mięśniami wydechowymi.Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej należą do obręczy barkowej i oprócz
oddziaływania na kończynę górną, pełnią rolę dodatkowych (pomocniczych) mięśni wdechu. Mięśnie te
pracują podczas głębokiego wdechu. Dolną ścianę klatki piersiowej tworzy przepona - płaski mięsień,
wysklepiony ku górze, w głąb kostnej klatki piersiowej. Na zwłokach wysklepienie przepony sięga po
stronie prawej do IV żebrą po lewej do V żebra. U- człowieka żywego, podczas głębokiego wydechu po
stronie prawej do V, a po lewej do VI żebra. Skurcz prze-pony powoduje jej obniżenie, czego skutkiem
jest wdech. Przepona należy do głównych mięśni wdechu. Ponieważ stanowi ona przegrodę między
klatką piersiową a brzuchem, więc musi zawierać szereg otworów, przez które mogą przechodzić
narządy, naczynia i nerwy. Centralną część przepony nazywam^rod^IenT^oęgnJsTT^-' W obrębie
środka ścięgnistego, na wysokości VIII kręgu piersiowego, leży otwór żyły główne; (foramen venae
cavae), przez który przechodzi do klatki piersiowej żyta główna dolna i naczynia chłonne. W tylnej (lędź-
wiowej) części przepony na poziomie X kręgu piersiowego znajduje się rozwór przełykowy (hiatus
esophageus), przez który przechodzi z klatki piersiowej do jamy brzusznej przełyk-z nerwami błędnymi.
Do tyłu i poniżej od rozworu przełykowego, na wysokości XII kręgu piersiowego leży rozwór aortowy
(hiatus aorticus). Przez ten rozwór przechodzi do jamy brzusznej aorta zstępującą a do klatki piersiowej
największe naczynie chłonne ustroju, czyli przewód piersiowy. Oprócz wymienionych przepona posiada
jeszcze mniejsze-otwory łączące-klatkę piersiową z jamą brzuszną.
Mięśni wydechowych nie dzieli się na główne i dodatkowe, gdyż ich skurcz jest potrzebny jedynie do
wykonania głębokiego wydechu, podczas gdy wydech spoczynkowy nie wymaga pracy mięśni.
Mięśnie brzucha to w głównej mierze mięśnie płaskie, ze znacznymi rozcięgnamj. Ich skurcz powoduje
zgięcie kręgosłupa i jego ruchy skrętne, ale przede wszystkim wywołuje wzrost ciśnienia w jamie
brzusznej, co pogłębia wydech (mięśnie wydechowe). Mięśnie kończyny górnej można podzielić
topograficznie na mięśnie obręczy barkowej, ramienią przedramienia i ręki. Ramię ma 2 grupy mięśni -
przednią i tylną.. Do przedniej należy mięsień dwugłowy ramienia (musculus biceps brachii), m. kruczo-
ramienny i m. ramienny. Grupa tylna mięśni ramienia obejmuje m. trójgłowy ramienia (m. tnceps brachii)
i m. łokciowy. Przedramię posiada 3 grupy mięśniowe: przednią, tylną i boczną. Mięśnie ręki dzielimy na
mięśnie kłębu, klębika i mięśnie środkowe dłoni. Stosuje się tez podział czynnościowy, w odniesieniu do
poszczególnych stawów. Mięśnie działające na staw ramienny dzieli się na:
Zginacze, prostowniki,odwodziciele ,przywodziciele, roatory (wyKonujące obrót). Mięśnie związane ze
stawem łokciowym dzielimy na zginające, prostujące, odwracające i nawracające. Wśród mięśni
wykonujących ruchy palców wyróżnia się zginające, prostujące, odwodzące, przywodzące. Z kciukiem
związane są, ponadto mięśnie przeciwstawiające. Mięśnie kończyny dolnej można podzielić na mięśnie
obręczy miednicznej, udą podudzia i stopy lub wg podziału czynnościowego na analogiczne grupy-jak w
kończynie górnej.

UKŁAD NACZYNIOWY

W skład układu naczyniowego wchodzi serce, tętnice, naczynia mikrokrązenią żyły oraz układ
limfatyczny (albo chłonny).
Tętnicami nazywamy naczynia krwionośne, w których krew płynie w kierunku od serca na obwód ciała.
Może to być krew utlenowaną jak jest w większości tętnic, ale w niektórych tętnicach płynie krew
odtlenowana (tętnice-płucne i ich odgałęzienia). Żyły to naczynia krwionośne, którymi płynie krew z
obwodu ciała w kierunku serca.
Budowa ściany naczyń tętniczych i żylnych jest podobna. Występują, w nich 3 warstwy- błona
wewnętrzna (tunica intima), środkowa (tunica media) i zewnętrzna albo przydanka (adventi-tia). Błona
wewnętrzna jest zbudowana ze śródbłonka opartego na błonie podstawowej. Ściany tętnic są. grubsze
niż żył, głównie ze względu na różnice w składzie tunica media. W błonie środkowej i zewnętrznej tętnic
znajduje się duża ilość włókien mięsnych gładkich i kolagenowych, co zapewnia sprężystość ściany.
Coraz mniejsze tętnice mają coraz więcej włókien mięsnych w ścianie, stad tętnice obwodowe są,
sztywniejsze od dużych tętnic. Z tych różnic wynika podział tętnic na 3 typy:
1) tętnice typu sprężystego o średnicy 1 - 2 cm i
2) tętnice typu mięśniowego, ich średnica wynosi 0,1 - 1 cm
3) tętniczki , 20 un - 200 um
Żyły są naczyniami cienkościennymi, niskooporowymi. niskociśnieniowymi i wysokoobjętościowymi. Ich
sciana zawiera luzną siatkę włokien kolagenowych, co warunkuje dużą rozciagliwość i chroni sciane

przed uszkodzeniem w przypadku wzrostu ciśnienia. W żyłach (z wyjątkiem żył głowy i szyi) wysteruia
zastawki, uniemożliwiające

COFANIE SIĘ KRWI

Gradient ciśnień w żytach warunkuje powrót zylny (vis a tergo). Ponadto wspomagają; vis a 'lateraie
(ciśnienie wywierane przez kurczące się mięśnie) i vis a tronie - siła ssąca klatki piersiowej podczas
wdechu.
Oprócz podziału żył ze względu na średnicę stosuje się jeszcze podziały morfologiczny i topograficzny.
Ze względu na budowę ściany dzielimy je na:
1) żyły odmiany wtóknisto-mięśniowej
2) żyły odmiany włóknistej
3) żyły włóknisto-spręzyste - .
Wg podziału topograficznego dzielimy żyły na powierzchowne i głębokie. Żyły głębokie dzieli się na
towarzyszące tętnicom (mniejszym.tętnicom z reguły towarzysza po. 2 żyły, a większym po jednej) i
biegnące samotnie.
Żyły powierzchowne przebiegają, niezależnie od tętnic, w. tkance podskórnej, na powięzi. W przebiegu
towarzyszą im naczynia chłonne powierzchowne i często nen/yy skórne.
Porównanie naczyń tętniczych i żylnych
| TĘTNICE | ŻYŁY

TĘTNICE

ŻYŁY

gruba ściana

cienka ściana

wysokie ciśnienie krwi

niskie ciśnienie krwi

mała pojemność

wysoka pojemność /

brak zastawek

obecne zastawki

w tętnicach typu mięśniowego
dużo włókien mięsnych

słabo rozwinięta mięśniówka

dużo włókien sprężystych

dużo włókien klejorodnych

rola transportująca

rola pojemnościowa (60% krwi')

barwa różowa

baryła sinawa

na zwłokach światło otwarte

na zwłokach zapadnięte

na zwłokach puste

na zwłokach zawierają, skrzepłą
krew

Przepływając z tętnic do żył, krew płynie przez mikrokrazenie. W skład jednostki mikrokrażenia
wchodzą;
1) letniczki (arteriolae)
2) tętniczki końcowe (metartenolae) ———
3) zwieracze przedwłosowate
4) kapilary krwionośne
5) zytki (venulae)
5) anastomozy tętniczo-zylne
Arteriolae, metartenolae i zwieracze przedwłosowate pełnią rolę naczyń oporowych, ich za-"'-
da"iern jest redukda ciśnienia.
Kapilary krwionośne, określane tez jako „naczynia wymiany", maja. długość 400 - 700 urn,
średnica 4-6 |^m, ciśnienie hydrostatyczne przy końcu tętniczym wynosi 35 mm Hg, a przy
końcu zylnym 15-20 mm Hg. Ściana kapilar krwionośnych jest zbudowana z 1 warstwy
śródbfonka i błony podstawowej.
Anastomozy tętniczo-zylne są określane mianem„naczyń przeciekowych, gdyż umożliwiają,
przepływ krwi z tętniczek do żyłek, z pominięciem sieci kapilarnej. Żyłki pełnią rolę naczyń
pojemnościowych.
Funkcje naczyń mikrokrażenia:
1. wymiana gazów i substancji odżywczych
2. magazyn krwi .
3. wchłanianie produktów metabolizmu
4. produkcja chtonki

5. termoregulacja
6. filtracja i resorpcja wody i elektrolitów
; Serce; (cor)
Serce jest centralnym narządem układu krwionośnego. Leży w jamie klatki piersiowej, w śródpiersiu
dolnym środkowym, objęte workiem osierdziowym.'"' Worek osierdziowy jest zbudowany z dwóch
blaszek błony surowiczej - zewnętrznej, zwanej osierdziem i wewnętrznej czyli nasierdzia. Nasierdzie
jest jednocześnie najbardziej zewnętrzną warstwą ściany serca; pokrywa też naczynią które są objęte
workiem osierdziowym, czyii aortę wstępującą (całą),pień płucny i dolną połowę żyły głównej górnej.
Worek osierdziowy jest umocowany głównie poprzez przyczep do tych naczyń oraz przez zrost z
przeponą wzmocniony dodatkowo pasmami łącznotkankowymi (więzadła przeponowo-osierdziowe).
Osierdzie jest dwuwarstwowe - warstwa zewnętrzna to,osierdzie_włókniste, a wewnętrzna nosi nazwę
osiecdzia surowiczego. Pomiędzy osierdziem surowiczym a nasierdziem leży szczelinowata przestrzeń
zwana jamą osierdzia. Osierdzie surowicze przyczepia się do w/w dużych naczyń i w tym miejscu
przechodzi w nasierdzie. W tym samym miejscu osierdzie włókniste przechodzi w przydankę,
pokrywającą dalsze części tych naczyń.
Budowa serca
Anatomicznie serce jest zbudowane z dwóch przedsionków (atria) i dwóch komór (ventńculi). Pomiędzy
prawym a lewym przedsionkiem leży przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale), natomiast
komory są od siebie oddzielone przegrodą międzykomorową(seprum ;
interventriculare). Przegroda międzyprzedsionkowa jest błoniastą a przegroda międzykomo-rowa ma
niewielkaTćzęść błoniastą (górna część tej przegrody) i znacznie większą część mięśniową,. Od
zewnątrz przegrodzie międzykomorowej odpowiadają, bruzdy międzykomoro-we - przednia i tylną które
łączą się ze sobą po prawej stronie koniuszka serca tak zwanym wcięciem koniuszka serca (koniuszek
serca należy do lewej komory). Pomiędzy przedsionkami a komorami wewnątrz serca lezą. ujścia
przedsionkowo-komorowe (prawe i lewe), natomiast na zewnątrz granica.jest bruzda wieńcową. Do
przedsionków uchodzą naczynia zylne.
Do prawego przedsionka uchodzą; żyły główne - górna i dolną zatoka wieńcową żyły sercowe przednie i
żyły sercowe najmniejsze.
Do lewego przedsionka uchodzą. 4 żyły płucne (po 2 z każdego płucą w nich płynie krew utlenowana) i
żyły sercowe najmniejsze. Z komór wychodzą, naczynia tętnicze - z prawej komory pień płucny, a z
lewej aorta (tętnica główna) Do obu komór również uchodzą również żyły sercowe najmniejsze.
Ponieważ uchodzą nietylko do prawej ale i do lewej części sercą więc krew, która nimi wpływa do
lewego.przed-sionka i lewej komory stanowi fizjologiczną, domieszkę krwi zylnej (odtlenowanej) do
tętniczej (utlenowanej).
Od wewna.trz ściana przedsionków jest gładką wyjątkiem są. tylko tzw. uszka sercą kfóre_sa.
>uchyłkami przedsionków, odchodzącymi od nich ku przodowi. W uszkach występują, fałdy wywołane
przez tzw.ijnieśnie grzebień i astel Wyraźna granica między główną częścią przedsionka a uszkiem jest
widoczna w ścianie prawego przedsionką jest nią tzw. grzebień graniczny, któremu na powierzchni
zewnętrznej odpowiada bruzda graniczna. W przedsionku wyróżnia się o ścian, Ogla.daja.c ściany
prawego przedsionka od wewna.trz, można zobaczyć: w ścianie górnej- ujście żyły głównei_górnei_; w
ścianie tylnej - kolejno: guzek międzyzylny, ujście żyły głównej dolnej zę_szczątkową. zastawką oraz
ujście zatoki wieńcowej z zastawka. Ściana przyśrodkową czyli przegroda międzyprzedsionkowa od
strony prawego przedsionka zawiera dół owalny (pozostałość płodowego otworu owalnego) obrzeżony
rąbkiem (od strony lewego przedsionka leży na niej tzw. sierp przegrody - falx sepii). W ścianie bocznej
leży grzebień graniczny, ujścia żyt sercowych przednich i żyt sercowych najmniejszych. Ściana dolna to
ujście przedsionkowo-komorowe z_zastąwką trójdzielną a ściana przednia jest uwypuklona w uszko
prawe.
Wewnętrzna powierzchnia ści arTkomór źawi era pofałdowania wywołane przez tzw. beleczki mięsne.
Ponadto od ściany komór do ich światła wyrastają mięśnie brodawkowate (w lewej komorze 2, a w
prawej 3). Od szczytów mięśni brodawkowafych odchodzą struny ścięgniste (chordae tendineae),
dochodzące do płatków zastawek przedsionkowo-komorowych. Ich zadaniem jest zapobieganie
odchyleniu płatków tych zastawek do przedsionków przy wzroście ciśnieniaenia w komorach (podczas
skurczu komór).Jedyną częścią komory o gładkiej wewnętrznej powierzchni ściany jest stożek-tętniczy,
czyli część komory, z której bezpośrednio wychodzi aorta (w lewej komorze) bądź pień płucny (w
prawej komorze). Ponieważ stożek tętniczy jest drogą odpływu krwi z komory, więc gładkość ściany

warunkuje laminarny przepływ krwi w aorcie i pniu płucnym.

Ściana serca jest zasadniczo trójwarstwowa - od zewnątrz buduje ją nasierdzię, warstwą środkową jest
śródsierdzie, a wewnątrz - jamy serca są wyścielone wsierdziem.

W skład śródsierdzia wchodzi głównie

mięśniówka robocza przedsionków-i komór, ale ponadto szkielet serca i układ przewodzący.
Mięśniówka przedsionków jest stosunkowo cienką dwuwarstwowa - warstwa wewnętrzna ma przebieg
podłużny, a zewnętrzna jest okrężna. Mięśniówka komór ma 3 warstwy -zewnętrzna o przebiegu-
skośnym, środkowa ma układ okrężny i wewnętrzna o układzie- podłużnym włókien mięsnych.. .Na
koniuszku, serca leży tzw. . wir.serca (vortex cordis), czyli bezpośrednie-przejście-mięśniówki.-skośnej:
w-podłużną.   :
Część mięśniowa przegrody międzykomorowej jest zbudowana z warstwy podłużnej i okrężnej, gdyż
skośna otacza-obie: komory wspólnie-. Mięśniówka komory lewej ma przeciętną grubość 15 mm, a
komory prawej 5 mm.
szielet serca jest zbudowany pod względem histologicznym z tkanki łącznej włóknistej. Anatomicznie w
jego skład wchodzą;
- 2 pierścienie włókniste przedsionkowo-komorowe - prawy i lewy,
- pierścień włóknisty aorty,
- pierścień włóknisty pnia płucnego,
- ścięgno stożka (łączy pierścień pnia^płucnego z pierścieniem aorty)
- 2 trójkąty włókniste - prawy i lewy oraz
- część błoniasta przegrody międzykomorowej
Szkielet serca jest miejscem przyczepu płatków zastawek, do niego również przyczepia się mięśniówka
przedsionków i komór (oddzielnie, mięśniówka przedsionków nie łączy się z    '

mięśniówka komo''''

Układ przewodzący serca zajmuje się wytwarzaniem i przewodzeniem impulsów elektrycznych,
stymulujących mięśniówkę serca do skurczu. Ze względu na jego hierarchiczną strukturę warunkuje
również synchroniczność skurczów przedsionków i komór. Pod względem histologicznym jesi
zbudowany z embrionalnej mięśniówki sercowej. Nadrzędną strukturą układu przewodzącego jest węzeł
zatokowo-przedsionkowy (w skrócie – węzeł SA od miana łacińskiego nodus' sinuatnalis). Leży on
powierzchownie, pod nasierdziem, w ścianie prawego przedsionką między ujściem żyły głównej górnej
a bruzdą graniczna. Oddaję 2 odnogi. które drażą w głąb mięśniówki prawęgo przedsionka.
Strukturą mu podległą jest drugi węzeł - przedsionkowo-komorowy (w skrócie węzeł AV - od:
nodus atrioyentricularis). Leży on w dolno-tylnej części przegrody międzyprzedsionkowej pod
wsierdziem od strony prawego przedsionką pomiędzy ujściem zatoki wieńcowej a płatkiem
przyśrodkowym zastawki trójdzielnej. Między obydwoma węzłami nie ma połączeń tkanką układu
przewodzacego! Impuls może przepłynąć z węzła SA do wezła'AV jedynie drogą roboczej mięśniówki
przedsionka.Z węzła AV wychodzi pęczek przedsionkowo-komorowy (fasciculus atrioyentńcularis - pę-
czek AV), który przechodzi z prawego przedsionka przez otwór w prawym trójkącie włóknistym do
prawej komory, biegnie po prawej stronie części błoniastej przegrody międzykomorowej i nad częścią
mięśniową dzieli się na: odnogę prawą i lewą. Biegną one po obu stronach części mięśniowej przegrody
międzykomorowej. Prawa odnoga w okolicy wierzchołka prawej komory dzieli się na włókna Purkinjego,
dochodzące do mięśniówki komory. Lewa odnoga dzieli się na gałęzie - przednią tylną i niestałą
środkową które ostatecznie dzieła się na włókna Purkinjego, dochodzące do mięśniówki lewej komory.

Zastawki serca

W ujściach serca leżą dwie pary zastawek: przedsionkowo-komorowe oraz ujść tętniczych
(aorty i pnia płucnego). Każda zastawka jest zbudowana z płatków, a te pod względem hi-
stologicznym składają się z dwóch wąrstw wsierdzia oddzielonych warstwa tkanki łacznej wiotkiej.
Zastawki przedsionkowo-komorowe leżą w ujściach przedsionkowo-komorowych. W prawym ujściu leży
zastawka trójdzielna a w lewym dwudzielna (inaczej mitralna). Nazwy te wynikają, z liczby płatków
zastawki. Każdy płatek ma 2 powierzchnie,przedsionkową i .komorową oraz 2 brzegi: wolny i
umocowany do pierścienia włóknisteogo Brzeg wolny i powierzchnia komorowa płatka zastawki
przedsionkowo-komorowej są. miejscami przyczepów strun ścięgnistych gnistych (biegnących od
mięśni brodawkowatych). Dlatego powierzchnia komorowa jest nierówną w przeciwieństwie do
przedsionkowej,~która jest gładka. Zastawka mitralna ma płatek przedni i tylny, a trójdzielna ma płatek
przedni, tylny i przyśrodkowy. Oprócz tych głównych płatków mogą występować drobne płatki
pośrednie.Zastawki ujść tętniczych, zwane też półksięzycowatymi :mają po; ,3 datki, każdy o kształcie

gniazda jaskółczego. Zastawki te nie mają. nic wspólnego ze strunami ścięgnistymi! Każdy płatek
zastawki ujścia tętniczego ma 2 powierzchnie - komorową (wypukłą) i zwróconą do tętnicy (wklęsła)
oraz 2 brzegi: wolny i umocowany do pierścienia włóknistego. Pośrodku brzegu wolnego ezy zgrubienie
- tzw. guzek Arancjusza (albo grudka płatka półksiężycowatego - nodulus valvulae semilunaris).
Pozostałe części brzegu wolnego sa.scieńczałe (z powodu braku warstwy ła.cznotkankowej) i noszą,
nazwę obła.czków (lunula valvulae semilu-nans). Obła.czki i grudki uszczelniają zastawki, zapobiegając
ich niedomykalności. Zastawka aorty ma płatek półksięzycowaty prawy, lewy i tylny, a zastawka pnia
płucnego - piątek pół-księzycowaty prawy, lewy i przedni.
Rzuty zastawek serca na przednia ścianę klatki piersiowe)

TRÓJDZIELNA ! za mostkiem

na poziomie mostkowego przyczepu chrząstki

V z^brą

DWUDZIELNA l za przyczeoem

mostkowym chrząstki IV leweoo zebra

AORTY i za mostkiem

na poziomie III przestrzeni międzyżebrowej

PNIA PŁUCNEGO

za.przyczepem

mostkowym chrząstki III lewego zebra

____________

DWUDZIELNA

lewej przestrzeni międzyżebrowej, w środku pomiędzy linią przymost-
kowa a środkowo-oboiczvkowa

TRÓJDZIELNA | w V

prawej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka

AORTY

wił

prawej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka

PNIA PŁUCNEGO | wił

lewej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka

Ułożenie serca
Anatomiczna oś serca biegnie skośnie - od góry, tyłu i strony prawej, ku dołowi, do przodu i w lewo.
Najbardziej do przodu położoną częścią serca jest prawa komorą najbardziej do tyłu - lewy
przedsionek.Wyróżnia się trzy powierzchnie serca; '
Powierzchnia mostkowo-żebrowa jest utworzona głównie przez prawą, komorę, poza tym przez
niewielką część lewej komory, prawy przedsionek z prawym uszkiem i lewe uszko. Na tej powierzchni
widoczna jest część bruzdy wieńcowej z prawą tętnicą wieńcową i żyłą ser- . cowąmałą. Widać też
bruzdę międzykomorową przednią z gałęzią międzykomorową przednią lewej tętnicy wieńcowej i żyłą
sercową wie łka.
Powierzchnia tylna serca jest utworzona głównie przez część lewej komory, ponadto przez lewy
przedsionek i część prawego przedsionka. Widoczna jest tu bruzda wieńcową w niej gałąź okalająca
lewej tętnicy wieńcowej i żyła sercowa wielka przechodząca w zatokę wień-
cową. Na tylnej powierzchni lewego przedsionka leży żyła skośna lewego przedsionka oraz znajdują się
ujścia żyt płucnych. Na tylnej powierzchni lewej komory biegnie żyta tylna lewej komory.
Powierzchnie przeponową serca tworzą obie komory (głównie lewa) i prawy przedsionek. Na tej
powierzchni leży część bruzdy wieńcowej z prawą tętnicą, wieńcową, żyłą. sercową małą i zatoką,
wieńcową. Widoczna jest również bruzda międzykomorowa tylna zawierająca gałąź międzykomorową
tylną prawej tętnicy wieńcowej i żyłę sercową średnią. Ponadto na tej powierzchni znajduje się ujście
żyły głównej dolnej do prawego przedsionka.
Rzut serca na przednią ścianę klatki piersiowej Rzutuje się 4 punkty:
1) Punkt dolny lewy (rzut koniuszka serca) leży w V lewej przestrzeni międzyżebrowej, w połowie
odległości między linia.środkowo-obojczykową.a linią p rży m osik ową.
2) Punkt górny lewy (rzut lewego uszka) leży w II lewej przestrzeni międzyżebrowej, 2 cm w lewo od
lewego brzegu mostka.
3) Punkt górny prawy (rzut ujścia żyły głównej górnej do prawego przedsionka) leży na poziomie
chrząstki III prawego zebrą 1-1,5 cm w prawo od prawego brzegu mostka.
4) Punkt dolny prawy (rzut ujścia żyły głównej dolnej do prawego przedsionka) leży na poziomie
chrząstki VI prawego zebrą 1-1,5 cm wprawo od prawego brzegu mostka.
Unaczynienie serca
Serce jest unaczynione przez tętnice wieńcowe - prawą i lewą. Obie odchodzą, od zalok aorty
wstępującej.

Prawa tętnica wieńcowa

odchodzi od prawej zatoki aorty i od razu wchodzi do bruzdy wieńcowej,

godzie biegnie najpierw na powierzchni mostkowo-zebrowej między prawym uszkiem a stożkiem

tęiniczym prawej Komory, nastepnie między prawym przedsionKiem a prawą, komorą.. Na powierzchni
przeponowej zakręca i wchodzi do bruzdy międzykomorowej tylnej, zmieniając nazwę na gałąź
międzykomorową. tylną.
Prawa tętnica wieńcowa unaczynia: ściany prawego przedsionką ściany prawej komory beź części
przednie), tylną część ściany lewej komory, 1/3 tylną przegrody międzykomorcwej i układ przewodzący
serca oprócz przedniej gałęzi lewej odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego.
Lewa tętnica wieńcowa odchodzi od lewej zatoki aorty, biegnie ku dołowi i w lewo między. lewym
uszkiem a pniem płucnym, po krótkim przebiegu dzieli się na gałąź okalającą (biegnącą. następnie w
bruździe wieńcowej między lewym przedsionkiem a lewa.komoraj i gałąź międzykomorową. przednią
(biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej). Lewa tętnica wieńcowa unaczynia: ściany lewego
przedsionką ściany lewej komory bez części tylnej, przednią część ściany prawej komory, 2/3 przednie
przegrody międzykomoro-wej i przednią gałąź lewej odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego. Krew
żył n a ze ścian serca7est odprowadzana w 60% do zatoki wieńcowej (sinus coronarius), która leży w
bruździe wieńcowej między lewym przedsionkiem a lewą komorą, na powierzchni przeponowej serca;
uchodzi do prawego przedsionką jej ujście jest wyposażone w zastawkę.
Do zatoki wieńcowej uchodzą, żyły sercowe: wielką średnia i mała (vena cardiaca magną media et
pan/a), a ponadto żyła skośna lewego przedsionka (vena obliqua atńi sinistri) i żyta tylna lewej komory
(vena posteńor ventriculi sinistri). Pozostałe 40% krwi żylnej odprowadzają żyły sercowe najmniejsze
(venae cardiacae mini-mae uchodzące do obu przedsionków i obu komór) oraz żyły sercowe przednie
(venae car-. diacae anteriores uchodzące do prawego przedsionka).

Unerwienie serca

Ma znaczenie dla częstości i siły skurczów .serca. Unerwienie pochodzi od splotu sercowego, do
którego dochodzą nerwy sercowe i gatęzje sercowe. Nerwy sercowe odchodzą od zwojów pni
współczulnych;prówadzą włókna współczulne i czuciowe. Gałęzie sercowe są. odgałęzieniami nerwów
błędnych i zawierają włókna przywspółczulne i czuciowe. Włókna nerwowe ze splotu sercowego
rozchodzą się do mięśniówki serca w splotach wieńcowych, które oplatają tętnice wieńcowe i ich
rozgałęzienia. Pobudzenie włókien współczulnych przyspieszą a przywspółczulnych zwalnia częstość
pracy serca.

Sylwetka sercą

widoczna w obrazie rentgenowskim klatki piersiowej, składa się z trzech obrysów

lewego, prawego i dolnego.
Lewy obrys serca tworzą (od góry): łuk aorty, pień płucny (lub lewa tętnica płucna), lewe uszko i lewa
komora. Obrys ten kończy się koniuszkiem serca. Dolny obrys jest utworzony przez prawą komorę.
Prawy obrys tworzą, (od góry): żyła główna górna i prawy przedsionek.
Krążenie duże (duży knwiobieg)
Zaczyna się od lewej komory, z której wychodzi aorta. Aortę dzielimy na 3 części: wstępującą luk aorty i
zstępująca. Od aorty wstępującej odchodzą, tylko tętnice wieńcowe. Biegnie ona w worku osierdziowym
od dołu, tyłu i strony lewej ku górze, do przodu i w prawo. Granicą między aortą wstępującą a tukiem
jest przyczep worka osierdziowego. łuk aorty jest uwypuklony ku górze i biegnie od przodu i strony
prawej ku tyłowi i w lewo. Przebiega nad podziałem pnia płucnego i korzeniem lewego płucą krzyżuje
tchawicę i przełyk i przechodzi w aortę zstępująca po lewej stronie kręgosłupa na poziomie krążka
międzykręgowego między IV a V kręgiem piersiowym.Od wypukłej strony łuku odchodza 3 duże tętnice
kolejno:pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus), lewa tętnica szyjna wspólna (arteria carotis
ccmmunis sinistra) i lewa tętnica podobojczykowa (arteria subclavia simstra). Pień ramienno-gtowcwy
po krótkim przebiegu (3 - 4,5 cm) dzieli się na prawą tętnicę podobojczykowa (arte-ria subclavia dextra)
i prawą tętnicę szyjną wspólną (arteria carotis communis dextra). Tętnica podobojczykowa oddaje
gałęzie do głowy, szyi i ścian klatki piersiowej, a następnie przechodzi w tętnicę pachową (a rte na
axillaris), która się przedłuża w tętnicę ramienną, Tętnica ramienna (arteria brachialis) dzieli się na
tętnicę łokciową (arteria uinans) i promieniową (a. radialis), unaczyniaja.ce przedramię i rękę. Tętnica
szyjna wspólna w szyi dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną i wewnętrzna. Tętnica szyjna zewnętrzna
(a. carotis externa) zaopatruje szyję i znaczną część głowy, natomiast tętnica szyjna wewnętrzna (a.
carotis interna) oddaje gałęzie głównie do mózgu.
Aorta zstępująca ma 2 części - piersiowa.! brzuszną. Aorta piersiowa biegnie w śródpiersiu tylnym ku
dołowi i nieco w prawo, początkowo po lewej stronie kręgosłupą a od poziomu Vltl kręgu piersiowego po
jego przedniej powierzchni. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne. Do gałęzi ściennych zaliczamy: 9 par
tętnic międzyżebrowych tylnych. 1 parę tętnic podżebrowych i 1 parę tętnic przeponowych górnych.

Wśród gałęzi trzewnych należy wymienić tętnice oskrzelowe lewe, gałęzie przełykowe, osierdziowe i
śródpiersiowe. Aorta piersiowa opuszcza klatkę piersiową przez roztwór w przeponie na wysokości XII
kręgu piersiowego, przechodząc w aortę brzuszną. Biegnie ona w przestrzeni zaotrzewnowej jamy
brzusznej ku dołowi wzdłuż kręgosłupą przesunięta nieco w lewo od płaszczyzny pośrodkowej. Oddaje
gałęzie, które dzieli się na ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne to 1 para tętnic przeponowych dolnych i 4
pary tętnic lędźwiowych. Wśród odgałęzień trzewnych rozróżnia się parzyste i nieparzyste. Do gałęzi
trzewnych parzystych zalicza się tętnice nadnerczowe środkowe (arteriae suprarenales mediae). tętnice
nerkowe'(aa. rena/es) i tętnice jądrowe (aa. testiculares) lub jajnikowe (aa. ovaricae). Gałęzie trzewne
nieparzyste aorty brzusznej to: pień trzewny (truncus celiacus), tętnica krezkowa górna (a. mesenterica
superior) i tętnica krezkowa dolna (a. mesentehca interior). Na poziomie IV kręgu lędźwiowego aorta
brzuszna dzieli się na 2 tętnice biodrowe wspólne:
lewą i prawą (arteriae iliacae communes sinistra et dextra), każda z nich następnie dzieli się na tętnicę
biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. Tętnica biodrowa zewnętrzna (a. iliaca exter-na) oddaje gałęzie do
ścian brzucha i przechodzi w tętnicę udową (a. femoralis), która przedłuża się w tętnicę podkolanową.
Tętnica podkolanowa dzieli się na 2 tętnice piszczelowe:
przednią i tylną, które unaczyniają podudzie i stopę. Tętnica biodrowa wewnętrzna (a. /7/aca interna)
swymi gałęziami unaczynia narządy i ściany 7, miednicy mniejszej, część odbytnicy i częściowo
kończynę dolną z okolicą, pośladkową. Krew po przepłynięciu przez najdrobniejsze rozgałęzienia tętnic
i naczynia mikrokrazenia

wpływa do żył, które w miarę swego przebiegu w kierunku serca łączą się

stopniowo w coraz większe żyły. Z głowy i szyi krew jest odprowadzana głównie przez żyły szyjne
wewnętrzne -lewa. i prawą,. Z kończyny górnej odpływa żyła. podobojczykowa. Obustronnie do tyłu od
stawu mostkowo-obojczykowego następuje połączenie żyły szyjnej wewnętrznej (venajugularis interna)
i podobojczykowej (vena subclavia) w żyłę ramienno-głowową(vena brachiocephali-ca), Połączenie to
nazywamy kątem żylnym (angulus venosus). Jest to jednocześnie miejsce ujścia głównych przewodów
chłonnych. Do lewego kąta zylnego uchodzi przewód piersiowy. (ductus thoracicus), a do prawego -
prawy przewód chłonny (ductus lymphaticus dexter). /-> Żyły ramienno-głowowe lewa i prawa są
niesymetryczne. Prawa biegnie niemal pionowo w T dół, a lewa skośnie w dół i w prawo. Lewa jest
trzykrotnie dłuższa (6 cm) od prawej (2 cm). Obie zyty ramienno-głowowe łączą, się w żyłę główną.
górną,(\/ena cava superior), która l uchodzi do prawego przedsionka serca.
Z kończyn dolnych krew spływa głównie żytami biodrowymi zewnętrznymi, a z miednicy mniejszej
żyłami biodrowymi wewnętrznymi. Po każdej stronie, z połączenia żyły biodrowej -, zewnętrznej i
wewnętrznej powstaje żyła biodrowa wspólna (venajl.iaca communis). Obie żyły ramienno-głowowe
lewa i przawa są niesymetryczne. Prawa biegnie niemal pionowo w dół, a lewa skośnie w dół i w prawo.
Lewa jest trzykrotnie dłuższa (6cm) od prawej. Obie żyły ramienno-głowowe łączą się w żyłe górną
główną.

Krążenie małe

Z prawej komory serca wychodzi pień płucny (truncus pulmonaiis), który następnie dzieli się na 2 tętnice
płucne - lewa. i prawa. Tymi tętnicami płynie krew odtlenowana do płuc. Po wejściu do płuca tętnica
płucna dzieli się zgodnie z podziałami oskrzeli, tj. na gałęzie płatowe, które dziełą się na gałęzie
segmentowe, te na gałęzie podsegmentowe, a te na gałęzie zra-zikowe. Z podziałów tych ostatnich
powstają, sieci kapilar krwionośnych, które oplatają pęcherzyki płucne. W tych kapilaraćh krew oddaje
do powietrza pęcherzykowego dwutlenek węglą a pobiera tlen. Krew utlenowana płynie następnie
naczyniami żylnymi, które stopniowo ła.cząsię w coraz większe żyły, biegnące kolejno między
zrazikami, między podsegmen-tami i miedzy segmentami. Z każdego płuca wychodzą 2 żyły płucne,
które uchodzą do lewego przedsionka serca.

Układ chłonny

Układ chłonny obejmuje zespół naczyń prowadzących limfę z przestrzeni śródtkankpwych do uktadu
zylnego, ponadto w skład tego układu wchodzą narządy limfatyczne centralne i obwodowe. Narządy
obwodowe to: grudki chłonne, węzły chłonne, migdałki i śledziona. Narządami centralnymi są: grasica i
szpik kostny. Węzły chłonne i inne obwodowe narządy limfatyczne decydując zawartości w chłonce
składników morfotycznych oraz stanowią ośrodki reakcji immunologicznych, które należą do głównych
zadań układu chłonnego.
Układ chłonny rozpoczyna się sieciami lub pętlami włosowatych naczyń chłonnych, zaczynającymi się
ślepo i zanurzonymi w płynie tkankowym. Kapilary chłonne są zbudowane z pojedynczej warstwy
śródbłonka i bardzoienkiej błony podstawowej. Nie posiadają zastawek. Z reguły mają średnicę większą

od kapilar krwionośnych. Chłonka powstaje w przestrzeni śródtkankowej z tej części płynu tkankowego,
która nie jest resorbowana przez kapilary krwionośne ze względu na zawartość białką obumarłych
części komórek i innych dużych cza.stek. Może zawierać drobnoustroje i komórki nowotworowe. Z
przestrzeni śródtkankowych chłonka dostaje się do kapilar chłonnych. Kapilary chłonne łączą się w
zbiorcze naczynia chłonne, którymi chłonka płynie do węzłów chłonnych. Zbiorcze naczynia chłonne nie
rozgałęziają się ani nie przyjmuj ą dopływów. Wyróżniamy wśród nich naczynia powierzchowne
hipgnąr.p 7 żyłami powierzchownymi i naczynia głębokie,towarzyszace żyłom głębokim. Ściana
zbiorczych-naczyń chłonnych jest trójwarstwowa: tunica intima. tunica media et tunica adyer.titia. W
świetle posiadają, bardzo liczne zastawki (co ok. 1cm). Zbiorcze naczynia chłonne tworzą ze sobą
bardzo liczne zespolenią ale na swym przebiegu nie zmieniają. swojej średnicy. Dochodzą one do
węzłów chłonnych jako ich naczynia doprowadzające. Przechodzą, przez torebkę węzła i uchodzą, do
zatoki brzeznej (oddzi-ela korę od torebki węzła). Stąd chłonka wpływa do zatok pośrednich
(=promienistych), przechodzących przez korę i rdzeń węzłą z nich do zatok rdzennych, które uchodzą,
do zatoki końcowej, skąd wychodzą. naczynia odprowadzające, lecz w mniejszej liczbie. Naczynia
odprowadzające dochodzą, do następnych węzłów, dla których są. naczyniami doprowadzającymi.
Chtonka zazwyczaj przepływa przez kilka kolejnych stacji węzłów chłonnych, w ten sposób liczba
naczyń ulega stopniowej redukcji i dzięki temu powstają, większe pnie chłonne. Łączą się one w główne
przewody chłonne (ductus thoracicus et ductus lymphaticus dexter), które uchodzą, do prawego katów
żynych (ductus thoracicus do lewego, a ductus lymphaticus dexter do prawego kąta zylnego). , przewod
piersiowy, najwieksze naczynie limfatyczne organizmu zaczyna się w jamie brzusznej od tzw, zbiornika
mleczu. Przechodzi do klatki piersiowej przez rztwór aortowy w przeponie i następnie biegnie wzdłuż
kręgosłupa w śródpiersiu tylnym, wchodzi do szyi i kończy się ujściem do lewego ka.ta zylnego. Zbiera-
chłonkę z obu kończyn dolnych Jamy miednicy, jamy brzusznej, lewej połowy klatki piersiowej, lewej
kończyny górnej, lewej połowy szyi i lewej połowy głowy.
Prawy 'przewod achłonny uzupełnia zakres spływu chłonki, czyli zbiera ja. z prawej połowy klatki
piersiowej, prawej kończyny górnej, prawej połowy szyi i prawej połowy głowy. Powstaje on z
połączenia 3 pni chłonnych: podobojczykowego prawego, szyjnego prawego i oskrzelowo-
śródpiersiowego prawego.

Grasica

(thymus) leży głównie w śródpiersiu, bezpośrednio do tyłu od mostka. Zbudowana jest z 2

płatów, połączonych jedynie tkanką łączną. Centralną część płata nazywamy rdzeniem, obwodowe
leżązraziki, które mają część korowaj rdzenną. Części rdzenne zrazików są odgałęzieniami rdzenia
całego płata. Istota rdzenna zawiera głównie komórki nabłonkowe, choć oprócz nich leżą tam dojrzałe
tymocyty, które przechodzą do krwi jako limfocyty T. Istotę korową budują głównie młode, niedojrzałe
tymocyty (na różnych etapach procesu dój-. rzewania), ale także są tam i inne komórki, szczególnie
nabłonkowe. Komórki nabłonkowe grasicy wytwarzają hormony (tymozyną tymostymuliną tymopoetyną
grasiczy czynnik surowiczy i in.), które oddziałują zarówno na tymocyty, jak i na obwodowe limfocyty T,
a nawet na struktury wewnątrzwydzielnicze podwzgórza. Czynność hormonalna grasicy może być
modyfikowana zwłaszcza przez takie hormony jak GH (hormon wzrostu) i PRL (prolaktyna). Po
urodzeniu grasica rośnie do okresu dojrzewania płciowego, kiedy osiąga maksymalną masę (średnio
ok. 40 g), a następnie zaczyna się, pod wpływem hormonów płciowych, jej systematyczny, stopniowy
zanik, zwany inwolucją. Zarówno tkanka limfatyczną jak i nabłonkowa są zastępowane tkanką
tłuszczową. U osób starszych grasica osiąga masę, którą miała przy urodzeniu. Istnieje pewien stopień
współzależności między masą grasicy a sprawnością układu.odpornościowego. Wykazano, ze po kilku
ciążach inwolucja grasicy opóźnia się i dłużej utrzymuje się jej sprawność, a co za tym idzie, sprawność
układu immunologicznego. Nie wykluczone, ze wynika to z oddziaływania prolaktyny, wytwarzanej w
okresie laktacji.

Śledziona

(splen, Hen) jest największym z obwodowych narządów limfatycznych. W śledzionie

wytwarzane są obydwa typy limfocytów - B i T. Oprócz tych funkcji immunologicznych śledziona jest
miejscem .rozpadu zużytych erytrocytów, uwolniona z nich hemoglobina jest przekształcana do
bilirubiny, która następnie drogą żyły wrotnej dostaje się do wątroby i tam jest wiązana chemicznie. W
śledzionie rozpadają się również stare krwinki białe i płytki krwi. j W życiu płodowym śledziona pełni rolę
krwiotwórczą. Śledziona leży w górnym piętrze Jamy brzusznej wewnatrzotrzewnowo głęboko w lewej
okolicy podżebrowej, na poziomie IX-XI zebra. Sąsiaduje z przeponą, żołądkiem, ogonem' trzustkUktóry
dochodzi do jej wnęki), lewą. nerką, lewym zgięciem okręznicy i nie zawsze z lewym nadnerczem.
Śledziona jest delikatnym, niezwykle kruchym narządem, bardzo wrażliwym na urazy. Dlatego w

przypadku jej urazowego pęknięcia najczęściej usuwa się cały narząd (splenectomia).

Grudki chłonne

są najprostszymi z obwodowych narządów limfatycznych. W największej liczbie

występują, w Jelitach, zarówno jako pojedyncze((tzw. grudki samotne, jak i w skupieniach Grudki
chłonne skupione.wystepuja w jelicie krętym i w wyrostku robaczkowym. Dawniej uważano grudki
chłonne jelit za centralny narząd limfatyczny.

Węzły chłonne

są. narządami chłonnymi lezącymi w niektórych okolicach ciała. Dochodza do nich

zbiorcze naczynia chłonne a wychodza z nich albo zbiorcze naczyniachłonne większego .kalibru, albo
większe pnie chłonne-Węzły przyjmują, kształty od kulistych, poprzez owalne do fasolowatych.
Wielkość ich waha się od rozmiarów mikroskopowych do ok. 3 cm.
Funkcje węzłów chłonnych:
- 1) filtracja chłonki i wzbogacanie jej w limfocyty
2) namnazanie limfocytów (B i T)
3) miejsce transformacji blastycznej limfocytów
4) produkcja przeciwciał przez komórki plazmatyczne .
5) zdolność kurczenia się i czynnego przetłaczania chłonki .- 6) redukcja liczby naczyń chłonnych i
zwiększanie ich kalibru
Z reguły chłonka w swojej drodze od przestrzeni międzykomórkowych do kątów zylnych przepływa
przez kilka stacji węzłów chłonnych, jest więc filtrowana kilkakrotnie,

Migdałki

są strukturami leżącymi-w ścianach gardła i częściowo jamy ustnej. W tych narządach

limfocyty pozostają w ścisłej łączrioscrz nabłonkiem, częściowo go naciekają a częściowo skupiają się
w grudki chłonne. Pomiędzy tymi grudkami nabłonek wpukla się, tworząc krypty. Zespół migdatków
tworzy tzw. pierścień chłonny Waldeyerą w skład którego wchodzą: migdałek językowy, migdatek
gardłowy, migdałki podniebienne i migdałki trąbkowe, a także grudki chłonne leżące w ścianach gardła.

UKŁAD ODDECHOWY

Drogi oddechowe

Drogi oddechowe zazwyczaj dzieli się na górne i dolne. Określa się ścisłą anatomiczną granicę między
jednymi a drugimi, leży ona w obrębie krtani i jest wyznaczona przez tzw. głośnię (g/off/s). Górne drogi
oddechowe rozpoczynają się nozdrzami przednimi (nares), które prowadzą do przedsionka nosa.a on
do jamy nosowej (cavum nasi). Jama nosowa ku tyłowi łączy się nozdrzami tylnymi (choanae) z jamą
gardła. Do górnych dróg oddechowych zalicza się wszystkie trzy piętra jamy gardłą tzn. część nosową,
ustną i krtaniową.. Część krtaniowa gardła ku przodowi łączy się z jamą. krtani przez wejście do krtani.
Prowadzi ono do przedsionka krtani, który z kolei przechodzi w jamę pośrednią krtani. Jest ona
odgraniczona od niżej lezących pięter układu oddechowego przez głośnię.

Jama nosowa

ma ściany kostne i chrzestne pokryte błoną, śluzową.. Ściany kostne są. utworzone

zarówno przez kości twarzoczaszki, jak i czaszki mózgowej. Wśród kości budujących ściany jamy
nosowej należy wymienić - spośród kości twarzoczaszki: szczęki (lewą i prawą), kości podniebienne,
małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe i lemiesz; a z kości mózgoczaszki: kość klinową,
sitową) czołowa.
Jama nosowa jest przedzielona lezącą pośrodkowo przegrodą jamy nosowej na część lewą. i prawą.
Dolna ścianą oddzielająca ją. od jamy ustnej, nosi nazwę podniebienia twardego. W obrębie bocznej
ściany jamy nosowej znajdują, się 3 lub 4 wyrostki kostne zwane małżowinami nosowymi (dolną
środkową górna oraz niestała najwyższa). Wyrastają, one z bocznej ściany i zwisają, ku dołowi, pokryte
błoną śluzową. Przestrzenie lezące pomiędzy nimi określa się mianem przewodów nosowych. Przewód
nosowy dolny jest zawarty pomiędzy małzowina nosowa dolną a podniebieniem twardym, srodkowy
miedzy małżowiną środkową, a dolną, górny między małżowiną górną a środkową. Między górną ścianą
jamy nosowej a małżowiną nosową górną leży tzw. zachyłek klinowo-sitowy, natomiast n-uędzy
małżowinami a przegrodą jamy nosowej - przewód nosowy wspólny. W przewocach nosowych lezą,
miejsca połączeń )amy nosowej z zatokami przynosowymi (obocznymi nosa).

Zatoki orzynosowe

(sinus paranasales) są. przestrzeniami powietrznymi, wyścielonymi błoną śluzową,

lezącymi w kościach otaczających jamę nosową. Ich zadaniem jest ogrzewanie J nawilżanie
wdychanego powietrzą stanowią, również rezonatory głosu. Największą jest parzysta zatoka szczękowa
(sinus maxiilaris Highinon), o pojemności 24cm

, leżąca w trzonie szczęki. Uchodzi ona do przewodu

nosowego środkowego. Druga co do wielkości (do 20cm

) to również parzysta zatoka czołowa (sinus

frontalis), leżąca w iusce kości czołowej. Również jej ujście leży w przewodzie nosowym środkowym.
Najmniejszą (3cm

)jest zatoka klinowa (sinus sphenoidalis), niekiedy nieparzysta (6cm

), leżąca w

trzonie kości klinowej. Uchodzi ona do zachyłka klinowo-sitowego. Błędnik sitowy, leżący w kości
sitowej, zawiera drobne jamki zwane komórkami sitowymi, również zaliczane do zatok przynosowych.
Dzieli się je na przednie i tylne; przednie uchodzą do przewodu nosowego środkowego a tylne do
przewodu nosowego górnego. Łączna pojemność komórek sitowych jednego błędnika sitowego wynosi
ok. 10cm

. Reasumując przestrzenie uchodzące do jamy nosowej:

Do zachyłka klinowo-sitowego uchodzi zatoka klinowa. Do przewodu nosowego górnego uchodzą
komórki sitowe tylne. Do przewodu nosowego środkowego - zatoka szczękową czołowa i komórki
sitowe przednie.
Natomiast do przewodu nosowego dolnego uchodzi przewód nosowo-łzowy, oczywiście nie będący
zatoką przynosową.
.Okolica węchową .czyli obszar błony śluzowej wrażliwy na bodźce zapachowe leży w górnej części
jamy nosowej, pokrywa małżowinę nosową górną i częściowo środkową oraz górną część przegrody
jamy nosowej.
Gardło (pharynx)
Gardło leży częściowo w obrębie głowy a częściowo w szyi, do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i
krtani. Sięga od podstawy czaszki do poziomu trzonu VI kręgu szyjnego (Cs), ku dołowi przedłuża się w
przełyk. Do tyłu od gardła leży przestrzeń zagardłowa a po bokach przestrzenie przygardiowe. Ściana
gardła ma budowę warstwową, tworzą ją od wewnątrz:
błona śluzową błona włóknista (zamiast błony podśluzowej), błona mięśniowa i tącznotkan-kowa
przydanka czyli błona zewnętrzna. Błona mięśniowa jest zbudowana z 3 par mięśni zwieraczy i 3 par
mięśni dżwigaczy gardła. Mięśnie zwieracze określane jako górny, środkowy i dolny mają też nazwy
pochodzące od ich przyczepów. zwieracz górny to mięsień gfo-wowo-gardłowy (musculus
cephaiopharyngeus), środkowy to m. gnykowo-gardłowy (m: hy-opharyngeus), a dolny to m. krtaniowo-
gardlowy (m. laryngopharyngeus). Wszystkie zwieracze dochodzą, do tzw. szwu gardłą który leży
pośrodkowo w tylnej ścianie gardła. Dźwigacze noszą, również nazwy wynikające z przyczepów. Są. to:
m. rylcowo-gardtowy (m. stylopharyn-geus), m. tra.bkowo-gardłowy (m, salpingopharyngeus) i m.
podniebienno-gardłowy (m. pa-latopharyngeus). Dźwigacze dochodzą, do błony włóknistej gardła oraz
do chrząstki tarczo-watej krtani, kurcząc się powodują, nie tylko skrócenie długości gardłą ale również
uniesienie krtani.
Jamę gardła dzieli się na 3 piętra: część nosową, ustną i krtaniowa. Część nosowa ku przodowi łączy
się z jama. nosową, przez nozdrza tylne (choanae). Na bocznych ścianach lezą ujścia gardłowe trąbek
słuchowych. Ujście jest charakterystycznie obrzeżone od góry i od tyłu przez tzw. wałtrąbkowy (torus
tubańusY Ograniczenie przednie ujścia stanowi warga przednią a dolne - wał dzwigacza ((orus
teyatonus).W części nosowej gardła leża 3 migdałki: nieparzysty migdałek gardłowy (tonsilla
pharyngea) - leży w miejscu przejścia ściany górnej gardła w tylną, parzysty migdałek trąbkcwy (tonsilla
tubaria) - leży na wale trąbkowym. W bocznej ścianie części nosowej, do tyłu od wału tra.bkowego leży
zagłębienie zwane zachyt-kiem gardłowym Rosenmullera (recessus pharyngeus). W tylnej ścianie lezą.
pojedyncze grudki chłonne,
W części ustnej - w ścianach bocznych i w ścianie tylnej lezą pojedyncze grudki chłonne, natomiast w
ścianie przedniej znajduje się tzw. cieśh gardzieli (isthmus faucium). Jest to przestrzeń "iącząca część
ustną gardła z jama. ustną. Jest ona ograniczona od góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez
nasadę języka i po bokach przez tuki podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe.
W części krtaniowej gardłą w przedniej ścianie leży tzw. wejście do krtani (aditus laryngis). Jest ono
ograniczone od góry przez nagłośnię (epiglottis - chrząstka nagłośniowa krtani pokryta z przodu i z tyłu
błoną śluzową), od dołu przez fałd międzynalewkowy i po bokach przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe.
Po bokach od wejścia do krtani leżą zachyłki gruszko-wate (lewy i prawy).

Krtań

(larynx)

Krtań leży w szyi, do przodu od części krtaniowej gardłą poniżej języka i kości gnykowej, powyżej
tchawicy. Po bokach sąsiaduje ż płatami bocznymi tarczycy. Rzut na kręgosłup sięga od górnego
brzegu IV do dolnego brzegu VI kręgu szyjnego. Krtań jest zbudowana z chrząstek, które dzieli się na
nieparzyste i parzyste. Nieparzyste to;
chrząstka tarczowata (cartiiago thyroidea), pierścieniowata (cartiiago cńcoidea) i nagłośnio--wa

(ca/Wago epiglottica). Parzyste: chrząstki nalewkowate. (cartiiagines arytenoideae), roż-kowate
(cartiiagines corniculatae), klinowate (cartiiagines cuneiformes) i trzeszczkowate , Chrząstki są. między
sobą połączone stawowe i więzadłowo. W obrębie krtani występując pary stawów: stawy pierścienno-
tarczowe i pierścienno-nalewkowe. Ruchy w stawach pier-
ścienno-tarczowych powodują napinanie i rozluźnianie fatdów głosowych, natomiast skutkiem ruchów w
stawach pierścienno-nalewkowych jest odwodzenie i przywodzenie fałdów głosowych, czego efektem
jest otwieranie i zamykanie szpary głośni. Szczególnym rodzajem połączenia chrząstek jest błona
włóknisto-sprężysta krtani (membrana fibroelastica laryngis), zbudowana z części górnej zwanej błoną
czworokątną i dolnej zwanej stożkiem sprężystym. Stożek sprężysty (conus elasticus) przyczepia się
dolnym brzegiem do chrząstki pierście-niowatej, natomiast Jego górne brzegi, zwane więzadłami
głosowymi, są rozpięte między wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych a wewnętrzną
powierzchnią kąta chrząstki tarczowatej. Więzadła głosowe są podłożem fałdów głosowych.
Błana czworokątna (membrana quadrangulans) leży powyżej stożka sprężystego i nie zrasta się z nim.
Jej górne brzegi noszą, nazwę więzadeł nalewkowo-nagłośniowych, a brzegi dolne to więzadła
przedsionkowe. Jedne i drugie więzadła-są podłożem fałdów o. tych. samych, na-zwach. Więzadła
nalewkowo-nagłośniowe są rozpięte między wierzchołkami chrząstek nalewkowatych a brzegami
bocznymi chrząstki nagłośniowej. Więzadła przedsionkowe przebiegają, od chrząstek nalewkowatych
do wewnętrznej powierzchni kąta chrząstki tarczowatej. Wewnątrz krtani leżą również mięśnie, których
głównym zadaniem jest oddziaływanie na narząd głosu. Narządem tym jest głośnia (glottis), składająca
się z:
1. wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych,
2. fałdów głosowych (albo strun głosowych) i
3. szpary głośni (r/ma glottidis)
Fałd głosowy (plica vocalis) jest brzegiem wargi głosowej (labium vocale). Warga ta jest zbudowana z
więzadia głosowego, mięśnia głosowego oraz błony śluzowej, która je pokrywa. Szparę głośni dzielimy
na część przednią czyi i międzybłoniasta. (lezącą między fałdami głosowymi) i część tylną albo
międzychrząstkowa. (zawartą między wyrostkami głosowymi, chrząstek nalewkcwatych).
jama krtani jest dzielona na 3 pięira: przeasionek krtani, jama posrednia i jama PODGLOSNIOWA.
Przedsionek sięga od wejścia do krtani do fałdów przedsionkowych. Fałdy te są. zbudowane z więzadeł
przedsionkowych pokrytych błoną, śluzową, pomiędzy fałdami leży szpara przedsionka (rima vestibuli').
Jama pośrednia krtani (cavum laryngis intermedium) sięga od fałdów przedsionkowych do głośni. Z
bocznej ściany jamy pośredniej odchodzi obustronnie kieszonka krtaniowa (ventri-culus laryngis), jest to
uchyłek błony śluzowej skierowany do boku i góry. Jama podgłośnio-wa (cavum infraglotticum) leży
poniżej głośni i przedłuża się w jamę tchawicy

Tchawica

(trachea)

zaczyna się poniżej krtani, na poziomie dolnego brzegu VI kręgu szyjnego, kieruje się ku dołowi i tyłowi i
na poziomie IV kręgu piersiowego dzieli się na 2 oskrzela główne - lewe i prawe. Podział tchawicy
określa się mianem rozdwojenia (bifurcatio tracheae). Ściana tchawicy ma budowę warstwową,:
wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową, z nabłonkiem migawkowym, pod nią. leży błona podśluzową
dalej błona włóknista i od zewnątrz tchawica jest pokryta przydanką łącznotkankową. Błona włóknista
tchawicy jest zbudowana z 2 blaszek -zewnętrznej i wewnętrznej, pomiędzy nimi leży kilkanaście (16-
20) chrząstek tchawiczych o charakterystycznym kształcie podkowiastym. Są one ułożone jedna nad
druga i wszystkie zwrócone otwartą stroną ku tyłowi. Pomiędzy kolejnymi chrząstkami blaszki błony
włóknistej zrastają się, tworząc więzadła obrączkowe. Tylna ściana jest błoniasta i zamiast chrząstek
zawiera mięsień tchawiczy.
Drzewo oskrzelowe
Rozpoczyna się oskrzelami głównymi (bronchi phncipales), powstałymi z podziału tchawicy. Oskrzela te
są. asymetryczne - prawe jest szersze, krótsze i odchodzi pod mniejszym kątem (czyli jest ułożone
bardziej pionowo) niż lewe, dlatego u człowieka w pozycji stojacej.ewentualne ciało obce łatwiej wpada
do prawego oskrzela niż do lewego. Oskrzela główne, mające budowę analogiczną do tchawicy,
wchodzą do pluć i tam dziełą się na oskrzela płatowe (bronchi lobares). Przed podziałem prawe
oskrzele główne oddaje 1 oskrzele płatowe (górne). Każde z oskrzeli głównych dzieli się następnie na 2
oskrzela płatowe. Stąd po stronie lewej są dwą a po prawej trzy oskrzela płatowe. One w miąższu płuca
dzielą się na oskrzela segmentowe (bronchi segmentales), które z kolei dzielą się na oskrzela
podseo.mentowe (bronchi subsegmentales), te dziełą się na oskrzelikj (bronchioli), a te na oskrzeliki

końcowe (bronchioli terminales).
Ściana poszczególnych składowych drzewa oskrzelowego (prócz oskrzeli głównych i płatowych
dolnych) zawiera chrząstki o kształcie nieregularnych płytek oraz błonę mięśniową gładką, leżącą do
wewnątrz od chrząstek. Całe drzewo oskrzelowe jest wyścielone błoną śluzową z nabłonkiem
migawkowym.

Drzewo oddechowe

(arbor respirator! us)

Z drzewa oskrzelowego powietrze dostaje się do oskrzelików oddechowych (bronchioli respi-ratorii),
które pochodzą z podziałów oskrzelików końcowych. OskrzelikL.oddęchowe są pierwszym etapem
drzewa .oddechowego^.Dziela. się trzykrotnie, dając kolejne 4 pokolenia oskrzelików oddechowych,
nieco różniące się budowa. W miarę podziałów zarówno chrząstki, jak i błona mięśniowa stają się
stopniowo coraz cieńsze (aż do zupełnego zaniku), a nabłonek migawkowy przechodzi w oddechowy
(pęcherzykowy), czyli stopniowo następuje przystosowanie budowy ściany do wymiany gazowej.
Oskrzeliki oddechowe dziełą się na przewodziki pęcherzykowe (ductuli alveolares), które dochodzą co
woreczków pęcherzykowych, zbudowanych z pęcherzyków płucnych (alveoli pulmonales).

Płuco (

pulmo) jest zbudowane z płatów. W prawym płucu wyróżnia się płat górny, środkowy i dolny, a

w lewym płat górny i dolny. Płaty płuc dzielimy na segrneniy, w  kazdym plucu jest ich 10. Przegród
między segmentami nie widać wyraźnie, podział ten wynika z rozgałęzień oskrzeli i-tętnicy płucnej.
Segmenty dzielimy na podsegmenty, a te na zraziki. Na zewnętrznej powierzchni płuca można
zobaczyć przegrody międzyzrazikowe. Zraziki dzielimy na grona. Grono jest częścią, mjązszu płucą
która jest zaopatrywana w powietrze przez oskrzęlik końcowy (czyli w skład grona wchodzą, tylko
elementy drzewa oddechowego). W budowie zewnętrznej płuca wyodrębnia się 3 powierzchnie:
przepQngwą_(albg podstawę płuca), żebrową i sródpiersiowa., oddzielone od siebie brzegami -
przednim, tylnym i dolnym. U góry płuco jest zakończone szczytem. Na powierzchni płuca widoczne są.
granice między płatami, czyli tzw. szczeliny międzypłatowe. W płucu lewym jest tylko jedna szczelina
mię-dzypłatową zwana skośna. Oddziela ona płat dolny od górnego. Ponieważ płuco prawe-ma 3 płaty,
więc występują w nim 2 szczeliny: pozioma oddzielająca płat środkowy od górnego i skośną która
oddziela płat dolny od środkowego i górnego. W lewym płucu odpowiednikiem płata środkowego jest
języczek płuca (lingula pulmonis), należący do płata górnego. Języczek jest najniższą częścią górnego
płata lewego płuca.         ,Na powierzchni śródpięrsiowej płucą w połowie wysokośći leży wnęka płuca
Definiujemy ją jako obszar na powierzchni śródpięrsiowej, nie pokryty opłucną płucną obrzeżony przez
opłucną krezkową zawierający tzw. korzeń płuca (radix pulmonis). Mianem korzenia płuca określa się
zespół tworów wchodzących do płuca i wychodzących z niego. Do płuca wchodzą:
• 1 oskrzele główne
• 1 tętnica płucna
• tętnice oskrzelowe
• sploty płucne - przedni i tylny
Ponadto do prawego płuca wchodzi oskrzele płatowe górne (albo nadtętnicze) i gałąź płatowa górna
prawej tętnicy płucnej.
Z płuca wychodzą:
• 2 żyły płucne
• żyły oskrzelowe
• naczynia chłonne
Układ tworów we wnęce płuca różni się nieco po stronie lewej i prawej. We wnęce płuca lewego
centralnie leży oskrzele główne, powyżej niego tętnica płucną do przodu od oskrzela głównego jedna
żyta płucną a poniżej oskrzela druga żyła płucna. W sąsiedztwie oskrzela głównego leżą węzły chłonne
wnękowe.
We wnęce płuca prawego również centralnie leży oskrzele główne, powyżej i nieco do przodu od niego
tętnica płucna; do tyłu-i powyżej od niej znajduje się oskrzele nadtętnicze (czyli płatowe górne prawe).
Powyżej i do przodu od oskrzela nadtętniczego leży gałąź płatowa górna prawej tętnicy płucnej. Żyły
płucne ułożone są. podobnie jak we wnęce lewego płuca;
jedna do przodu a druga poniżej od oskrzela głównego. W sąsiedztwie oskrzeli lezą węzły chłonne
wnękowe.

Opłucna

(pleura)

Do zewnętrznej powierzchni płuca ściśle przylega błona surowiczą zwana opłucną, trzewną albo
płucna. Wyściela ona nawet szczeliny międzypłatowe, nie pokrywa tylko wnęki płuca. Przechodzi ona

za pośrednictwem opłucnej krezkowej w opłucną ścienną.. Opłucna krezkowa jest więc połączeniem
między obu pozostałymi rodzajami opłucnej. Znajduje się wokół wnęki. płuca craz tworzy tzw. więzadło
płucne (ligamentum pulmonale), które biegnie od dolnego brzegu wnęki płuca w płaszczyźnie czołowej
do przepony. Opłucna ścienna przylega do ścian klatki piersiowej. Ze względu na sasiedztwo dzielimy
ją na opłucną ścienną żebrową, przeponowa śródpiersiową oraz osklepek. Oskiepek oznacza część
opłucnej ściennej, pokrywajacą_szczyt płuca.
Jama opłucnej (cavum pleurae) jest szczelinowatą przestrzenią, ograniczoną przez opłucną ścienną
płucną i krezkową. Zawierajedynie niewielką ilość płynu surowiczego. Lezą. w niej nieco większe
przestrzenie zwane zachyłkami. Zachyłki opłucnowe definiujemy jako części jamy opłucnej lezące przy
przejściu jednej części opłucnej ścienne) w drugą część opłucnej ściennej (np. żebrowej w przeponową,
czy przeponowej w śródpiersiowaj. Stanowią, przestrzenie rezerwowe, do których mogą się wsuwać
brzegi płuca podczas głębokiego wdechu. Wyróżnia się 4 zachyłki (w kolejności od najgłębszego do
najmniejszego):
1. żebrowo-przeponowy
2. przeponowo-śródpiersiowy
3. żebrowo-śródpiersiowy przedni
4. żebrowo-śródpiersiowy tylny
Unaczynienie czynnościowe płuc czyli krążenie małe Z prawej komory serca wychodzi pień płucny,
który następnie dzieli się na 2 tętnice płucne -lewą i prawą. Tymi tętnicami płynie krew odtlenowana do
płuc. Po wejściu do płuca tętnica płucna dzieli się zgodnie z podziałami oskrzeli, tj. na gałęzie płatowe,
które dzielą się na gałęzie segmentowe, te na gałęzie podsegmentowe, a te na gałęzie zrazikowe. Z
podziałów tych ostatnich powstają sieci kapilar krwionośnych, które oplatają pęcherzyki płucne. Krew
utlenowana płynie następnie naczyniami żylnymi, które stopniowo łączą się w coraz większe żyły,
biegnące kolejno między zrazikami, między podsegmentami i między segmentami. Z każdego płuca
wychodzą 2 żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca. Krążenie małe można też
określić unączynieniem czynnościowym płuc, w.odróżnieniu od
• unaczynienia odżywczego, zapewnianego przez tętnice oskrzelowe.

Unerwienie płuc

pochodzi od splotów płucnych (przedniego i tylnego). Są to sploty autonomiczne, utworzone przez: 1)
gałęzie do splotów płucnych, odchodzące od zwojów pnia współczulnego (włókna współczulne i
czuciowe) oraz 2) gałęzie oskrzelowe od nerwu błędnego (włókna przywspół-czulne i czuciowe). Sploty
płucne unerwiają mięśniówkę naczyń krwionośnych i oskrzeli oraz gruczoły błony śluzowej oskrzeli, a
także opłucną płucną. Płuca nie są unerwione bólowe. Unerwienie czuciowe ma za zadanie
przekazywanie informacji o-stopniu rozprężenia płuc i .stopniu ewentualnego obkurczenia oskrzeli.

UKŁAD POKARMOWY

W skład tego układu wchodzi przewód pokarmowy i duże gruczoły, które do niego uchodzą. Przewód
pokarmowy rozpoczyna się szparą ustną, prowadzącą do przedsionka jamy ustnej. Przedsionek
prowadzi do jamy ustnej właściwej, która przez cieśń gardzieli łączy się z częścią. ustną gardła. Z
części ustnej pokarm dostaje się przez część krtaniową, gardła do przełyku. Przełyk uchodzi do wpustu
żołądka. Żołądek przechodzi w jelito cienkie, które uchodzi do jelita grubego. Do dużych gruczołów
układu pokarmowego zalicza się wątrobę..! trzustkę.

Przedsionek Jamy ustnej

(yestibulum oris) jest ograniczony od przodu przez wargi (górna i dolną), od

boków przez policzki, przyśrodkowo i od tyłu przez zęby (jeśli się je posiada) oraz dziąsła pokrywające
wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy. Od góry i dołu przedsionek ogranicza górne i
dolne sklepienie przedsionka jamy ustnej. Do przedsionka uchodzą, przewody ślinianek przyusznych
(na wysokości II górnych zębów trzonowych) oraz gruczoły wargowe, policzkowe i trzonowe. Ślinianka
przyuszna jest największą ślinianką, leży do przodu od małżowiny usznej - częściowo na mięśniu
żwaczu, a częściowo w dole zszuchwowym.

Jama ustna właściwa

(cavum ons propnum) jest ograniczona od przodu i boków przez zęby oraz

dziąsła pokrywające wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy; od gór/ przez
podniebienie twarde i częściowo miękkie, od dołu przez tzw- przeponę-jamy ustnej. Ku tyłowi łączy się
przez cieśh gardzieli z częścią, ustną gardła. Cieśh gardzieli (isthmus fau-cium') jest ograniczona od
góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka i od boków przez tuki podniebienno-

językowe i podniebienno-gardiowe.
Podniebienie twarde tworza wyrostki podniebienne obu szczek i blaszki poziome obu kości
podniebiennych, pokryte błoną śluzową.. W podniebieniu lezą liczne gruczoły podniebienne.
Podniebienie miękkie tworzą, mięśnie (poprzecznie prążkowane) pokryte błoną śluzowa. Pośrodku z
tylnego brzegu podniebienia miękkiego zwisa języczek (uvula). Rolę szkieletu w podniebieniu miękkim
spełnia rozcięgno podniebienne. Przeponę jamy ustnej tworzą, mięśnie zuchwowo-gnykowe lewy i
prawy (również poprzecznie prążkowane), połączone szwem jamy ustnej. Od góry pokrywa je błona
śluzowa. W dnie jamy ustnej lezą, ślinianki podjęzykowe, wywołujące na błonie śluzowej fałdy
podjęzykowe. Fałdy te kończą się tzw. mięskami podję-zykowymi, lezącymi do tyłu od dolnych
przyśrodkowych siekaczy. Na mięsku podjęzykowym leży ujście ślinianki podjęzykowej większej i
ślinianki podżuchwowej. Wzdłuż fałdu podjęzy-kowego uchodzą, drobne przewody ślinianek
podjęzykowych mniejszych, które występują, w zmiennej liczbie 5-20. Pośrodku od dna jamy ustnej do
dolnej powierzchni Języka biegnie wędzidełko Języka.
Jeżyk .Uinciua) jest złożony z nasady i trzonu, zakończonego szczytem. Pomiędzy nasadą a trzonem
leży bruzda graniczna w kształcie litery V. Na nasadzie leży migdałek językowy (nieparzysty), gruczoły
językowe tylne (produkujące wydzielinę śluzową, której zadaniem jest ułatwianie połykania kęsa) i
rozsiane, pojedyncze kubki smakowe. Ku tyłowi błona śluzowa przechodzi z nasady języka na przednią
powierzchnię chrząstki nagłośniowej krtani, tworząc 3 fałdy językowo-nagłośniowe: 2 boczne i 1
pośrodkowy. Pomiędzy tymi fałdami leżą zagłębienia zwane dolinkami nagłośniowymi (valleculae
epiglotticae). Na trzonie języką bezpośrednio przy bruździe granicznej, równolegle do niej leżą brodawki
okolone zawierające receptory smaku (kubki smakowe) oraz dotyku. Ponadto na trzonie leżą brodawki
grzybowate (na powierzchni grzbietowej trzonu) i liściaste (na bocznym brzegu trzonu,, w pobliżu
nasady) mające kubki smakowe, a także brodawki nitkowate i stożkowate mające tylko receptory do-
tyku, bólu, ciepła i zimna oraz pełniące funkcję mechaniczną. Wewnątrz, pod błoną śluzową leży
rozcięgno'grzbietowe języka i mięśnie, które dzieli się na wewnętrzne i dochodzące z otoczenia.
Mięśnie wewnętrzne to: m. podłużny górny, 2 mm. podłużne dolne (lewy i prawy),
m. poprzeczny języka i 2 mm. pionowe języka (lewy i prawy). Mięśnie dochodzące: mm. ryl-cowo-
językowe, gnykowo-językowe, chrząstkowo-językowe i bródkowo-językowe (wszystkie parzyste).
Mięśnie wewnętrzne wpływają na zmiany kształtu języką a dochodzące na jego położenie. W przedniej
części języka znajdują się też gruczoły językowe przednie, należące do gruczołów ślinowych. Uchodzą,
na dolnej powierzchni trzonu, po bokach od wędzidetka. Gruczoły surowicze, których wydzielina
opłukuje receptory smaku, noszą nazwę gruczołów językowych bocznych.
Wszystkie mięśnie języka są unerwione przez nerw podjęzykowy (XII nerw czaszkowy). Błonę śluzową
trzonu języka unerwia czuciowe (dotyk, ból, ciepło, zimno) nerw językowy od n. żuchwowego (\/3), a
smakowo struna bębenkowa od n. pośredniego (część nerwu twarzowego, VII). Błonę śluzową, tylnej
części nasady unerwia gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego od n. błędnego (X), a
pozostałego obszaru nasady gałęzie n. językowo-gardłowego (IX).
Unerwienie czuciowe języka
___________

Unerwienie czuciowe języka
Czucie dotyku, bólu, ciepłą zimna

Czucie smaku

Tylna część nasady
(przy dolinkach
nagtośniowych)

Gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego (od n. X)

Pozostały obszar nasady NenA/jezykowo-gardłowy (IX)
Trzon

Nerw językowy od n. V;

Struna bębenkowa

Przełyk (

esophagus) zaczyna się w przedłużeniu gardłą na poziomie VI kręgu szyjnego i biegnie ku

dołowi i tyłowi przez otwór górny klatki piersiowej, następnie przez śródpiersie tylne, leząc do przodu od
kręgosłupą do tyłu od tchawicy. Na wysokości IV kręgu piersiowe- . go krzyżuje go od strony lewej iuk
aorty i od przodu lewe oskrzele główne. Poniżej tego poziomu sąsiaduje przez worek osierdziowy z
lewym przedsionkiem serca. Przechodzi przez
giną się silnie w lewo i uchodź; do wpustu żołądka na poziomie XI kręgu piersiowego, po lewej stronie
kręgosłupa. W przebiegu przełyku są, 3 miejsca zwężone: zwężenie górne leży w miejscu przejścia
gardła w przełyk, środkowe jest wynikiem ucisku przez krzyżujący go łuk aorty, dolne znajduje się przy
przejściu przez przeponę. Ściana przełyku jest wewnątrz wyścielona błoną śluzową, bardziej

zewnętrznie leży błona podśluzową następnie dwuwarstwowa błona mięśniowa (warstwa wewnętrzna
ma układ okrężny a zewnętrzna podłużny) i przydanka tącznotkankowa. Błona mięśniowa jest w górnej
1/4 zbudowana z mięśniówki poprzecznie prążkowanej, w następnej 1/4 z mięśniówki mieszanej -
poprzecznie prążkowanej i gładkiej, a w dolnej 1/2 wyłącznie z tkanki mięsnej gładkiej. Mięśniówka
okrężna na całej długości przełyku nie wykazuje zgrubień, nie ma więc żadnych zwieraczy w obrębie
przełyku, podobnie jak w ujściu przełyku do wpustu żołądka. W błonie podśluzowej przełyku Jeżą sploty
zylne, mające połączenie z żyłą wrotną wątroby. Jest to istotne klinicznie, ponieważ przy wzroście
ciśnienia w żyle wrotnej (np. w marskości wątroby) może dojść do ich zylako-watego poszerzenia i
następnie krwotoków z żylaków przełyku.

Żołądek

(ventriculus, gaster) leży w jamie brzusznej wewnątrzotrzewnpwo, pod psrzeponą, w większej

części po stronie lewej, (w lewej okolicy podżebrowej i czesci nadbrzusza właściwego). Składa się z
kilku części: wpust, część wpustowa (pars cardiaca), dno (fundus), trzon (corpus), część odźwiernikowa
i odżwiernik (pylorus). Między przednią a tylną powierzchnią żołądka leżą krzywizny - większa i
mniejsza (cun/atura major et minor). Ściana żołądka ma budowę podobną do ściany przełyku - od
wewnątrz leży błona śluzową hastępnie błona podśiuzową błona mięśniową tkanka podsurowicza i
otrzewna trzewna. Mięśniówka żołądka (zbudowana z tkanki mięsnej gładkiej) ma 3 warstwy: najgłębiej
ieży warstwa skośna (tylko w ścianie przedniej i tylnej dna i trzonu żołądka), następnie warstwa okrężna
i najbardziej zewnętrznie podłużna. Warstwa podłużna jest obecna tylko wzdłuż krzywizn żołądka.
Jedynie warstwa okrężna jest rozłożona równomiernie, a nawet tworzy
zgrubienie w odżwierniku, zwane mięśniem zwieraczem odżwiernika (musculus sphincter pylon). Na
błonie śluzowej żołądka widoczne są liczne fałdy, bruzdy i zagłębienia. Wzdłuż krzywizny mniejszej leży
tzw. bruzda ślinowa (sulcus salivalis), zawarta między fałdami ułożonymi podłużnie. Tą bruzdą
przepływają pokarmy płynne do dwunastnicy. Wpust_leżv po (ewei stronie kręgosłupą na
poziomie(^kręgu piersiowego, jno sięga ku górze doiy)lewei przestrzeni międzyżebrowej^ Odżwiernik
jest jedyną częścią żołądką leżącą po prawej stronie kręgosłupa (na wysokości l kręgu lędźwiowego),
on przechodzi w dwunastnicę - pierwszą część jelita cienkiego.

Jelito cienkie

(intestinum tenue)

dzieli się na bezkrezkowe i krezkowe. Mianem jelita cienkiego bezkrezkowego określa się dwunastnicę.
Jelito cienkie krezkowe ma dwie części - jelito czcze (intestinum jejunum) i kręte (intestinum ileum).
Ściana jelita cienkiego ma budowę podobną do ściany przełyku i żołądka. Od wewnątrz leży błona
śluzową następnie podśluzową dalej błona mięśniowa (dwie warstwy - wewnętrzna okrężną zewnętrzna
o przebiegu podłużnym), tkanka podsurowicza i otrzewna bądź przy-danką ta.cznotkankowa. Błona
śluzowa wraz z podśluzowa. tworzy fałdy okrężne, które najwyższe i najgęstsze w dwunastnicy,
stopniowo maleją w kierunku jelita grubego. Błona _sly-zowa zawiera tez grudki chłonne - w całym
jelicie lezą, grudki chłonne samotne, wielkości 1-2 mm, natomiast w jelicie krętym oprócz nich
dodatkowo występują, grudki chłonne skupione w liczbie 30-40, ułożone osią. długą wzdłuż jelita.
Grudki te, zwane też kępkami -Peyerą występują. naprzeciw przyczepu krezki.

Dwunastnica

(duodenum) leży na tylnej ścianie brzuchą wtórnie zaotrzewnpwo oprócz czę-, ści górnej,

która leży wewna.trzotrzewnowg. Ma kształt pętli albo litery C, wyróżnia się w niej
ciowy wspólny oraz przewód trzustkowy główny. Oba przewody uchodzą, na tzw. brodawce
dwunastniczej większej (Vatera). Może tez uchodzić przewód trzustkowy dodatkowy jeśli istnieje
(niestała) brodawka dwunastnicza mniejsza. Błona śluzową dwunastnicy jest obficie pofałdowana -
występują liczne, gęsto ułożone i wysokiefrałdy okrężna (prócz części górnej, gdzie błona śluzowa jest
gładka). Powyżej brodawki dwunastniczej większej, na tylno-przyśrodkowej ścianie części zstępującej
biegnie fałd podłużny dwunastnicy, wywołany przebiegiem przewodu żółciowego wspólnego.
Dwunastnica przechodzi w jelto krezkowe zgięciem dwunastniczo-czczym.
Jelito czcze jest drugą częścią jelita cienkiego, zajmuje 2/5 Jelita krezkowego, lezy w lewej górnej
części piętra jelitowego jamy brzusznej. Jelito kretę jest dłuższe (3/5 jelita cienkiego krezkowego), leży
w dolnej prawej części piętra jelitowego. Fałdy okrezne w jelicie krętym są nieliczne i stosunkowo niskie.
Jelito kręte uchodzi do jelita grubego na granicy jelita ślepego (kątnicy) i okręznicy. W ujściu tym leży
tzw. zastawka krętniczo-kątnicza Baunina. Jest ona zbudowana z 2 warg - górnej i dolnej. Wargę
buduje błona_śluzową podśluzowa i męśniówka okręzna. Nie jest to więc typowa zastawką podobna do
występujących w naczyniach czy w sercu,- bardziej przypomina zwieracze czyli zgrubienia mięśniówki
okrężnej. Rolą jej jest okresowe przepuszczanie treści do jelita grubego i zapobieganie cofaniu się jej

do jelita cienkiego. Warga górna zastawki Bauhina należy do okręznicy wstępującej a dolna do kątnicy.
Jelito grube (intestinum crassum) ma 4 główne części: wyrostek robaczkowy, jelito ślepe, okrężnicę i
odbytnicę. Okrężnica (co/on) jest złożona z kolejnych 4 części: okrężnica wstępująca (co/on
ascendens), okrężnica poprzeczna (co/on transversum), okrężnica zstępująca (co/on descendens) i
okrężnica esowata (co/on sigmoideum). Ściana jelita grubego ma cechy podobne do jelita cienkiego,
ale wykazuje też różnice. Zasadniczy schemat budowy jest taki sam: błona śluzową, podśluzową
mięśniową tkanka podsurowicza i otrzewna lub przydanka łącznotkankowa
Główne różnice między jelitem grubym a cienkim
1. Brak fałdow okreznych w jelicie grubym
2. Warstwa podłużna mięśniówki w jelicie ślepym i okrężnicy jest zgrupowana w 3 taśmach;
wolnej, siecigwej i krezkowej, Oprócz tych taśm mięśniówka podłużna w okrężnicy i jelicie ślepym nie
występuje, natomiast w wyrostku robaczkowym i odbytnicy mięśniówka podłuzna jest rozłożona
równomiernie. Taśmy zaczynają się w miejscu odejścia od kątnicy wyrostka robaczkowego, a kończą
na granicy między okrężnicą esowatą a odbytnicą.
3. Taśmy są o 1/6 krótsze od sumy długości okrężnicy i jelita ślepego (czyli tych części jelitą w których
występują), wskutek czego na zewnątrz jelita występują wypuklenia (haustra), oddzielone wcięciami
półksiężycowatymi. Wcięcia te odpowiadają wpuklonym do wewnątrz jelita fałdom półksiężycowatym.
Zarówno wypuklenią jak i fałdy półksięzycowate są zbudowane ze wszystkich warstw tworzących,
ścianę jelitą czyli z-błony-śluzowej, pod-śluzowej, mięśniówki (tylko okrężnej!), tkanki podsurowiczej i
otrzewnej.
4. Na zewnątrz jelita ślepego i okrężnicy, wzdłuż taśmy wolnej leża.tzw. przyczepki sieciowe.
Są to uwypuklenia otrzewnej wypełnione tkanką tłuszczową, W błonie śluzowej całego jelita grubego
lezą, grudki chłonne samotne. W wyrostku robaczkowym występuję szczególnie dużo grudek
chłonnych, stad ta. część jelita bywa-określana „migdałkiem brzusznym",
Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) odchodzi od kątnicy i zwisa do miednicy mniejszej. Leży
wewnątrzotrzewnowo, ma krezeczkę, która odchodzi od.krezki jelitą cienkiego.
Jelito ślepe albo kątnica (intestlnum cscum) leży wewnątrzotrzewnowo, najczęściej bez krezki, w
prawym dole biodrowym, poniżej zastawki Bauhina.

Okrężnicą wstępująca

(colon ascendens) !ezy wtórnie zaotrzewnowo. na tylnej ścianie brzu-cna po

stronie prawej, biegnie ku górze w KierunKu wątropy i Kończy się zgięciem prawym albo wątrobowym
okrężnicy.
Okrężnicą poprzeczna (co/on transversum) biegnie wewnątrzotrzewnowo, zawieszona na krezce, od
zgięcia wątrobowego do śledzionowego (lewego). Zgięcie śledzionowe okrężnicy leży wyżej niż
wątrobowe.

Okrężnicą zstępująca

(colon descendens) leży wtórnie zaotrzewnowo, na tylnej ścianie brzucha po

stronie lewej i dochodzi do lewej kości biodrowej, gdzie przedłuża się w okręzni-cę esowatą,.
Okrężnicą esowatą (colon sigmoideum) leży wewnątrzotrzewnowo, zawieszona na krezce. Tworzy 2
pętle: górna leży w lewym dole biodrowym a dolna w miednicy mniejszej. Kończy się na granicy między
II a III kręgiem kości krzyżowej, przechodząc w odbytnicę.
Odbytnica albo prostnica (rectum) leży podotrzewnowo w miednicy mniejszej, do przodu od kości
krzyżowej i guzicznej, kończy się odbytem (anus). Odbytnica jest zbudowana z 2 części: większa nosi
nazwę części miednicznej albo bańki odbytnicy (ampulla recti), a mniejszą końcowa część to część
odbytowa albo kanał odbytowy (canalis analis). W błonie śluzowej bańki widoczne są liczne niewielkie
fałdy o nieregularnym przebiegu i pojedyncze grudki chłonne samotne. Ponadto w bańce odbytnicy
występują zwykle 3 fałdy poprzeczne; największym z nich jest środkowy, zwany fałdem Kohirauscha.
Leży on 6-8 cm powyżej odbytu -do niego dochodzi palec podczas badania przez odbytnicę (per
rectum).
Kanał odbytowy jest otoczony przez mięsień zwięracz_zewnętrzny odbytu (mięsień poprzecznie
prążkowany), a ponadto w jego ścianie mięśniówka okrężna tworzy mięsień zwieracz wewnętrzny

odbytu (mięsień

gładkie W błonie śluzowej kanału można wyodrębnić 3 strefy o odmiennym

ukształtowaniu. Najwyżej leży tzw. pas słupów odbytowych (żona colum-nańs), zawierający 5-10
podłużnych fałdów zwanych słupami odbytowymi (columnae ana-les). Dolne końce słupów łączą się z
sąsiednimi tworząc zastawki odbytowe, ograniczające „zatoki odbytowe. Drugą niżej leżąca strefa to
pas splotu odbytniczego (żona haemorrhoida-
lis). W tej części leżący w błonie podśluzowej splot zylny tworzy poszerzenia zwane kłębkami żylnymi.

Najniższą strefą jest pas skórny (przejście błony śluzowe W skore)
Jelito grube od wyrostka robaczkowego do 2/3 prawych okręznicy poprzecznej włącznie jest
unaczymone przez tętnicę krezkową górną, natomiast od 1/3 lewej okręznicy poprzecznej do górnej
części odbytnicy włącznie - przez tętnicę krezkową dolną.
Szczególnie istotnym jest unaczynienie odbytnicy. Do ścian odbytnicy dochodzi 5 tętnic: 1 tętnica
odbytnicza górna (od t. krezkowej dolnej), 2 tt. odbytnicze środkowe (od tt. biodrowych wewnętrznych) i
2 tt. odbytnicze dolne (od tt. sromowych wewnętrznych). Odpływ krwi żylnej zaczyna się 2 splotami
żylnymi odbytniczymi: wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrzny leży w błonie podśluzowej (on tworzy,
kłębki żylne w kanale odbytowym) a ze- -wnętrzny w przydance łącznotkankowej. Krew ze splotu
odbytniczego wewnętrznego płynie do zewnętrznego, a z niego odpływa 5 żyłami odbytniczymi:.'1
górną, która uchodzi do żyły krezkowej dolnej (ta przez żyłę śledzionową do ż. wrotnej), 2 środkowymi,
uchodzącymi do zż. biodrowych wewnętrznych (te poprzez zz. biodrowe wspólne do z. głównej dolnej) i
2 żż. odbytniczymi dolnymi, które uchodzą do żż. sromowych wewnętrznych (te do żż. biodrowych
wewnętrznych i dalej jw.). Istota problemu polega na tym, ze jedynie z górnej części odbytnicy krew
odpływa - jak z jelita cienkiego i grubego - żyłą, wrotną do wątroby, natomiast z 2/3 dolnych krew płynie,
omijając wątrobę, żyłą główną dolną do prawego przedsionka serca. Dzięki temu, aby uniknąć np.
unieczynnienia podawanego leku w wątrobie, można - zamiast doustnie - podać go w czopku. • •
Zestawienie położenia poszczególnych części jelita grubego

~;
Położenie względem

otrzewnej

F,^.^.",eb^..-j

Wyrostek robaczkowy

wewnatrzotrzewnowo,
ma krezeczkę

odchodzi od jelita ślepego, zwisa do
miednicy mniejszej

Jelito ślepe

wewnatrzotrzewnowo,
zwykle nie ma krezki

w prawym dole biodrowym

Okreznica wstępująca

wtórnie zaotrzewnowo
(krezki nie ma)

na tylnej ścianie brzucha po stronie pra-
we , sięga do zgięcia wątrobowego

Okreznica poprzeczna

wewnątrzotrzewnowe,
ma krezkę

na granicy piętra górnego i dolnego, od
zgięcia wątrobowego do śledzionowego

Okreznica zstępująca

wtórnie zaotrzewnowo
(krezki nie ma)

na tylnej ścianie brzucha po stronie lewej

Okreznica esowata

wewnatrzotrzewnowo,
ma krezkę

górna pętla w lewym dole biodrowym,
dolna w miednicy mniejszej

Odbytnica

podotrzewnowo (krezki
nie ma)

w miednicy mniejszej, najbardziej z tyłu
ze wszystkich narządów

Wątroba

(hepar, iecur) jest największym gruczołem układu pokarmowego. Leży wewnatrzotrzewnowo w

górnym (gruczołowym) piętrze jamy brzusznej; wypełnią prawą okolicę podże-brową, ale leży też w
nabrzuszu właściwym i części lewego "podżebrzą gdzie sięga aż po lewą linię środkowo-obojczykową.
Wątroba ma 2 powierzchnie: przeponową i trzewną oraz 2 brzegi: przedni i tylny. Brzeg przedni jest
ostry, a tylny szeroki zaokraglony. Na brzegu tylnym leży tzw._pole nagie (area nuda) - miejsce zrostu z
przeponą; Pole to nie jest pokryte otrzewną trzewną. Jest ono otoczone przez zbudowane z otrzewnej
więzadło wieńcowe wątroby. Blaszki tego więzadta przechodzą z wątroby na otoczenie, tworząc:
więzadło wątrobowo-przeponowe, więzadło wątrobowo-nerkowe i 2 więzadła trójkątne - lewe i prawe.
Na powierzchni pczeponowej widoczne jest miejsce odejścia więzadła sierpowatego wątroby, co
wydaje się wyznaczać granicę między lewy m a prawym płatem wątroby.Jednakże na powierzchni
(rzewnej można zobaczyć, że wątroba jest zbudowana z 4 płatów: lewego, czwo-cobocznego,
ogoniastego i prawego. Dlatego raczej należy określić, że więzadło sierpowate wątroby znajduje się na
granicy między lewym a pozostałymi płatami. Na powierzchni (rzewnej poszczególne płaty są
oddzielone od siebie dwiema bruzdami strzałkowymi - lewą i prawą oraz bruzdą poprzeczną utworzoną
przez wrota wątroby. Lewa bruzda strzałkowa oddziela płat lewy od czworobocznego i ogoniastego. Jej
część przednia zawiera więzadło obłe wątroby (pozostałość płodowej żyły pępkowej), a w części tylnej
leży więzadto żylne. Prawa bruzda strzałkowa oddziela płat prawy od czworobocznego i ogoniastego.
Jej część przednia nosi nazwę dołu pęcherzyka żółciowego (zawiera pęcherzyk żółciowy) a część tylna
to bruzda żyły głównej (biegnie w niej żyła główna dolna). Do tyłu od płata czworobocznego i do przodu,

od płata ogoniastego leżą wrota wątroby (porta hepatis). We wrotach najbardziej z tyłu leży żyła wrotną
dzieląca się tu na gałąź lewą i prawą; do przodu od żyły i po stronie lewej leży tętnica wątrobowa
właściwa i jej podział na gałąź lewą i prawa; na prawo od tętnicy z połączenia lewego i prawego
przewodu wątrobowego powstaje przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis). Ponadto
przez wrota przechodzą naczynia chłonne i autonomiczny splot wątrobowy. Od powierzchni trzewnej
wątroby odchodzą. 3 więzadła otrzewnowe': watro bowo-przełykowe, wą.trobowo-zołądkowe i
wątrobowo-dwunastnicze, noszące wspólnie nazwę sieci mniejszej (omentum minus).
Budowa wewnętrzna wątroby jest zrazikowa. Zraziki mają charakterystyczny kształt. granistostupów.o
podstawie sześciokątnej.,. Wewnątrz zraziką pośrodkowo, wzdłuż jego długiej osi- biegnie żyła
śródzrazikowa. Od obwodu do tej żyły dochodzą, promieniście zaicki wątrobowe (specjalny rodzaj
naczyń włosowatych). Pomiędzy zatokami lezą komórki wątrobowe;, (hepatocyty), które przylegają, do
siebie swymi biegunami żółciowymi, dzięki czemu ich błony komórkowe ograniczaja kanaliki zolciowe.
Wzdłóż naroży zrazika biegna naczynia tetnica i
żyła międzyzrazikowa naczynie chłonne i przewodzik międzyzrazikowy.

Unaczynieni

e wątroby jest podwójne - odżywcze i czynnościowe. Krew odżywczą, doprowadza tętnica

wątrobowa właściwa a czynnościową żyła wrotna. Krążenie wrotne ogólnie oznacza układ dwóch sieci
kapilarnych połączonych dużym naczyniem. W omawianym przypadku tym naczyniem Jest żyła wrotna.
Pierwsza sieć kapilar leży w narządach, z których krew jest odprowadzana do tej żyły, a druga sieć
znajduje się w wątrobie.
• Krew do żyły wrotnęj, spływa ze śledziony, trzustki, pęcherzyka żółciowego, sieci większej i mniejszej
oraz brzusznej części cewy pokarmowej'prócz środkowej i dolnej części odbytnicy (czyli z brzusznej
części przełyku, żołądką jelita cienkiego i jelita grubego bez 2/3 dolnych odbytnicy).
Żyła wrotna (v. portae) powstaje za głową trzustki z połączenia ż. krezkowej górnej z ż. śledzionową (do
której uchodzi ż. krezkowa dolna). Biegnie ku górze i po wyjściu zza głowy trzustki krzyżuje od tyłu
część górną dwunastnicy, dalej przebiega w więzadle wątrobowo-dwunastniczym i dochodzi do wrót
wątroby; tam dzieli się na gałąź lewą i prawą, one wchodzą do odpowiednich płatów i w nich dzielą się
na 2 grupy gałęzi: przednie i tylne, które dalej dzielą się na następne 2 grupy: gałęzie górne i dolne. Te
gałęzie dzielą się na żyły między-zrazikowe, a one na żyły okołozraźikowe, z których krew wpływa do
zatok zrazików wątrobowych. Zatoki te są naczyniami kapilarnymi, w nich kończy się krążenie wrotne.
Następuje lam mieszanie krwi z żyły wrotnej z krwią tętniczą unaczynienia odżywczego. Z zatok zrazika
krew odpływa do żyty śródzrazikowej, która uchodzi do ż. podzrazikowej:
Żyły..podzrazikowe łączą się w 2-4 żyt wątrobowych, uchodzących do ż. głównej dolnej w trakcie jej
przebiegu przez bruzdę na wątrobie.

Drogi żółciowe wewnatrzwatrobowe

zaczynają się kanalikami żółciowymi, leżącymi między 2 rzędami komórek wątrobowych. Z tych
kanalików żółć płynie do przewodzików międzyzrazikowych, które łączą się w przewo-dziki żółciowe, a
te następnie w przewody wątrobowe.

Drogi żółciowe zewnatrzwatrobowe

We wrotach wątroby przewody wątrobowe lewy i prawy (ductus hepaticus sinister et dexter) łączą się w
przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis). Łączy się on następnie z przewodem
pęcherzykowym w przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus). Pęcherzyk żółciowy (i/es;ca fellea)
leży wewnątrzotrzewnowo, w swoim dole (w przedniej części prawej bruzdy strzałkowej) na powierzchni
trzewnej wątroby. Składa się z dną trzonu i szyjki, z której wychodzi przewód pęcherzykowy (ductus-
cysticus). Przewód ten jest wyposażony w spiralnie biegnący fałd błony śluzowej, utrudniający zbyt
szybki wypływ żółci. Przewód żółciowy wspólny biegnie w więzadle wa.trobowo-dwunastniczym,
przechodzi za częścią górną dwunastnicy, następnie między głową trzustki a częścią, zstępującą
dwunastnicy i uchodzi do części zstępującej dwunastnicy na brodawce dwunastniczej większej Vate-rą
wraz z przewodem trzustkowym głównym.

Trzustka

(pancreas)

jest gruczołem wewnątrz- i zewnątrzwydzielniczym. Leży wtórnie zaotrzewnowo na tylnej ścianie
brzucha w górnym piętrze jamy brzusznej. Jest zbudowana z głowy, trzonu i ogona. Głowa leży po
prawej stronie kręgosłupa (pierwszych dwóch kręgów lędźwiowych), objęta przez dwunastnicę, trzon
przechodzi na stronę lewa. (krzyżując l kręg lędźwiowy) i przedłuża się w ogon, kióry biegnąc w lewo i
ku górze, dochodzi do wnęki śledziony (na wysokości Xl kręgu piersiowego). Część
wewnątrzwydzielnicza mieści się w tzw. wyspach Langerhansą' które najliczniej wystepuja w ogonie

trzustki. Wytwarzaja one hormony:insuline, glukagon
somatostatynę i polipeptyd trzustkowy. Część zewnątrzwydzielnicza. tworzą, zraziki trzustkowe,
zbudowane z pęcherzyków, których komórki produkują, enzymy trawienne. Wydzielina ze zrazików jest
odprowadzana przewodem trzustkowym głównym i niekiedy również dodatkowym do dwunastnicy.
Przewód trzustkowy główny (Wirsunga) zaczyna się w ogonie trzustki, biegnie wężowato przez trzon w
kierunku głowy, przyjmując na całym przebiegu przewody odprowadzające zrazików trzustkowych.
Przewód trzustkowy dodatkowy przebiega tylko w obrębie głowy trzustki. Może uchodzić do
dwunastnicy na .brodawce dwunastniczej mniejszej (Santoriniego) lub może być tylko dopływem
przewodu głównego.

Układ moczowy (systema Lirinaria)

W skład tego układu wchodzą nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Czynnościowo
można podzielić układ moczowy na część wydzielniczą czyli wytwarzającą mocz i częśó_wydalnjczą
albo odprowadzającą mocz (czyli drogi moczowe). Do części wydzielniczej zalicza się wszystkie części
nefronów. Drogi moczowe rozpoczynają się w nerkach od cewek zbiorczych, które następnie łączą się
w przewody brodawkowe, uchodzące do kielichów nerkowych mniejszych. Te łączą się w kięlichy-
nerkowę wieksze a.te w miedniczkę nerkową (1 w każdej, nerce). Z.miedniczek wychodzą. moczowody,
uchodzące do pęcherza' moczowego. Z pęcherza wychodzi cewka moczową która odprowadza mocz
na zewnątrz.

Nerka

(ren, nephros

leży w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej, na mięśniach tylnej ściany brzuchą objęta torebkami:
'włóknistą ^tłuszczową oraz powięzią nerkową (Geroty). Na kręgosłup rzutuje się prawą nerkę od XII
kręgu piersiowego do III lędźwiowego, a lewą od XI kręgu piersiowego _^do II lędźwiowego. W tych
granicach nerki są ruchome zarówno w zależności od pozycji -^ciałą jak i od faz oddychania.
Ruchomość tą wynosi 1-3 cm. Wśród struktur mocujących nerkę główną rolę odgrywa torebka
tłuszczowa (otaczająca nerkę wraz z nadnerczem), mniejsze znaczenie mają naczynia nerkowe.Lewa
nerka sąsiaduje z żołądkiem, trzonem i ogonem trzustki, śledziona^ lewym nadnec-czem. lewym
zgięciem okręznicy i pętlami jelita cienkiego (dolny biegun).
zgięciem okręznicy, prawym nadnerczem i dolny biegun z.pętlami jelita cienkiego. Część wydzielnicza
nerki jest zbudowana z nefronów. Każdy nefron ma kilka części:
1) ciałko nerkowe, składające się z kłębka naczyniowego i torebki kłębka (Bowmana)
2) kanalik proksymalny
3) pętla nefronu (Heniego) złożona z ramienia zstępującego i wstępującego
4) kanalik dystalny
Spośród części nefronu tylko pętla Heniego jest odcinkiem prostym, kanaliki natomiast są, poskręcane.
Kanaliki dystalne uchodzą, do cewek zbiorczych, które inicjują, dróg i moczowe. W budowie
wewnętrznej nerki można wyodrębnić miąższ nerki i zatokę nerkowa. W zatoce nerkowej leży
miedniczka nerkową kielichy nerkowe większe i mniejsze, rozgałęzienia naczyń nerkowych oraz tkanka
tłuszczowa. Do zatoki z miąższu wystają, brodawki nerkowe, które są objęte kielichami nerkowymi
mniejszymi. • Miąższ nerki ma część rdzenną i korową. Część rdzenna jest utworzona przez piramidy
nerkowe, które są podstawami skierowane w stronę obwodu (do kory) nerki, a szczytami do zatoki
nerkowej. Szczyt piramidy nosi nazwę brodawki nerkowej. Piramidy są zbudowanę z prostych części
nefronów (czyli z pętli Heniego) oraz z cewek zbiorczych, i leżących w brodawkach, przewodów
brodawkowych. Istota korowa leży obwodowe od podstaw piramid oraz pomiędzy pirąmidami. Część
kory leżącą między piramidami określa się mianem .słupków nerkowych; Istotę korową, budują kręte
części nefronów, czyli ciałka nerkowe oraz kanaliki proksymalne i dystalne.
Zatoka nerkowa otwiera się na zewnątrz wnęką, która leży na przyśrodkowym brzegu nerki. Przez
wnekę przechodzą (kolejno od przodu ku tyłowi): 1) żyła nerkową 2) naczynia chłonne, 3) tętnica
nerkowa opleciona. autonomicznym splotem nerkowym i 4) moczówód

Moczowody

(ureteres) są przewodami odprowadzającymi mocz do pęcherza moczowego. Biegną

zbieżnie (ku dołowi i przyśrodkowo) po tylnej ścianie brzucha zaotrzewnowo i następnie w przestrzeni
podotrzewnowej miednicy mniejszej. Przebijają skośnie ścianę dna pęcherza moczowego i uchodzą w
kątach podstawy trójkąta pęcherzowego. Dzięki temu skośnemu przebiegowi mocz nie może się cofać z

pęcherza do moczowodów. W trakcie przebiegu krzyżują liczne naczynia i nerwy, w tym m.in. nerw
płciowo-udowy. Stąd przy podrażnieniu moczowodu występuje charakterystyczny objaw
promieniowania bólu do narządów płciowych zewnętrznych i przyśrodkowej powierzchni uda.

Pecherz moczowy

(yesica unnaria) leży w miednicy mniejszej, podotrzewnowo, całkowicie schowany za

kośćmi łonowymi i spojeniem łonowym. U płci żeńskiej leży na mięśniach dna miednicy; do tyłu od
pęcherza znajduje się pochwa i część nadpochwowa szyjki macicy, a powyżej pęcherza - trzon macicy.
U płci męskiej pęcherz spoczywa na gruczole krokowym; tylna ściana sąsiaduje z bańką odbytnicy,
bańkami nasieniowodów, pęcherzykami nasiennymi i przewodami wytryskowymi. Nad pęcherzem lezą
pętle jelita cienkiego. Anatomicznie w pęcherzu moczowym wyróżnia się;dno, trzon i szczyt Oś długa
biegnie skośnie. dno jest skierowane do tyłu i dołu, a szczyt do góry i przodu. Ściana pęcherza ma
budowę warstwową - od wewnątrz występuje błona śluzową błona podśluzową mięśniówka i przydanką
a na górnej powierzchni zamiast przydanki - otrzewna ścienna. Błona śluzowa pęcherza jest
pofałdowana. Stopień pofałdowania zależy od wypełnienia pęcherza. Wyjątkiem jest tylko trójkątny
obszar w dnie pęcherzą zwany trójkątem pęcherzowym. Trójkąt jest wyznaczony przez ujścia
pęcherzowe moczowodów i ujście wewnętrzne cewki moczowej. Jego błona śluzowa jest gładka z
powodu braku błony podśiuzo-wej w tym miejscu. Błona śluzowa trójkąta wpukla się do ujścia
wewnętrznego cewki moczowej, tworząc tzw. języczek pęcherza (uvula vesicae). Błona mięśniowa
pęcherza jest trójwarstwowa: dwie warstwy o podłużnym układzie włókien, a między nimi warstwa
okrężna. Mięśniówka pęcherza bywa nazywana mięśniem •wypieraczem. moczu (rr. detrusor urinae).
Wokół części śródściennej.cewki moczowej mięśniówka tworzy okrężne zgrubienie, zwane u płci
żeńskiej mięśniem zwieraczem cewki moczowej, a u płci męskiej m. zwieraczem wewnętrznym cewki
moczowej.

Cewka moczowa

(urethra) u płci żeńskiej po wyjściu z dna pęcherza biegnie ku przodowi i dołowi,

przechodzi przez dno . miednicy (tam jest objęta wspólnie z pochwą mięśniem zwieraczem cewki
moczowej i pochwy) i uchodzi do przedsionka pochwy.U płci męskiej ma bardziej skomplikowany
przebieg. Wychodzi z dna pęcherza moczowego '-"(część śródścienna), następnie przechodzi przez
gruczoł krokowy (część sterczowa) oraz dno. miednicy (część błoniasta), wygina się i dalej biegnie w
ciele gąbczastym prącia (część (gąbczasta). Kończy się na szczycie żołędzi prącia ujściem
zewnętrznym cewki moczowej. W trakcie przebiegu ma 2 krzywizny: tylna skierowana ku dołowi i tyłowi
znajduje się w części błoniastej, a przednią zwrócona ku przodowi i górze leży w części gąbczastej i jej
kształt jest zależny od stanu prącia i jego położenia. W. części sterczowej cewki, na jej tylnej ścianie
biegnie grzebień cewki moczowej (crista urethrae), który jest przedłużeniem języczka pęcherza. W
obrębie tego grzebienia znajduje się wzniesienie zwane wzgórkiem nasiennym (co///-culus seminalis).
Na wzgórku nasiennym pośrodkowo leży otwór prowadzący do tagiewki sterczowej (utriculus
prostaticus), która jest rozwojowym odpowiednikiem pochwy. Po bokach od otworu tagiewki, na
wzgórku nasiennym, leżą ujścia przewodów wytryskowych. W tylnej ścianie, części sterczowej cewki
moczowej, po, bokach od wzgórka nasiennego leżą zagłę-" Sienią zwane zatokami sterczowymi,
ponieważ uchodzą^ńich przewodziki gruczołu, krokgwego (ductuli prostatici)'. Od wzgórka nasiennego
aż do ujścia zewnętrznego cewką moczowa.męska jest. Wspolna częścią układu, moczowego i
płciowego. Dlatego odpowiednikiem cewki moczowej żeńskiej jest odcinek cewki meskiej od ujscia
wewnetrznego do wzgórka nasiennego.

Układ płciowy

'
U obu płci wyróżnia się narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne.Narządy płciowe męskie
wewnętrzne: jądrą najądrzą nasieniowody, pęcherzyki nasienne, przewody wytryskowe, gruczoł
krokowy (stercz), gruczoły opuszkowo-cewkowe i cewka moczowa (od wzgórka nasiennego do ujścia
zewnętrznego).-Narządy płciowe męskie zewnętrzne: moszna i prącie. Narządy płciowe żeńskie
wewnętrzne: jajniki, jajowody, macica i pochwa. Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne: wzgórek łonowy,
wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek pochwy, opuszki przedsionką gruczoły przedsionkowe
większe i mniejsze, gruczoły przycewkowe, łechtaczka z napletkiem i wędzidełkiem łechtaczki, ujście
pochwy, błona dziewicza sutki

Jądro

(testis) i najadrze (epididymis) Jądro leży w mosznie, objęte osłonką pochwową spełniającą rolę

otrzewnej. Jest ułożone skośnie: oś długa biegnie od góry i przodu do dołu i tyłu. Lewe jądro lezy_ nieco
niżej i jest nieco większe niż prawe. W budowie wewnętrznej - jądro zawiera ok. 200 zrazików, w każ-

dym leży 1-4 cewek nasiennych krętych, w których wytwarzane są, gamety męskie czyli plemniki. Z
każdego zrazika wychodzi 1 cewka nasienna prostą którą, plemniki opuszczają, zrazik. Cewki nasienne
proste wszystkich zrazików dochodzą, do śródjadrzą które leży przy tylnym brzegu jądrą w pobliżu
górnego bieguna. W śródjadrzu-cewki-te tworzą, sieó jądra. Z .. sieci wychodzą, przewodziki
odprowadzające jądrą które dochodzą do głowy najądrzą gdzie rozszerzają, się w zraziki najądrza. Ze
zrazików (tworzących głowę najaarza) wychodzi przewód najądrza (ductus epididymidis), który, silnie
poskręcany, tworzy trzon i ogon najadrza.,. Wychodząc z ogona najadrza przewód przechodzi w
nasieniowód. Najadrze leży w mosznie - głowa na górnym biegunie jądrą a trzon i ogon wzdłuż tylnego
brzegu jądra.

Nasieniowód

(ductus deferens)

Jest parzystym przewodem odprowadzającym nasienie z najądrza. Jego przebieg dzieli się na 4 części:
jądrową powrózkową, pachwinową i miedniczną.. Część jądrowa i powrózkowa znajdują, się w
mosznie, część pachwinowa biegnie przez kanał pachwinowy; leżący .w dolnej części przedniej ściany
brzucha. Część miedniczną przebiega po ścianach miednicy mniejszej i stamtąd przechodzi na pęcherz
moczowy. Na tyjnej scianie pęcherza tworzy poszerzę-nie zwane bankąJnasięniowodu,..Bańka ta łączy
się następnie z przewodem wyprowadzającym pęcherzyka nasiennego i z ich połączenia powstaje
przewód wytryskowy (ductus eja-cu/aronus).-0ba przewody wytryskowe uchodzą do części sterczowej
cewki moczowej na wzgórku nasiennym.

Gruczoł krokowy

(stercz – prostata)Jest niewielkim gruczołem, leżącym w miednicy mniejszej męskiej

podotrzewnowo; pod pęcherzem moczowym. na dnie miednicy, do przodu od odbytnicy. Jest przebity
przez cewkę moczową, i przewody wytryskowe
Prącie (penis)
Jest zbudowane z dwóch ciał jamistych leżących grzbietowe i ciała gąbczastego, leżącego brzusznie od
nich. Ciało gąbczaste zakończone jest z tyłu opuszką prącią a z przodu żołędzia. Wewnątrz zawiera
cewkę moczową. Wszystkie'3 ciałą prącia są objęte powięziąi pokryte skórą tworzącą fałd zwany
napletkiem,-który-przysłania-żołądż.-W. trakcie-wzwodu ciała jamiste twardnieją, wypełniając się krwią,
natomiast ciało gąbczaste dostosowuje się do nich wielkością, ale nie twardnieje. Moszna (scrotum)
Jest workiem skórno-powięziowym, odpowiadającym budową warstwom ściany brzucha. Na zewnątrz
jest silnie pigmentowaną pomarszczona i pokryta rzadkimi włosami. Wewnątrz zawiera przegrodę,
wskutek czego jądra są od siebie całkowicie oddzielone.
Narządy płciowe żeńskie

Macica

(uterus, hysterą metra)

Jest zbudowana z trzonu, zakończonego dnem i szyjki, zwróconej do pochwy. Szyjka jest częściowo
objęta przez sklepienie pochwy, dlatego dzielimy Jana część pochwową! nadpo-chwową, Wewnątrz
trzonu leży jama macicy, na przekroju czołowym kształtu trójkątnego, a na przekroju strzałkowym
szczelinowata; w szyjce biegnie kanał szyjki; pomiędzy nimi leży cieśń macicy. Ściana macicy ma
budowę warstwowa; od wewnątrz jest wy ścielona-błoną" śluzową (endometnum), następną
warstwaJest mięśniówka (myomernum) i zewnętrznie leży otrzewną soenną zwana omaciczęm
(penmetnum). Otrzewna pokrywa-dno, trzon i tylną powierzchnię części nadpochwowej szyjki macicy.
Przednia powierzchnia części nadpochwowej szyjki jest pokryta przydanka.łącznotkankową a część
pochwową, pokrywa błona śluzowa charakterystyczna dla pochwy, z nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim, ztuszczającym się.
Macica leży w miednicy mniejszej żeńskiej centralnie, w przestrzeni podotrzewnowej, cha-
rakterystycznie ułożona w przodozgięciu i przodopochyleniu. Zgięcie" macicy jest to kąt między trzonem
a szyjką macicy. Jeżeli ten kąt jest otwarty ku przodowi, to mówimy o przodozgięciu (anteflexio uten).
Pochylenie to kąt między szyjką macicy a pochwą. Przodopochyle-nie (anteversio uten) występuje
wówczas, gdy kąt ten jest otwarty ku przodowi. Od dna macicy odchodzą jajowody. Ich części
śródścienne przebiegają, przez tzw. rogi macicy, miedzy trzonem a dnem macicy.
W związku z częstością, występowania nowotworów macicy należy pamięiac o kierunkach odpływu
chłonki z tego narządu. Z części pochwowej szyjki chłonka płynie do węzłów chłonnych biodrowych
zewnętrznych i wewnętrznych oraz lędźwiowych, z .trzonu'i części nadpochwowej szyjki do węzłów
przymaciczą a stąd do węzłów biodrowych wewnętrznych, z rogów macicy do węzłów pachwinowych, a
z dna do węzłów lędźwiowych.

Jajowód

(oviductus, tuba uterina)

Jest przewodem łączącym jamę macicy z jamą. otrzewnej. Leży wewnątrzotrzewnowo w

miednicy mniejszej żeńskiej. Biegnie od rogu macicy do jajnika.
Zaczyna się ujściem macicznym i ma 4 części: śródścienną, cieśń, bańkę i lejek. Lejek jest
zbudowany z kilkunastu strzępków, które otaczając ujście brzuszne ułatwiają, dostanie się
komórki jajowej do bańki jajowodu.

Jajnik

(oyarium)

Gonada żeńska - niewielką kształtu migdałowatego leży w jamie otrzewnowej, na boczno-tylnej ścianie
miednicy mniejszej żeńskiej w tzw. dolę jajnikowym; Jest umocowany przy pomocy krezki i więzadeł do
macicy, jajowodu i ściany miednicy. Jajnik ma część korową i rdzenną. W części korowej znajdują się
pęcherzyki jajnikowe o różnym stopniu rozwoju, a część rdzenna zawiera głównie naczynia i nerwy.
Jajnik jest objęty bańką i strzępkami jajowodu.

Pochwa (vagina

) '

Jest narządem rurkowatym, spłaszczonym w kierunku przednio-tylnym. Jej górne zakończenie, zwane
sklepieniem, 'obejmuje część pochwową szyjki macicy. Biegnie ku dołowi i przodowi, leżąc do tyłu od
cewki moczowej i uchodzi "do" przed sionka pochwy. U dzieci jest oddzielona od niego błoną dziewiczą.
Na przedniej i tylnej ścianie pochwy występują charakterystyczne zmarszczki pochwowe, układające się
w tzw. słupy zmarszczek.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Łechtaczka (clitońs) jest odpowiednikiem ciał jamistych prącia. Pokryta jest napletkiem utworzonym
przez ,wargi srompwe mnięjszę, które odpowiadają skórze prącia. Odpowiednikiem ciała gąbczastego
są u płci żeńskiej opuszki przedsionka.
Wargi sromowe większe (labia pudendi majores), leżące na zewnątrz od warg mniejszych odpowiadają
mosznie.
Przedsionek pochwy (vestibulum yaginae), leżący między, wargami, sromowymi mniejszymi, jest
ograniczony od przodu przez wędzidełko łechtaczki, a- od tyłu przez wędzidełko warg sromowych.
Uchodzą do niego: pochwa cewka moczową gruczoły przedsionkowe większe i mniejsze oraz gruczoły
przycewkowe.
Sutek (mamma)
jest zbudowany z gruczołu sutkowego, ciała tłuszczowego i skóry z brodawką sutkową i otoczką
brodawki. Gruczoł sutkowy ma budowę płatową.. Z płatów (15 - 20) wychodzą, przewody mleczne,
uchodzące oddzielnie na brodawce. Przed ujściem każdy przewód poszerza się w tzw. zatokę mleczną.
Sutek leży na przedniej ścianie klatki piersiowej żeńskiej, na poziomie od III do VII zebra między linią
mostkową a pachową przednia.. Szczególnie istotny jest odpływ chłonki z sutka ze względu na częstość
występowania nowotworów złośliwych i ich przerzutowanie drogą chłonna. Chłonka odpływa z sutka
częściowo do węzłów chłonnych lezących wewnątrz klatki piersiowej, ale głównie do węzłów
pachowych. Dlatego w przypadku raką usuwając sutek, usuwa się tez węzły chłonne pachowe.

UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY

Uktad wewnątrzwydzielniczy dawniej zwany dokrewnym tworzą gruczoły, wytwarzające substancje
określane mianem hormonów. Są, to związki aktywne biologicznie, produkowane przez
wyspecjalizowane komórki, wydzielane przez nie do płynów ustrojowych, mające wpływ na metabolizm i
nie podlegające zużyciu jako źródło energii.
Duża grupa gruczołów wydzielania wewnętrznego tworzy zespół sterowany przez podwzgórze i
przysadkę mózgową.

Przysadka mózgowa

(hypophysis cerebri) leży w obrębie siodła tureckiego, w środkowej części dołu

środkowego czaszki. Jest zawieszona na lejku, odchodzącym od podzwgórza. W- budowie przysadki
wyodrębnia się płat przedni, tylny i część pośrednią. Ptat tylny zawiera

zakończenia neurytów komórek

jąder podwzgórzowych - przykomorowego i nadwzrokowego, którymi spływają. 2 hormony: ADH
(hormon antydiuretyczny) i oksytocyna. Hormony te są uwalniane z tylnego płata przysadki do krwi.
Właściwym nadrzędnym gruczołem jest płat przedni, wytwarzający hormony tropowe:

ACTH - hormon adrenokortykotropowy, oddziałujący stymulujące na korę nadnerczy,

GH - hormon wzrostu,
TSH - hormon tyrotropowy, pobudzający gruczoł tarczowy,
FSH i LH - hormony gonadotropowe - folikulostymulina i hormon luteinizujacy,
LTH lub PRL - prolaktyna - pobudzająca wzrost gruczołów mlecznych i wydzielanie mleka.

MSH - melanotropina - wydzielana głównie w części pośredniej

Podwzgórze

(hypothalamus) jest częścią, międzymóżgowia. Leży powyżej przysadki, w dole

środkowym czaszki , tworzy dno III komory mózgu. Zawiera jądra neurosekrecyjne – oprócz
wspomnianych hormonów (ADH i oksytocyny) wytwarzają, one hormony uwalniające i hamujące, które
oddziałują, drogą krążenia wrotnego przysadki na komórki przedniego płata przysadki mózgowej.
Wydzielanie hormonów uwalniających i hamujących jest regulowane na -drodze sprzężeń zwrotnych
zarówno przez poziom hormonów tropowych, jak i hormonów gruczołów obwodowych.

Szyszynka

(corpiis 'pineale) jest częścią, nadwzgórzą należy więc również do międzymó-zgowia. Leży

w tylnej ścianie komory III mózgu, powyżej śródmózgowia. Szyszynka jest czynna wydzielniczo do
okresu dojrzewanią wytwarza melatoninę - hormon hamujący produkcje gonadotropin przez przedni płat
przysadki

Tarczyca

czyli gruczoł tarczowy (glandula thyroidea) leży w szyi zbudowana z 2 płatów bocznych

połączonych węziną i niestałego płata piramidowego. Węzina leży do przodu od tchawicy, na poziomie
2-4 chrząstki tchawiczej, płaty boczne lezą po bokach od krtani, tchawicy i przełyku, sięgają ku górze do
1/3 dolnej lub połowy wysokości chrząstki tarczowatej krtani, ku dołowi do 5. lub 6. chrząstki tchawiczej.
Tarczyca wytwarza tyroksynę, trójjodotyroninę i kalcytoninę;'Wydzielanie kalcytoniny jest niezależne od
przysadki,

Nadnercza

(glandulae SL/prareriales) w liczbie dwóch, leżą w przestrzeni zaotrzewnowej, na tylnej

ścianie brzuchą na górnych końcach nerek. Każde jest zbudowane z istoty korowej i rdzennej. Istota
korowa wytwarza hormony sterydowe należące do glikokortykosterydów, mineralokortykosterydów oraz
androgenów. Rdzeń nadnercza produkuje adrenalinę i noradrenalinę. Wytwarzanie i uwalnianie
hormonów rdzenia' nadnerczy nie podlega regulacji przysadki.

Jajniki

wytwarzają hormony należące do estrogenów (produkowane przez pęcherzyk Graafa), po

owulacji ciałko zółte wydziela progesteron (należący do gestagenów). Istnieją też w jajniku komórki
wytwarzające androgeny.

Jądra

produkują androgeny (testosteron), choć niektóre komórki mają zdolność produkcji estrogenów

Wyspy Langerhansa

(wyspy trzustkowe) znajdują się we wszystkich częściach trzustki, jednakże

najliczniejsze są, w ogonie, a najmniej ich w głowie. Wytwarzają insulinę, glukagon, somatostatynę i
polipeptyd trzustkowy.

Gruczoły przyiarczyczne

'(glanduiae parathyroideae) w liczbie-4; lezą; na- tylnej-powierzchni płatów

bocznych tarczycy, pomiędzy torebką a powięzia. gruczołu tarczowego; para górna leży w połowie
wysokości płatów a dolna przy dolnych biegunach. Wytwarzają parathormon,oddziałujący na
gospodarkę wapniową ustroju.

Grasica

(thymus) leży głównie w śródpiersiu, bezpośrednio do tyłu od mostka. Zbudowana jest z 2

płatów, połączonych jedynie tkanką łączna. Centralną część płata nazywamy rdzeniem, obwodowe
lezą, zraziki, które mają. część korową i rdzenna. Części rdzenne zrazików są. odgałęzieniami rdzenia
całego płata. Istota rdzenna zawiera głównie komórki nabłonkowe, choć oprócz nich leżałam dojrzałe
tymocyty, które przechodzą, do krwi-jako limfocyty T. Istotę korową budują, głównie młode, niedojrzałe
tymocyty (na różnych etapach procesu dojrzewania), ale także są. tam i inne komórki, szczególnie
nabłonkowe. Komórki nabłonkowe grasicy wytwarzają, hormony (tymozyna. tymostymuliną
tymopoetyną grasiczy czynnik surowiczy i in.), które oddziałują, zarówno na tymocyty, jak i na
obwodowe limfocyty T, a nawet na struktury wewnątrzwydzielnicze podwzgórza .Czynność hormonalna

grasicy może być modyfikowana zwłaszcza przez takie hormony jak GH i PRL. Od urodzenia do okresu
dojrzewania płciowego grasica powiększa swoją masę, czemu towarzyszy- zwiększenie liczby
tymocytów. Od tego okresu rozpoczyna się inwolucja. czyli stopniowo postępujący fizjologiczny zanik
grasicy. Zarówno tkanka limtoidalna. jak i nabłonkowa są. zastępowane tkanką tłuszczowa. W wieku
starczym grasica osiąga masę w przybliżeniu równą tej, którą miała przy urodzeniu, nie zanika więc
całkowicie i funkcjonuje do końca życia.

UKŁAD NERWOWY

Pojęcia podstawowe

Komórka nerwowa (neuron) jest zbudowana z ciała komórki i wypustek, wśród których wyróżnia się
wypustki dośrodkowe (aferentne), zwane dendrytami (tymi wypustkami impuls dopływa do ciała

komórki)  i  wypustkę  odśrodkową  (eferentną),  zwaną  neurytem  (=  akson,  włókno  osiowe),  przez  którą
impuls przepływa od ciała komórki nerwowej do innej komórki. Wszystkie wypustki określa się ogólnie
mianem  włókien  nerwowych.  Połączenie  komórki  nerwowej  z  inną  komórką  nazywamy  synapsą.  W
skład  synapsy  wchodzi  błona  presynaptyczna  (w  zakończeniu  neurytu  komórki  nerwowej),  szczelina
synaptyczna i błona postsynaptyczna (należy do drugiej komórki, zwanej postsynaptyczną). Przez błonę
presynaptyczną  substancja  chemiczna  zwana  neuroprzekaźnikiem  (neuromediator)  przepływa  z
zakończenia  neurytu  komórki  nerwowej  do  szczeliny  synaptycznej,  by  połączyć  się  ze  swoistymi
receptorami  w  błonie  postsynaptycznej.  W  ten  sposób  dokonuje  się  pobudzenie  komórki
postsynaptycznej. Wyróżnia się 3 rodzaje synaps:

• nerwowo-nerwowe

• nerwowo-mięśniowe

• nerwowo-gruczołowe

W  układzie  nerwowym  wyodrębnia  się  2  części  o  odmiennym  zakresie  unerwienia  i  odmiennych
strukturach anatomicznych. Jest to układ somatyczny i autonomiczny (wegetatywny). Obie części mają.
struktury  ośrodkowe  i  obwodowe,  stąd  inny  podział  układu  nerwowego  na  ośrodkowy  i  obwodowy.
Zadaniem  układu  somatycznego  jest  unerwienie  mięśni  działających  zależnie  od  woli  (poprzecznie
prążkowanych)  i  doprowadzenie  bodźców  czuciowych,  szczególnie  z  eksteroreceptorów  i
proprioreceotorów  Układ  autonomiczny  zajmuje  się  .unerwieniem  mięsni  niezależnych  woli  (mięśnie
gładkie  i  mięsień  sercowy)  i  gruczołów.  W  układzie  autonomicznym  wyróżnia  się  2  części  o
przeciwstawnym  działaniu:  część  współczulna  (=  sympatyczna  -  układ  nerwowy  współczulny)  i
przywspółczulna (= parasympatyczna - układ przywspółczulny). Dzięki ich przeciwstawnemu działaniu
struktury przez nie unerwiane są. utrzymywane w równowadze czynnościowej.
Zarówno  układ  somatyczny,  jak  i  obie  części  układu  autonomicznego  funkcjonują  na  zasadach  łuków
odruchowych,

dlatego przebiegowi włókien odśrodkowych zawsze towarzyszą włókna dośrodkowe

(czuciowe

). W zależności od rodzaju przewodzonego czucia dzielimy je ogólnie na włókna czucia

somatycznego  (somatosensoryczne)  i  trzewnego  (viscerosensoryczne).  Włókna  odśrodkowe  układu
somatycznego,  czyli  ruchowe,  biegnące  do  mięśni  poprzecznie  prążkowanych,  nazywamy
somatomotorycznymi,  a  włókna  odśrodkowe  układu  autonomicznego  (zarówno  współczulnego  jak  i
przywspółczulnego)  określa  się  jako  visceromotoryczne,  niezależnie  od  tego  czy  biegną  do  mięśni
gładkich,  czy  do  gruczołów.  Zasadnicza,  różnica  anatomiczna  między  układem  somatycznym  a
autonomicznym polega na tym, ze:

w układzie somatycznym

neuryt komórki motorycznej leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym (CSN)

biegnie bezpośrednio do efektora (efektorem tym jest włókno mięśniowe poprzecznie prążkowane), a w

układzie autonomicznym

- najpierw neuryt komórki leżącej w CSN (neuryt ten jest zwany włóknem

przedzwojowym) biegnie do komórki zwojowej, kończy się, tworząc z nią synapsę i dopiero neuryt
komórki zwojowej (zwany włóknem pozazwojowym) dochodzi do efektora. Zasadniczą różnicą między
częściami układu autonomicznego jest długość włókien:

w układzie współczulnym

- włókna

przedzwojowe są znacznie krótsze od pozazwojowych; w układzie przywspółczulnym sytuacja jest
odwrotna – włókna pozazwojowe są bardzo krótkie, a przedzwojowe znacznie dłuższe. Konsekwencją
tego faktu jest konieczność istnienia komórek zwojowych współczulnych w bliskim sąsiedztwie CSN
(tzw. zwoje przykręgowe),- natomiast komórki zwojowe przywspółczulne leżą w sąsiedztwie efektorów
(najczęściej w ścianach narządów).

W skład ośrodkowego układu neonowego (CSN) wchodzi mózgowie i rdzeń kręgowy.

W skład obwodowego układu nerwowego wchodzą: nerwy rdzeniowe wraz z ich korzeniami i gałęziami,
sploty nerwów rdzeniowych, nerwy obwodowe, nerwy czaszkowe oraz zwoje związane z tymi nerwami.

Zwój nerwowy

(ganalion) jest to skupisko (grupa) ciał komórek nerwowych, leżące poza obrębem CSN

(czyli leżące w obwodowym układzie nerwowym).

Jądro nerwowe

(nucleus) jest to grupa ciał komórek nerwowych na terenie CSN. Ze względu na

czynność wyodrębnia się jądra czuciowe, ruchowe (somatyczne), współczulne i przywspółczulne.
Zasadniczą różnicą między jądrami czuciowymi a pozostałymi jest to, że do jąder ruchowych
(somatycznych) i autonomicznych dochodzą w CSN tzw. drogi nerwowe, a wychodzące z komórek tych

jąder neuryty opuszczają CSN i biegną przez struktury obwodowego układu nerwowego do efektorów,
natomiast do jąder czuciowych dochodzą, neuryty komórek zwojów czuciowych, a neuryty wychodzące
z komórek jąder czuciowych tworzą, drogi czuciowe (wstępujące), biegnące w obrębie CSN.
Bodźce czuciowe w układzie nerwowym płyną od receptora przez dendryt komórki czuciowej, leżącej w
zwoju czuciowym, do ciała tej komórki, stąd neurytem komórki zwoju czuciowego do jądra czuciowego.
Komórki  zwojów  czuciowych  ze  względu  na  kształt  i  ułożenie  wypustek  nazywamy
pseudojednobiegunowymi.  Do  zwojów  czuciowych  należą  zwoje  międzykręgowe  (rdzeniowe)  i  zwoje
czuciowe nerwów czaszkowych.
KOMÓRKA  PSEUDOJEDNOBIEGUNOWA  JEST  PIERWSZĄ  KOMÓRKĄ  NERWOWĄ  NA  DRODZE
IMPULSU  CZUCIOWEGO  płynącego  od  receptora  (receptory  najczęściej  nie  są  komórkami
nerwowymi).  Pierwsza  synapsa  na  drodze  impulsu  czuciowego  leży  w  ośrodkowym  układzie
nerwowym,  jest  to  styk  neurytu  komórki  pseudojednobiegunowej  z  dendrytem  komórki  jądra
czuciowego.
Nerw (nervus) jest to pęczek włókien nerwowych wraz ze wszystkimi osłonkami (śródnerwie, onerwie,
nanerwie).

Nerw rdzeniowy

(nervus spinalis) jest nerwem utworzonym przez połączenie korzenia przedniego i

tylnego, mających łączność z jedną stroną tego samego segmentu rdzenia kręgowego. Nerw rdzeniowy
leży w otworze międzykręgowym. Każdy nerw rdzeniowy dzieli się na gałęzie:
- przednią (ramus anterior)
- tylną (ramus posterior)
- oponową (ramus meningeus).
Dodatkowo nerwy rdzeniowe C

-L

dzielą się na gałąź łączącą białą (ramus communicans albus).

Do każdego nerwu rdzeniowego dochodzi gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus).

Korzeń tylny

(radix posterior) jest to pęczek neurytów komórek pseudojednobiegunowych zwoju

międzykręgowego, biegnący do rogu (słupa) tylnego i sznura tylnego rdzenia kręgowego.

Korzeń przedni (radix anterior) jest to pęczek neurytów komórek leżących w rogu przednim rdzenia
kręgowego (ruchowych), biegnący do nerwu rdzeniowego. Korzenie przednie nerwów rdzeniowych C

–

zawierają ponadto neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego, a korzenie przednie nerwów

rdzeniowych S

– S

- neuryty komórek jądra pośrednio-przyśrodkowego.

Jądro pośrednio-boczne (nucleus intermediolateralis) jest jedynym ośrodkiem układu współczulnego,
leży w segmentach C

– L

rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermediomedialis) jest rdzeniowym ośrodkiem układu
przywspółczulnego, leży w segmentach S

– S

rdzenia kręgowego.

Obydwa  te  jądra  są  położone  w  istocie  pośredniej  bocznej  rdzenia  kręgowego,  ale  jądro  pośrednio-
boczne  uwypukla  istotę  szarą  rdzenia  do  boku,  tworząc  róg  (słup)  boczny,  a  jądro  pośrednio-
przyśrodkowe nie tworzy takiej struktury.
Oprócz jądra pośrednio-przyśrodkowego układ przywspółczulny posiada jeszcze ośrodki w pniu mózgu,
związane z nerwami czaszkowymi.
Gałąź  tylna  nerwu  rdzeniowego  (ramus  posterior  nervi  spinalis)  unerwia  skórę  powstałą  w  rozwoju  z
dermatomów grzbietowych (wąski pas skóry grzbietu pomiędzy obiema liniami przykręgowymi) wraz z
gruczołami  skórnymi  i  mięśniami  prostującymi  włosy,  mięśnie  powstałe  z  miotomów  grzbietowych  i
mięśniówkę  naczyń  krwionośnych.  Zawiera  włókna  czuciowe,  ruchowe  (somatomotoryczne)  i
współczulne pozazwojowe (visceromotoryczne).
Gałąź przednia nerwu rdzeniowego (ramus anterior nervi spinalis) unerwia skórę powstałą, w rozwoju z
dermatomów brzusznych wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe
z  miotomów  brzusznych  i  mięśniówkę  naczyń  krwionośnych.  Zawiera  włókna  czuciowe,  ruchowe
(somatomotoryczne)  i  współczulne  pozazwojowe  (visceromotoryczne).  Wyjątkowo  -  gałęzie  przednie
nerwów rdzeniowych S

, S

i S

zawierają, również włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Gałęzie  przednie  nerwów  rdzeniowych  tworzą,  sploty  nerwów  rdzeniowych.  Wyjątek  stanowią  gałęzie
przednie  nerwów  rdzeniowych  piersiowych,  które  noszą,  nazwę  nerwów  międzyżebrowych  (nervi
intercostales).
Gałąź  oponowa  nerwu  rdzeniowego  (ramus  meningeus  nervi  spinalis)  biegnie  do  kanału  kręgowego,
gdzie unerwia oponę twardą rdzenia kręgowego. Zawiera włókna czuciowe i współczulne pozazwojowe

(visceromotoryczne).
Splotem nerwowym nazywa się każde wymieszanie włókien nerwowych.

Splot nerwów rdzeniowych

(plexus nervorum spinalium) jest splotem nerwowym, utworzonym przez

wymieszanie gałęzi przednich kilku kolejnych nerwów rdzeniowych po jednej stronie. Ze splotu nerwów
rdzeniowych wychodzą nerwy obwodowe.
Nerwy obwodowe dzielimy na skórne, mięśniowe i mieszane.

Nerwy  skórne  unerwiają,  skórę  wraz  z  gruczołami  skórnymi  i  mięśniami  prostującymi  włosy  oraz
mięśniówkę  naczyń  krwionośnych.  Nerwy  te  są  zbudowane  z  włókien  czuciowych  czyli  dendrytów
komórek zwojów międzykręgowych (= rdzeniowych) i włókien współczulnych pozazwojowych, które są
neurytami komórek zwojów przykręgowych (= kręgowych).

Nerwy  mięśniowe  unerwiają  mięśnie  szkieletowe.  Są  zbudowane  z  włókien  ruchowych,  które  są
neurytami  komórek  rogów  przednich  rdzenia  kręgowego,  którym  towarzyszą  włókna  czuciowe  -
dendryty komórek zwojów międzykręgowych. Często dla uproszczenia (nieściśle) nerwy te nazywa się
ruchowymi.
Nerwy mieszane unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę, a niektóre też blaszki ścienne błon surowiczych
(np. nerw przeponowy). Komórki macierzyste tych nerwów leżą w rogach przednich rdzenia kręgowego
(włókna  ruchowe),  zwojach  międzykręgowych  (włókna  czuciowe)  i  zwojach  przykręgowych  (włókna
współczulne pozazwojowe).
Gałąź  łącząca  biała  (ramus  communicans  albus)  jest  to  gałąź  nerwu  rdzeniowego,  biegnąca  do
najbliższego  zwoju  przykręgowego.  Jest  zbudowana  z  neurytów  komórek  jądra  pośrednio-bocznego
rogu  bocznego  rdzenia  kręgowego  (włókna  współczulne  przedzwojowe),  którym  towarzyszą  dendryty
komórek zwoju międzykręgowego (czuciowe). W-zwoju przykręgowym część włókien współczulnych tej
gałęzi kończy się synapsami z komórkami zwojowymi, a pozostałe przechodzą, przez zwój tranzytem i
biegną:
1)  jako  włókna  międzyzwojowe  (fibrae  interganglionares)  do  następnego  zwoju  przykręgowego,
leżącego wyżej lub niżej.
2) jako nerw trzewny (nervus splanchnicus) do zwoju przedkręgowego (gangion prevertebrale).
W tych zwojach włókna te (współczulne przedzwojowe) kończą się synapsami z komórkami zwojowymi.
Z  komórek  zwojowych  wychodzą,  neuryty,  które  nazywamy  włóknami  pozazwojowymi  (fibrae
postganglionares). Dzieli się je na długie i krótkie. Włókna pozazwojowe długie dzieli się na naczyniowe
(tworzące  sploty  współczulne  w  błonie  zewnętrznej  naczyń)  i  narządowe  (fibrae  viscerales),  biegnące
do narządów wewnętrznych. Włókna pozazwojowe krótkie tworzą gałęzie łączące szare.
Gałąź  łącząca  szara  (ramus  communicans  griseus)  są  to  włókna  pozazwojowe,  biegnące  od  zwoju
przykręgowego do nerwu rdzeniowego. Włókna te biegną, następnie (do efektorów) w gałęzi przedniej,
tylnej i oponowej nerwu rdzeniowego.
Zespół  zwojów  przykręgowych  wraz  z  łączącymi  je  włóknami  międzyzwojowymi  nazywamy  pniem
współczulnym (truncus sympathicus). Jest to struktura parzysta, leży bocznie od trzonów kręgów, sięga
od podstawy czaszki do kości guzicznej.
Zwoje  przedkręgowe  leżą  niezależnie  od  pnia  współczulnego,  w  splotach  uzwojonych  układu
współczulnego.
Obie  części  układu  autonomicznego,  tzn.  zarówno  układ  współczulny,  jak  przywspółczulny  można
podzielić  na  część  ośrodkową  (czyli  leżącą  w  CSN)  i  obwodową.  Część  ośrodkową  układu
autonomicznego  stanowią  jądra  współczulne  i  przywspółczulne.  Część  obwodową  układu
autonomicznego  tworzą  włókna  przedzwojowe,  zwoje  autonomiczne  (współczulne  przykręgowe  i
przedkręgowe oraz przywspółczulne) i włókna pozazwojowe.

Włókna przedzwojowe

(fibrae preganglionares) są to neuryty komórek leżących w jądrach układu

autonomicznego.
Włókna  pozazwojowe  (fibrae  postganglionares)  są  to  neuryty  komórek  leżących  w  zwojach  układu
autonomicznego.
Segment  rdzenia  kręgowego  (neuromer)  jest  to  odcinek  rdzenia  kręgowego;  sięgający  od  górnego
brzegu pola korzeniowego do górnego brzegu kolejnego, niżej leżącego pola korzeniowego. Z jednego
segmentu  rdzenia  kręgowego  wychodzą  korzenie  przednie  dwóch  nerwów  rdzeniowych  (prawego  i
lewego) i wchodzą do niego korzenie tylne tych nerwów rdzeniowych.

Pole korzeniowe (area radicularis) jest to obszar na powierzchni rdzenia kręgowego, przez który
przechodzą włókna korzenia przedniego.

Ośrodkowy układ nerwowy

Ośrodkowy  układ  nerwowy  jest  złożony  z  mózgowia  i  rdzenia  kręgowego.  W  całym  ośrodkowym
układzie  nerwowym  występuje  hierarchiczny  układ  jego  struktur,  tzn.  każde  „piętro"  tego  układu  jest
podporządkowane  wszystkim  wyższym.  Częściowo  z  tej  hierarchii  „wyłamuje  się"  móżdżek,  który  ze
względu  na  swoja,  funkcję  zajmuje  pozycję  równoległą  do  najwyższych  pięter.  Z  tego  względu
mózgowie  jest  dzielone  na  mózg  i  móżdżek.  W  skład  mózgu  wchodzi  pień  mózgu  i  kresomózgowie.
Pień  mózgu  złożony  jest  z  kolejnych  struktur:  rdzeń  przedłużony,  most,  śródmózgowie  i
międzymózgowie  (przynależność  międzymózgowia  do  pnia  mózgu  Jest  kontrowersyjna).  W  budowie
wewnętrznej  każdej  z  części  ośrodkowego  układu  nerwowego  można  wyodrębnić  istotę  szarą
(zbudowaną głównie z ciał komórek nerwowych i komórek glejowych) i białą (utworzoną głownie przez
drogi nerwowe, czyli wypustki komórek nerwowych objęte osłonkami).

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)

W rdzeniu kręgowym istota biała (substantia alba) jest położona obwodowe, a istota szara (substantia
grisea) centralnie.
Istotę  białą  dzieli  się  na  sznury:  2  przednie,  2  boczne  i  2  tylne  (cus  po  lacinie  )  oraz  spoidło  białe
(commissura alba), które łączy oba sznury przednie. Sznury tylne są, od siebie oddzielone przegrodą
pośrodkową  tylną.  Pomiędzy  sznurem  tylnym  a  bocznym  leży  róg  tylny,  natomiast  granicę  między
sznurem  bocznym  a  przednim  stanowi  róg  przedni  i  włókna  korzenia  przedniego.  Sznur  tylny  w
segmentach od Th

w górę jest podzielony na 2 pęczki: przyśrodkowo leży pęczek smukły, a bocznie od

niego pęczek klinowaty. Istota szara jest dzielona na słupy, których przekroje poprzeczne noszą nazwę
rogów.  Wyróżnia  się  2  rogi  (słupy)  przednie  i  2  tylne  [cornua  (columnae)  anteriores  et  posteriores].
Pomiędzy  nimi  leży  istota  szara  pośrednia  (substantia  grisea  intermedia),  która  ma  część  środkową  -
istota pośrednia środkowa (substantia intermedia centralis) i 2 części boczne - istoty pośrednie boczne
(substantiae  intermediae  laterales).  Istota  pośrednia  boczna  w  segmentach  C

–L

uwypukla istotę

szarą i wywołuje róg (słup) boczny [cornu laterale vel columna lateralis]. Rogi (słupy) przednie zawierają
komórki  ruchowe  (somatyczne).  Neuryty  komórek  tych  rogów  biegną  w  korzeniach  przednich  nerwów
rdzeniowych.  W  rogach  (słupach)  tylnych  leżą  komórki  czuciowe,  do  których  dochodzą  w  korzeniach
tylnych neuryty komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych.
W  istocie  pośredniej  bocznej  leżą  rdzeniowe  ośrodki  układu  autonomicznego.  Jest  to  ośrodek
współczulny  zwany  jądrem  pośrednio-bocznym,  leżący  w  segmentach  C

–L

oraz ośrodek

przywspółczulny zwany jądrem pośrednio-przyśrodkowym, leżący w segmentach S

-S

. Jądro

pośrednio-boczne jest jedynym ośrodkiem układu współczulnego w ośrodkowym układzie nerwowym
(mózgowie nie zawiera ośrodków współczulnych), natomiast układ przywspółczulny oprócz ośrodka
rdzeniowego (jądro pośrednio-przyśrodkowe) ma jeszcze ośrodki zlokalizowane w pniu mózgu.

Twór siatkowaty (formatio reticularis

)

Jest utworzony przez zespół jąder własnych, połączonych i pooddzielanych od siebie istotą białą.
Znajduje się w rdzeniu kręgowym (w istocie pośredniej środkowej) i w części grzbietowej pnia mózgu.
Przez twór siatkowaty przechodzą wszystkie drogi przebiegające przez część grzbietową pnia mózgu,
wskutek  czego  ma  on  możliwość  oddziaływania  na  te  drogi  przez  modyfikowanie  impulsów
przepływających przez nie - jedne impulsy (oceniane jako ważne dla kory mózgu) zostają wzmocnione,
inne (uznane za nieistotne) są hamowane, stąd podział czynnościowy tworu siatkowatego ze względu
na  rodzaj  oddziaływania  -  na  część  hamującą  i  pobudzającą.  Inny  podział  czynnościowy  uwzględnia
rodzaj dróg, na które twór siatkowa ty oddziałuje. Jest to podział na część wstępującą i zstępującą.
Na terenie tworu siatkowatego leżą wszystkie jądra, nerwów czaszkowych i są; one połączone z jądrami
tego  tworu.  Dzięki  tym  połączeniom  zachodzi  przekazywanie  impulsów  z  jednego  jądra  nerwu
czaszkowego do innego jądra, np. z jądra rdzeniowego n.V do jądra ruchowego n.VII, co ma miejsce
przy odruchu rogówkowym.
Połączenia  te  umożliwiają,  tworzenie  łuków  odruchowych  obejmujących  nerwy  czaszkowe.  Podział
tworu  siatkowatego  na  część  zstępującą  i  wstępująca,  ma  jeszcze  uzasadnienie  w  następnej  jego

funkcji. Ma on połączenia z korą mózgu i z rogami przednimi rdzenia kręgowego. Oddziaływanie na te
struktury ma charakter pobudzenia nieswoistego; tzn. nie jest odbierane jako impuls przekazujący
konkretną informację, czy polecenie, ale ma znaczenie aktywujące, wprowadzające te struktury w stan
czuwania, co umożliwia szybkie odbieranie impulsów swoistych (dla kory mózgu - konkretnych
informacji, a dla rogów przednich rdzenia, kręgowego - konkretnych poleceń).
Fizjolodzy określają twór siatkowaty mianem układu siatkowatego.

Uwzględniając anatomiczny i czynnościowy podział możemy w części wstępującej tworu siatkowatego
wyodrębnić:
1) hamujący układ wzgórza
2) aktywujący układ śródmózgowia
3) hamujący układ mostu

Część zstępująca, tworu siatkowatego dzielimy na
1) część hamującą, leżącą w rdzeniu przedłużonym i
2) część pobudzającą, leżącą w całym pniu mózgu.

Pień mózgu (truncus cerebri

)

Rdzeń przedłużony (medulla oblongata

)

Budowa zewnętrzna
Na powierzchni brzusznej rdzenia przedłużonego widoczne są 2 piramidy (lewa i prawa), oddzielone od
siebie szczeliną pośrodkową przednią. Szczelina ta jest przerwana na granicy rdzenia przedłużonego i
rdzenia  kręgowego  przez  skrzyżowanie  piramid.  Ku  górze  szczelina  sięga  do  granicy  z  mostem.
Piramidy  rdzenia  przedłużonego  są  utworzone  przez  włókna  dróg  korowo-rdzeniowych.  W
skrzyżowaniu  piramid  80-85%  włókien  tych  dróg  krzyżuje  się,  czyli  przechodzi  na  stronę  przeciwną  a
pozostałe 15-20% biegnie ku dołowi w przedłużeniu piramid. Losy tych włókien są opisane przy drogach
piramidowych.
Do  boku  od  każdej  z  piramid  biegnie  bruzda  przednia  boczna,  w  której  wychodzi  z  rdzenia
przedłużonego kilkunastoma korzeniami XII nerw czaszkowy, czyli nerw podjęzykowy (n. hypoglossus).
Bardziej  bocznie  i  nieco  do  tyłu  przebiega  (obustronnie)  sznur  boczny,  który  u  góry  ma
charakterystyczne uwypuklenie zwane oliwką. Do tyłu od sznura bocznego leży bruzda tylna boczna, w
której widać wyjście nerwów IX (nerw językowo-gardłowy - nervus glossopharyngeus), X (nerw błędny -
n. vagus) i Xl (n. dodatkowy - n. accesorius). Na grzbietowej powierzchni rdzenia przedłużonego biegnie
bruzda pośrodkowa tylna, a po bokach od niej leżą pęczki smukłe - prawy i lewy, bocznie od nich pęczki
klinowate  prawy  i  lewy,  oddzielone  obustronnie  bruzdą  pośrednią  tylną.  Pęczki  smukłe  i  klinowate
kończą się u góry guzkami jąder smukłych i klinowatych. Powyżej i bocznie od guzka jądra klinowatego
wchodzi  do  rdzenia  przedłużonego  konar  dolny  móżdżku.  Powyżej  guzków  jąder  smukłego  i
klinowatego po każdej stronie biegnie taśma komory IV, a pośrodku pomiędzy guzkami jąder smukłych
leży zasuwka (obex), łącząca taśmę komory IV strony prawej i lewej. Zarówno taśma, jak i zasuwka są.
miejscami  przyczepu  tkanki  naczyniówkowej  komory  IV.  Powyżej  taśmy  i  zasuwki  leży  dół
równoległoboczny, czyli dno komory IV, które jest utworzone częściowo przez powierzchnię grzbietową
rdzenia przedłużonego, a częściowo przez powierzchnię grzbietową mostu.

Budowa wewnętrzna

Rdzeń  przedłużony  zazwyczaj  jest  dzielony  na  część  podstawną  i  grzbietową.  W  obydwu  częściach
przebiegają, drogi nerwowe. W części podstawnej są. to głównie drogi korowo-rdzeniowe, którymi (jak
wskazuje ich nazwa) przepływają, impulsy z kory mózgowej (czyli z najwyższego piętra ośrodkowego
układu  nerwowego)  do  rdzenia  kręgowego.  Impulsy  te  zawiadują,  ruchami  dowolnymi,  czyli
zamierzonymi,  w  pełni  świadomymi.  Drogi  korowo-rdzeniowe  wytwarzają  na  powierzchni  podstawnej
rdzenia  przedłużonego  tzw.  piramidy.  W  dolnej  części  rdzenia  przedłużonego  leży  skrzyżowanie
piramid. W tym miejscu 80-85% włókien dróg korowo-rdzeniowych krzyżuje się, czyli przechodzi z lewej
strony  na  prawą  i  odwrotnie.  Drogi  te  z  rdzenia  przedłużonego  przechodzą,  do  rdzenia  kręgowego.
Drogi  biegnące  w  części  grzbietowej  rdzenia  przedłużonego  można  podzielić  na  wstępujące  (czyli

czuciowe, przewodzące impulsy w kierunku wyższych pięter) i zstępujące (przewodzące impulsy w
kierunku niższych pięter).
Istota szara rdzenia przedłużonego zawiera dwie grupy jąder: jądra własne oraz jądra nerwów
czaszkowych. Nazwy ich zestawiono w tabeli:

Jądra nerwów czaszkowych

Jądra własne

Część

grzbietowa

R – jądro dwuznaczne

jądra tworu siatkowatego
jądra smukłe
jądra klinowate

C – jądro samotne
P – jądro ślinowe dolne

R – jądro dwuznaczne
C – jądro samotne
P – jądro grzbietowe nerwu błędnego

XI R – jądro początkowe

XII R – jądro początkowe

–

jądro

rdzeniowe

nerwu

trójdzielnego

Część

podstawna

brak

jądra oliwki dolnej:
-  główne
-  dodatkowe grzbietowe
-  dodatkowe brzuszne

Most (pons)

Budowa zewnętrzna

Powierzchnia  grzbietowa  tworzy  część  dna  komory  IV.  Na  powierzchni  podstawnej  widoczne  są
wyniosłości  piramidowe  lewa  i  prawa,  odgraniczone  od  siebie  przez  bruzdę  podstawną  (sulcus
basilaris).  Wyniosłości  są  spowodowane  przez  rozproszenie  włókien  dróg  piramidowych,  omijających
jądra własne części podstawnej mostu. Do boków od wyniosłości odchodzą konary środkowe móżdżku.
Powyżej konara środkowego móżdżku leży wyjście nerwu V (n. trójdzielny - n. trigeminus). Pomiędzy
częścią  podstawną  mostu  a  piramidą  rdzenia  przedłużonego  wychodzi  n:  VI  (n.  odwodzący  -  n.
abducens), bocznie od niego, między częścią podstawną mostu a oliwką wychodzi n.VII (n. twarzowy -
n.  facialis),  jeszcze  bardziej  bocznie,  przez  kąt  mostowo-móżdżkowy,  wchodzi  do  mostu  n.  VIII  (n.
przedsionkowo-ślimakowy -n. vestibulocochlearis).

Budowa wewnętrzna

W części podstawnej przebiegają wyłącznie drogi zstępujące, wśród których można wyodrębnić drogi
piramidowe (korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe) oraz drogi korowo-mostowo-móżdżkowe. Istota szara
w części podstawnej jest ograniczona do jąder własnych części podstawnej mostu (tak brzmi ich nazwa
własna).
W części grzbietowej mostu biegną zarówno drogi wstępujące, jak i zstępujące, natomiast istota szara
jest reprezentowana przez jądra nerwów czaszkowych i jądra własne.

Jądra własne części grzbietowej mostu

- jądra tworu siatkowatego
- jądra oliwki górnej
- jądra ciała czworobocznego
Jądra nerwów czaszkowych w części grzbietowej mostu:

   V - C - jądro główne
R - jądro zwaczowe
  VI - R - jądro początkowe
VII - R - jądro początkowe

C - jądro samotne
P - jądro ślinowe górne
VIII - Z - jądra przedsionkowe: górne, dolne, przyśrodkowe i boczne
Z - jądra ślimakowe: grzbietowe i brzuszne

Z - jądro zmysłowe

Śródmózgowie (mesencephalon

)

Budowa zewnętrzna

Złożone jest z pokrywy albo blaszki czworaczej i konarów mózgu. Blaszka czworacza zawdzięcza swą
nazwę  obecności  4  wzgórków  -  2  górnych  i  2  dolnych.  Wewnątrz  tych  wzgórków  są  skupiska  istoty
szarej,  czyli  jądra  wzgórków.  Jądro  wzgórka  górnego  jest  ośrodkiem  odruchu  wzrokowego,  a  jądro
wzgórka dolnego steruje odruchem słuchowym. Wzgórki są, połączone przy pomocy ramion wzgórków
z ciałami kolankowatymi. Ramię wzgórka górnego biegnie od ciała kolankowatego bocznego, w którym
leży podkorowy ośrodek wzroku; a ramię wzgórka dolnego łączy wzgórek dolny z ciałem kolankowatym
przyśrodkowym, które zawiera podkorowy ośrodek słuchu.
Konary mózgu można podzielić na część podstawną zwaną odnogami mózgu oraz część grzbietową,
czyli nakrywkę śródmózgowia. Na powierzchni podstawnej śródmózgowia, pomiędzy odnogami mózgu
leży dół międzykonarowy, w którym wychodzą nerwy III (n. okoruchowy - n. oculomotorius). Nerw IV (n.
bloczkowy-  -  n.  trochlearis)  jako  jedyny  opuszcza  śródmózgowie  po  stronie  grzbietowej,  poniżej
wzgórka  dolnego  blaszki  czworaczej.  Również  poniżej  wzgórka  dolnego,  bocznie  od  wyjścia  n.  IV,
wchodzą  do  śródmózgowia  konary  górne  móżdżku;  pomiędzy  nimi  rozpięta  jest  zasłona  rdzeniowa
górna, wchodząca do śródmózgowia poniżej wyjścia nn. IV.

Budowa wewnętrzna

Śródmózgowie  dzielimy  na  2  lub  3  części.  Przebiegający  przez  śródmózgowie  wodociąg  mózgu
(aquaeductus  cerebri)  wyznacza  granicę  między  leżącą  najwyżej  pokrywą  (tectum)  czyli  blaszką
czworaczą  (lamina  quadrigemina)  a  konarami  mózgu  (pedunculi  cerebri).  Istota  czarna  (substantia
nigra)  po  prawej  i  lewej  stronie  dzieli  konary  mózgu  na  nakrywkę  śródmózgowia  (tegmentum
mesencephali) i odnogi mózgu (crura cerebri). Przez nakrywkę śródmózgowia biegną drogi wstępujące i
zstępujące. Istota szara nakrywki to jądra własne i jądra nerwów czaszkowych.
Jądra własne nakrywki śródmózgowia:
  - jądra tworu siatkowatego
  - jądra czerwienne
  - istoty czarne
  - jądra międzykonarowe
Jądra nerwów czaszkowych w nakrywce śródmózgowia:
  III - R - jądra główne
  P - jądra dodatkowe Westphala i Edingera
IV - R - jądra początkowe
   V - C - jądra śródmózgowiowe nerwu trójdzielnego
Odnogi  mózgu  zawierają  wyłącznie  istotę  białą  na  którą,  składają  się  drogi  piramidowe  (korowo-
rdzeniowa  i  korowo-jądrowa)  oraz  drogi  korowo-mostowo-mózdzkowe.  Drogi  piramidowe  zajmują  3/5
środkowe  odnogi  mózgu,  przy  czym  droga  korowo-jądrowa  leży  bardziej  przyśrodkowo  od  drogi
korowo-rdzeniowej.

Międzymózgowie (diencephalon

)

Międzymózgowie dzieli się na wzgórzomózgowie (tnalamencephalon) i podwzgórze (nypothalamus).
W skład wzgórzomózgowia wchodzą:

1. Wzgórze lewe i prawe (thalamus)
2. Nadwzgórze (epithalamus)

a)  prążki rdzenne wzgórz
b)  trójkąty uzdeczek
c)  spoidło uzdeczek

d) szyszynka (corpus pineale)
e) spoidło tylne mózgu

3.  Zawzgórze lewe i prawe (metathalamus)

W skład zawzgórza wchodzą 2 ciała kolankowate: boczne i przyśrodkowe.
Ciało kolankowate boczne jest podkorowym ośrodkiem wzroku, łączy się ramieniem wzgórka górnego
ze  wzgórkiem  górnym  blaszki  czworaczej.  Ciało  kolankowate  przyśrodkowe  to  podkorowy  ośrodek
słuchu, jest ono połączone ramieniem wzgórka dolnego ze wzgórkiem dolnym blaszki czworaczej.

Szyszynka  jest  gruczołem  dokrewnym.  Wytwarza  melatoninę  -  hormon,  którego  zadaniem  jest
hamowanie  produkcji  gonadotropin  przez  przedni  płat  przysadki  mózgowej.  Szyszynka  jest  czynna
wydzielniczo do okresu pokwitania, a w późniejszym okresie gromadzi się w niej tzw. piasek mózgu.
Wzgórze jest podkorowym ośrodkiem czucia. Tu następuje rozdział impulsów nerwowych na te, które
są przesyłane do ośrodków czuciowych kory mózgu i te, które przekazywane do niższych pięter układu
pozapiramidowego  wyzwalają  odruchy.  Rozdział  ten  jest  możliwy  ponieważ  w  jądrach  wzgórza  leżą
trzecie neurony głównych dróg czuciowych.

Podwzgórze złożone jest z części:
- skrzyżowanie wzrokowe i 2 pasma wzrokowe (lewe i prawe-)
- guz popielaty
- lejek
- 2 ciała suteczkowate (lewe i prawe)
Podwzgórze  pełni  głównie  rolę  nadrzędnego  gruczołu  dokrewnego.  Zawiera:  cały  szereg  jąder
neurosekrecyjnych,  wśród  których  wyróżnia  się  jądro  przykomorowe  i  jądro  nadwzrokowe.  Neuryty
komórek tych jąder budują lejek i kończą się w tylnym płacie przysadki mózgowej, gdzie są uwalniane
do  krwi  hormony:  ADH  (hormon  antydiuretyczny)  i  oksytocyna.  Pozostałe  jądra  neurosekrecyjne
wydzielają  hormony  hamujące  i  uwalniające,  które  są  uwalniane  do  krwi  i  przez  krążenie  wrotne
przysadki  docierają  do  przedniego  płata  przysadki  mózgowej,  gdzie  regulują,  wydzielanie  hormonów
przysadkowych. Oprócz funkcji dokrewnej podwzgórze pełni jeszcze inne:
- jest nadrzędnym centrum sterującym układem autonomicznym
- zawiera ośrodek termoregulacyjny
- zawiera ośrodki: głodu, pragnienia i sytości, czynności płciowych oraz agresji
-  jest w ścisłym związku z układem limbicznym
-

Móżdżek (cerebellum

)

Móżdżek  jest  zbudowany  z  dwóch  półkul  (lewej  i  prawej)  oraz  części  środkowej  zwanej  robakiem.
Każda,  z  tych  części  dzieli  się  na  4  płaty:  przedni,  środkowy,  tylny  i  grudkowo-kłaczkowy.  Płaty  są.
dzielone na płaciki, każda z części móżdżku ma po 9 płacików. Od zewnątrz móżdżek jest pokryty korą
która jest uformowana w liczne bardzo drobne zakręty. Pod korą leży istota biała oraz jądra móżdżku.
Istotę  białą  móżdżku  dzielimy  na  drogi  domózdżkowe,  odmózdzkowe  i  własne,  czyli
wewnątrzmóżdżkowe.  Drogi  wewnątrzmóżdżkowe  dzielimy  na  spoidłowe  i  kojarzeniowe.  Drogi
kojarzeniowe dzielimy na
- łączące poszczególne odcinki kory między sobą
- łączące korę móżdżku z jądrami móżdżku
- łączące poszczególne jądra móżdżku między sobą
Jądra móżdżku występują w liczbie 4 par. Najbardziej przyśrodkowo, w obrębie robaka, leży owalnego
kształtu  jądro  wierzchu.  Bocznie  od  niego,  już  w  półkuli,  3-4  kuliste  grupy  komórek,  zwane  łącznie
jądrem kulkowatym. Bardziej bocznie leży jądro czopowate o charakterystycznym kształcie przecinka.
Najbardziej  bocznie  ze  wszystkich  jąder  móżdżku  leży  jądro  zębate.  Jest  ono  największym  jądrem
móżdżku,  ma  kształt  pomarszczonego  woreczka,  otwartego  w  kierunku  przyśrodkowym.  Wszystkie,
prócz jądra wierzchu, leżą w półkuli móżdżku. Według podziału filogenetycznego móżdżek dzieli się na:
1.  Część  najstarszą  (archicerebellum),  składającą  się  z  płata  grudkowo-kłaczkowego  oraz  jądra

wierzchu. Część ta pełni funkcję ośrodka równowagi.

2. Część starą (paleocerebellum), w skład której wchodzi płat przedni i tylny oraz jądro kulkowate i

czopowate. Część ta odpowiada za regulację napięcia mięśniowego.

3. Część młodą (móżdżek nowy, neocerebellum), złożoną z płata środkowego i jądra zębatego. Część

młoda pełni rolę banku pamięciowego, przechowuje wzorce wszystkich możliwych ruchów i
udostępnia te informacje korze mózgowej w przypadku planowania czynności ruchowej.

Móżdżek ma połączenia z pniem mózgu:

• z nakrywką śródmózgowia łączy się konarami górnymi móżdżku oraz zasłoną rdzeniową górną

• z częścią podstawną mostu łączy się przy pomocy konarów środkowych móżdżku

• z częścią grzbietową rdzenia przedłużonego łączą go konary dolne móżdżku

Kresomózgowie (telencephalon)

Kresomózgowie złożone jest z 2 półkul (lewej i prawej) oraz łączących je spoideł: wielkiego, przedniego
i spoidła sklepienia.
Spoidło przednie jest filogenetycznie najstarszym spoidłem mózgu. Łączy ze sobą. płaty skroniowe oraz
węchomózgowia.
Spoidło  wielkie  łączy  odpowiadające  sobie  struktury  płatów  czołowych,  ciemieniowych  i  potylicznych.
Między  półkulami  leży  jego  część  środkowa  -  ciało  modzelowate  (corpus  callosum),  zwane  tak  ze
względu na swoją zbitą budowę. W półkulach wachlarzowato rozchodzą, się włókna spoidła wielkiego,
tworząc  promienistości  ciała  modzelowatego.  Każda  z  półkul  składa  się  z  5  płatów-  czołowego,
ciemieniowego,  potylicznego,  skroniowego  i  wyspy.  Niektórzy  wyróżniają  jeszcze  płat  węchowy
(węchomózgowie). Wyspa (insula) jest ukryta w głębi szczeliny bocznej mózgu, przysłaniają ją części
płatów  czołowego,  ciemieniowego  i  skroniowego,  zwane  wieczkami.  W  półkuli  mózgu  istota  szara
tworzy  zewnętrzną.  warstwę,  zwaną  korą  mózgu,  a  także  leżące  głębiej  jądra  podkorowe  (czyli  jądra
kresomózgowia  albo  jądra  podstawy).  Pod  korą  wyspy  położone  są  dwa  z  nich  oraz  oddzielające  je
pasma  istoty  białej,  zwane  torebkami.  Tuż  pod  korą  wyspy  leży  torebka  ostatnia  (capsula  extrema),
przyśrodkowo od niej przedmurze (claustrum), następnie torebka zewnętrzna (capsula externa) i dalej
jądro soczewkowate zbudowane z części bocznej zwanej skorupą (putamen) i przyśrodkowej czyli gałki
bladej (globus pallidus). Jądro soczewkowate jest oddzielone przez torebkę wewnętrzna, od głowy jądra
ogoniastego i od wzgórza. Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) jest największym z jąder podkorowych.
Składa  się  z  głowy,  leżącej  w  płacie  czołowym,  trzonu,  leżącego  w  płacie  ciemieniowym  i  ogona,
znajdującego się w płacie skroniowym. W przedłużeniu ogona jądra ogoniastego, w płacie skroniowym
leży czwarte jądro podkorowe -ciało migdałowate (corpus amygdaloideum). Istotę białą półkuli dzieli się
na  drogi  projekcyjne  (rzutowe),  spoidłowe  i  kojarzeniowe.  Drogi  projekcyjne  dzielimy  na  wstępujące  i
zstępujące. Drogi kojarzeniowe łączą blisko położone ośrodki po jednej stronie.
Kora  mózgu  zawiera  liczne  uwypuklenia  zwane  zakrętami  (gyri).  Pomiędzy  zakrętami  leżą  bruzdy  i
szczeliny.

W korze rozmieszczone są ośrodki korowe, np.
1.  korowy  ośrodek  ruchu  -  w  obrębie  płata  czołowego^  zakręcie  przedśrodkowym  i  przedniej  części

płacika okołośrodkowego (pole nr 4 wg Brodmanna)

2. korowy ośrodek czucia - w płacie ciemieniowym, w zakręcie zaśrodkowym i tylnej części płacika

okołośrodkowego (pola nr 3, 1, 2 wg Brodmanna)

3. korowy ośrodek wzroku - na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego, wokół szczeliny

ostrogowej (pole nr 17 wg Brodmanna)

4. korowy ośrodek słuchu - w płacie skroniowym, w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla

(pole nr 41 wg Brodmanna)

5. korowy ośrodek węchu - w płacie skroniowym, w haku zakrętu przyhipokampowego (pole nr 34 wg

Brodmanna)

6. korowy ośrodek smaku - w płacie ciemieniowym, na dolnej powierzchni zakrętu zaśrodkowego (pole

nr 43 wg Brodmanna)

Komory mózgu

W każdej z półkul mózgu leży komora boczna (ventriculus lateralis) o skomplikowanym kształcie,

złożona  z  części  środkowej  (leżącej  w  płacie  ciemieniowym),  rogu  przedniego  (w  płacie  czołowym),
rogu  tylnego  (w  płacie  potylicznym)  i  rogu  dolnego  (w  płacie  skroniowym).  Każda  z  komór  bocznych
łączy  się  otworem  międzykomorowym  Monro  z  nieparzystą  komorą  trzecią,  która  leży  w
międzymózgowiu.  Jej  boczne  ściany  stanowią  wzgórza,  dolną  -  podwzgórze,  a  w  ścianie  tylnej  leży
szyszynka.  Komora  III  jest  połączona  biegnącym  przez  śródmózgowie  wodociągiem  mózgu  z  komorą
IV,  która  leży  w  obrębie  tyłomózgowia.  Jej  przednią  ścianę  czyli  dno  tworzy  powierzchnia  grzbietowa
mostu  i  część  powierzchni  grzbietowej  rdzenia  przedłużonego.  Dach  komory  IV  tworzą  konary  górne
móżdżku z zasłoną rdzeniową górną część istoty białej i grudka móżdżku oraz zasłony rdzeniowe dolne
i tkanka naczyniówkowa. W dachu komory IV leżą 3 otwory, które komunikują komorę IV z przestrzenią
podpajęczynówkową. W komorach mózgu wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy – częściowo przez
sploty  naczyniówkowe  tych  komór  jako  przesącz  osocza,  a  częściowo  jest  czynnie  wydzielany  przez
komórki ependymalne (wyściółkowe). Z komory IV  płyn przepływa do przestrzeni podpajęczynówkowej,
gdzie  wypełnia  poszczególne  części  tej  przestrzeni  zwane  zbiornikami.  Płyn  mózgowo-rdzeniowy  jest
nieustannie wytwarzany i odpływa kilkoma drogami:
1.  jest  resorbowany  do  krwi  żylnej  przez  sploty  naczyniówkowe  komór  mózgu  oraz  przez  żyły  opony

naczyniowej

2. przepływa przez ziarnistości opony pajęczej do zatoki strzałkowej górnej
3. odpływa przez wypustki opony pajęczej otaczające nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe do szczelin

tkankowych leżących w osłonkach tych nerwów, a stad do naczyń chłonnych

Układ limbiczny (systema limbicum

)

zwany inaczej układem rąbka lub układem brzeżnym.
Zawiera  struktury  anatomiczne  zlokalizowane  w  różnych  miejscach  przodomózgowia,  zajmujące  się
sterowaniem reakcjami emocjonalnymi, czynnościami popędowymi i zachowaniem motywacyjnym.
Struktury  układu  limbicznego  można  podzielić  na  korowe  i  podkorowe  a  struktury  korowe  na  stare  i
młodsze.

Do struktur korowych starych zalicza się:
- opuszkę węchową
- pasmo węchowe
- trójkąt węchowy istotę dziurkowaną przednią
- prążki węchowe
- przegrodę kresomózgowia

Struktury korowe młodsze to:
- zakręty oczodołowe płata czołowego
- biegun skroniowy
- zakręt sklepieniowy

Struktury  korowe  młodsze  mają  związek  głównie  z  reakcjami  emocjonalnymi  i  z  nimi  związaną
aktywacją  układu  autonomicznego  (szczególnie  wyraźny  wpływ  na  ciśnienie  tętnicze  krwi  i  motorykę
przewodu pokarmowego).
Struktury  podkorowe  kierują  pierwotnymi  reakcjami  popędowymi  (pobieranie  pokarmu  i  wody,  reakcje
agresji i obrony, reakcje seksualne).
Ponadto  układ  limbiczny  analizuje  bodźce  środowiska  zewnętrznego  pod  kątem  ich  znaczenia
emocjonalnego,  kieruje  zachowaniem  motywacyjnym,  uczestniczy  w  procesach  pamięci  świeżej  i
uczenia się reguluje rytmy biologiczne.
W  zakręcie  obręczy,  hipokampiem,  przegrodzie  przezroczystej,  zakręcie  przykrańcowym  i  ciele
migdałowatym  leżą  ośrodki  „nagrody".  W  podwzgórzu,  niektórych  jądrach  wzgórza  i  nakrywce
śródmózgowia leżą ośrodki „kary".

Drogi układu limbicznego można podzielić na:
• drogi wewnętrzne, przebiegające między poszczególnymi częściami tego układu
• drogi zespalające układ brzeżny z międzymózgowiem i jądrami tworu_siatkowatego

Wśród dróg wewnętrznych najliczniejsze są połączenia ciała migdałowatego z pozostałymi ośrodkami.
Należy tu też krąg Papeza, zaczynający się od hipokampa i biegnący poprzez sklepienie, ciała
suteczkowate, pęczek suteczkowo-wzgórzowy, jądra przednie wzgórza, zakręt obręczy, a stąd do
hipokampa.
Drogi zespalające dochodzą do jąder wzgórza, uzdeczki i jąder podwzgórza. Mało jest połączeń z korą
mózgu.

Unaczynienie mózgowia

Krew  do  mózgowia  jest  doprowadzana  przez  parzyste  tętnice  kręgowe  i  szyjne  wewnętrzne.  Tętnice
kręgowe łączą się w jamie czaszki w tętnicę podstawną. Tętnica podstawna oddaje gałęzie do mostu,
tętnice  błędnikowe  (do  unaczynienia  ucha  wewnętrznego),  2  tętnice  górne  móżdżku  i  2  tętnice  dolne
przednie móżdżku oraz dzieli się na 2 tętnice tylne mózgu. Tetnica szyna wewnętrzna oddaje do mózgu
tetnicę łączącą tylną, tętnicę naczyniówkową (do splotu naczyniówkowego komory bocznej) oraz tętnicę
przednią mózgu i tętnicę środkową mózgu
Na podstawie mózgu, wokół podwzgórza leży koło tętnicze mózgu Willisa. W jego skład wchodzą:
• tętnica podstawna
• 2 tętnice tylne mózgu
• 2 tętnice łączące tylne
• 2 tętnice szyjne wewnętrzne
• 2 tętnice przednie mózgu
• tętnica łącząca przednia

Móżdżek  jest  unaczyniony  przez  2  tętnice  dolne  tylne  móżdżku  od  tętnic  kręgowych,  2  tętnice  dolne
przednie móżdżku od t. podstawnej i 2 tętnice górne móżdżku od t. podstawnej.

Głównym  naczyniem  odprowadzającym  krew  żylną  z  mózgowia  jest  żyła  wielka  mózgu  Galena,
uchodząca do zatoki prostej.

Rdzeń  kręgowy  jest  unaczyniony  przez  2  tętnice  rdzeniowe  przednie  i  2  tętnice  rdzeniowe  tylne
odchodzące  od  tętnic  kręgowych.  Tt.  rdzeniowe  przednie  łączą  się  w  pojedynczą  tętnicę  rdzeniową
przednią dlatego wzdłuż rdzenia biegną główne 3 naczynia tętnicze. Oprócz nich do rdzenia dochodzą
niektóre z tętnic korzeniowych, unaczyniających korzenie nerwów rdzeniowych.

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Do powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego przylega bezpośrednio opona naczyniowa, wyściela ona
bruzdy  i  szczeliny,  a  nawet  wnika  do  komór  mózgu,  gdzie  wytwarza  tkankę  naczyniówkową.  Na
zewnątrz  od  opony  naczyniowej  leży  przestrzeń  podpajęczynówkowa,  wypełniona  płynem  mózgowo-
rdzeniowym.  Jest  ona  od  zewnątrz  ograniczona  oponą  pajęczą  która  przylega  do  leżącej  bardziej
zewnętrznie  opony  twardej.  Jest  do  niej  przyciskana  przez  ciśnienie  płynu  mózgowo-rdzeniowego.
Między  oponą  pajęczą  a  twardą  jest  jedynie  potencjalna  przestrzeń  podtwardówkowa.  Opona  twarda
jest  zbudowana  z  dwóch  blaszek  -  wewnętrznej  i  zewntrznej.  W  kanale  kręgowym  blaszki  te  są
oddzielone  przestrzenią  nadtwardówkową,  zawierającą  tkankę  tłuszczową  i  sploty  żylne  kręgowe
wewnętrzne, natomiast w jamie czaszki obie blaszki są ze sobą zrośnięte, jedynie w kilku miejscach nie
zrastają  się.  W  tych  miejscach,  pomiędzy  blaszkami  opony  twardej  leżą:  zatoki  żylne  opony  twardej,,
przysadka mózgowa i zwoje trójdzielne
Zatoki  żylne  są  to  przestrzenie  leżące  między  blaszkami  opony  twardej,  wyścielone  śródbłonkiem
naczyniowym i zawierające krew żylną. Różnią się od żył brakiem zastawek i mięśniowki w budowie ich
ściany
Zatoki żylne są. ułożone w dwóch systemach: górnym i dolnym. Centrum układu górnego jest leżący na
guzowatości potylicznej wewnętrznej spływ zatoki. Do spływu zatok uchodzi zatoka strzałkowa górna i
zatoka prosta. Krew odpływa:
1)  zatokami poprzecznymi do zatok esowatych, a te uchodzą do żył szyjnych wewnętrznych

2)  2)zatoką potyliczną do zatok brzeżnych, które uchodzą, również do żył szyjnych wewnętrznych.
W  systemie  dolnym  zatok  centrum  jest  parzysta  zatoka  jamista.  Obie  zatoki  jamiste  są  ze  sobą
połączone  zatokami  międzyjamistymi  przebiegającymi  w  przeponie  siodła  tureckiego.  Swą  nazwę
zatoka  zawdzięcza  obecności  przegród  łącznotkankowych,  które  dzielą  ją  na  szereg  jamek.  Krew  do
zatoki jamistej dopływa przez:
1)  zatokę klinowo-ciemieniową
2)  żyłę oczna, górną
3)  górną gałąź żyły ocznej dolnej
4)  żyłę środkową powierzchowną mózgu.

Odpływ krwi odbywa się poprzez:
1.  zatokę skalistą górną, do zatoki esowatej, która uchodzi do żyły szyjnej wewnętrznej
2.  zatokę skalistą dolną, do żyły szyjnej wewnętrznej
3.  splot żylny skrzydłowy również do żyły szyjnej wewnętrznej

Blaszka wewnętrzna opony twardej w jamie czaszki tworzy wypustki, które są, zbudowane ze zdwojenia
tej blaszki. Są to:

• sierp mózgu

• namiot móżdżku

• sierp móżdżku

• przepona siodła tureckiego.

Sierp  mózgu  (falx  cerebri)  biegnie  w  płaszczyźnie  pośrodkowej,  między  półkulami  mózgu.  W  jego
brzegu  zewnętrznym  biegnie  od  przodu  ku  tyłowi  zatoka  strzałkowa  górna,  a  w  brzegu  wewnętrznym
przebiega  zatoka  strzałkowa  dolna.  Ku  tyłowi  brzeg  wewnętrzny  sierpa  mózgu  zrasta  się  z  górnym
brzegiem  namiotu  móżdżku.  Wzdłuż  ich  połączenia  biegnie  zatoka  prosta,  powstająca  z  połączenia
zatoki  strzałkowej  dolnej  z  żyłą  wielką  mózgu.  Namiot  móżdżku  oddziela  móżdżek  od  płatów
potylicznych  mózgu.  W  jego  brzegu  zewnętrznym  biegną  zatoki  poprzeczne  i  skaliste  górne.  Sierp
móżdżku leży w płaszczyźnie pośrodkowej, poniżej sierpa mózgu i namiotu móżdżku;
wchodzi  pomiędzy  półkule  móżdżku.  Kończy  się  powyżej  otworu  wielkiego  kości  potylicznej.  Wzdłuż
zewnętrznego  brzegu  sierpa  móżdżku  biegnie  zatoka  potyliczna,  która  następnie  dzieli  się  na  lewą  i
prawą  zatokę  brzeżną,  biegnące  wzdłuż  brzegów  otworu  wielkiego.  Przepona  siodła  tureckiego
przykrywa  dół  przysadki  mózgowej,  zawiera  otwór  dla  przejścia  lejka  na  którym  przysadka  jest
zawieszona, zawiera też zatoki międzyjamiste - przednią i tylną.
Drogi projekcyjne w ośrodkowym układzie nerwowym łączą z reguły odległe od siebie struktury. Niemal
wszystkie  drogi  projekcyjne  są  skrzyżowane,  tzn.  w  trakcie  swego  przebiegu  przechodzą  ze  strony
lewej na prawą i odwrotnie.

DROGI PROJEKCYJNE

Drogi zstępujące

Drogi  zstępujące  czyli  ruchowe  dzieli  się  na  drogi  piramidowe  i  pozapiramidowe.  Drogi  piramidowe
przewodzą impulsy dla ruchów dowolnych, czyli celowych, zamierzonych, w pełni świadomych.
Drogi  pozapiramidowe  przewodzą,  impulsy  dla  ruchów  zautomatyzowanych,  nie  w  pełni  świadomych,
mimowolnych.
Drogi piramidowe
Do tej grupy zalicza się dwie drogi:    korowo-rdzeniową  i   korowo-jadrową.

Droga korowo-rdzeniowa

(tractus corticospinalis)

Rozpoczyna  się  w  komórkach  piramidowych,  leżących  w  przedniej  (czołowej)  części  płaci-ka
okołośrodkowego  i  górnej  części  zakrętu  przedśrodkowego  (pole  nr  4  Brodmanna).  Te  komórki
stanowią!  neurony  tej  drogi,  len  neuryty  tworzą  wieniec  promienisty  torebki  we-wnętrznej  (corona
radiata  capsulae  internae),  następnie  przechodzą,  przez  torebkę  we-wnętrzną  gdzie  budują,  2/3
przednie  tylnej  odnogi  tej  torebki.  Z  kresomózgowia  droga  korowo-rdzeniowa  wchodzi  do
śródmózgowia,  gdzie  wspólnie  z  droga,  korowo-jadrową,  tworzy  3/5  środkowe  odnogi  mózgu  (włókna
drogi korowo-rdzeniowej./, bieana tu 'eżac bocznie od włókien droai korowo-iadrowei'1. Następnie droca

korow-rozeniow  Biegnie  przez  część  poasiawną  mostu.  Włókna  ulegają  tu  pewnemu  rozproszeniu,
ponieważ  omijaja  Jądra  własne  części  podstawnej  mostu.  W  rdzeniu  przedłużonym  droga  tworzy
piramidy rdzenia przedłużonego. W skrzyżowaniu piramidi (decussatio pyramidum) krzyżuje się 80-85%
włókien  drogi  korowo-rdzeniowej.  Po  skrzyżowaniu  włókna  biegną,  ku  dołowi  w  sznurach  bocznych
rdzenia kręgowego (nazywa się je droga, korowo-rdzeniową boczną). Pozostałe 15-20% włókien (czyli
te,  które  nie  skrzyżowały  się  na  granicy  rdzenia  przedłużonego  i  kręgowego)  biegnie  ku  dołowi  w
sznurach przednich rdzenia kręgowego (droga korowo-rdzeniowa przednia). Włókna te krzyżują, się w
rdzeniu  kręgowym  (w  spoidle  białym)  i  dochodzą,  do  a-motoneuronów  rogu  przedniego  rdzenia
kręgowego-  Skrzyżowanie  to  ma  miejsce  na  tej  samej  wysokości,  na  której  znajdują,  się  te  synapsy.
Włókna drogi korowo-rdzeniowej przedniej wyczerpują się na wysokości dolnych segmentów szyjnych
rdzenia  kręgowego.  Droga  korowo-rdzeniowa  boczna  kończy  się  również  synapsami  z  a-
motoneuronami  rogu  (słupa)  przedniego  rdzenia  kręgowego.  Te  komórki  stanowią,  II  neurony  drogi
korowo-rdzeniowej.

Droga korowo-Jądrowa

(tractus corticonuclearis)

bywa  nazywana  także  drogą  korowo-opuszkową  (tr.  corticobułbaris),  ponieważ  ]ej  najdłuższe  włókna
kończą się w rdzeniu przedłużonym.
Droga rozpoczyna się w komórkach piramidowych leżących w. dolnej części zakrętu przed-środkowego
(pole nr 4 Brodmanna). Te komórki stanowią l neurony tej drogi. Ich neuryty tworzą wieniec promienisty
torebki wewnętrznej, następnie biegną przez kolano torebki we-wnętrznej (genu capsulae internae). Z
kresomózgowia  włókna  przechodzą  do  śródmózgo-wia,  gdzie  wspólnie  z  drogą  korowo-rdzeniową
tworzą 3/5 środkowe odnogi mózgu (leżą tu przyśrodkowo od włókien drogi korowo-rdzeniowej).
W_śródmózgowiu część włókien odłącza się by dojść do jąder ruchowych nerwów czaszkowych III i IV,
Ze śródmózgowia droga przechodzi do części podstawnej mostu, .gdzie kolejna część włókien odłącza
się  by  dojść  do  jąder  ruchowych  nerwów    czaszkowych  V,  VI  i  VII.  Następnie  droga  przechodzi  do
rdzenia  przedłużonego,  gdzie  włókna  dochodzą  do  jąder  ruchowych  nerwów  czaszkowych:  IX,  X,  Xl  i
Xli.
W  jądrach  ruchowych  nerwów  czaszkowych  leżą  drugie  neurony  tej  drogi.  Charakterystyczną  cechą
drogi  korowo-jądrowej  jest  częściowe  skrzyżowanie  jej  włókien.  Przed  dojściem  do  jąder  ruchowych
nerwów  czaszkowych  część  włókien  przechodzi  na  stronę  przeciwną  tzn.  do  jądra  ruchowego  nerwu
czaszkowego  dochodzą  włókna  skrzyżowane  (z  przeciwnej  strony)  i  włókna  nieskrzyżowane  (z  .tej
samej strony). Wyjątkami od tej zasady są: dolna część jądra ruchowego n.VII oraz jądro ruchowe n.
Xll. Do nich dochodzą wyłącznie włókna skrzyżowane (z przeciwnej strony).
Jest  to  bardzo  istotne  klinicznie,  ponieważ  w  przypadku  uszkodzenia  całej  drogi  korowo-jądrowej  po
jednej  stronie  (np.  w  kolanie  torebki  wewnętrznej),  występują  u  chorego  objawy  wyłącznie  z  dolnej
części  jądra  ruchowego  n.VII  i  z  jądra  n.XII  strony  przeciwnej.  Zjawisko  to  jest  uzasadnione
zaopatrywaniem pozostałych jąder ruchowych przez włókna pochodzące z obu stron. Ponadto możliwe
jest  różnicowanie  porażeń  nerwu  VII.  W  przypadku  porażenia  nadjadrowego  (występującego  przy
uszkodzeniu drogi korowo-jądrowej) porażone są mię-śnie mimiczne dolnej połowy jednej strony twarzy.
W porażeniu podjadrowym (czyli w przy-padku uszkodzenia nerwu twarzowego) porażone są. mięśnie
mimiczne całej jednej strony twarzy.

Układ pozapiramidowy (systema extrapyramidalis

)

Wytwarza i przewodzi impulsy dla ruchów zautomatyzowanych, mimowolnych,częściowo świadomych.
Nadrzędne ośrodki układu pozapiramidowego leżą, w korze mózgu do przodu od bruzdy
przedśrodkowej.i  do  tyłu  od  bruzdy  zaśrodkowej  Z  tych  ośrodków  wychodzą,  drogi  biegnące  do
niższych pięter układu pozapirdmidowego.
Do niższych pięter tego układu należą:
1) w kresomózgowiu: jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, przedmurze, ciało migdałowate
2)  w  międzyrnózgowiu:  jądro  niskowzgórzowe  (nuci.  subthalamicus  Luysi),  jądra  boczne  i  jądro
przyśrodkowe wzgórza
3)  w  śródmózgowiu:  jądro  czerwienne,  istota  czarna,  jądra  pokrywy  (=wzgórków  górnych  i  dolnych),
jądra tworu siatkowatego
4) w moście: jądra przedsionkowe i jądra tworu siatkowatego
5) w rdzeniu przedłużonym: jądra oliwki dolnej i jądra tworu siatkowatego. W ścisłym związku z układem
pozapiramidowym jest móżdżek, który jest połączony z ośrod-kami kory mózgu (poprzez drogi korowo-
mostowo-mózdżkowe),  a  także  z  poszczególnymi  jądrami  niższych  pięter  tego  układu  (np.  tr.

tectocerebellaris,  tr.  reticulocerebellaris,  tr.  olivo-cerebellaris  itp.  wraz  z  drogami  biegnącymi  w
przeciwnym  kierunku).  Ponadto  poszczególne  jądra  układu  pozapiramidowego  są  ze  sobą  połączone
drogami  krótkimi.  Szczególnie  istotne  jest  połączenie  jąder  wzgórza  z  jądrami  kresomózgowia,  gdyż
umożliwia przekazanie impulsu z podkorowego ośrodka czucia (leżącego we wzgórzu) na drogi odru-
chu. Impuls ten następnie płynie z jądra soczewkowatego przez pętlę soczewkowatą (ansa lenticulans)
do  niższych  pięter  układu  pozapiramidowego.  Z  jąder  układu  pozapiramidowego  leżących  w  pniu
mózgu, oprócz dróg krótkich, wychodzą drogi długie:
- droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis) • - droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis)
- droga siatkowo-rdzeniowa (tr. reticulospinalis)
- droga przedsionkowo-rdzeniowa (tr. vestibulospinalis)
-  droga  oliwkowo-rdzeniowa  (tr.  oiivospinalis).  Drogi  te  kończą  się  synapsami  z  a-  i  y-motoneuronami
leżącymi w rogu (słupie) przednim rdzenia kręgowego.

Drogi wstępujące

Drogi wstępujące (czuciowe) można podzielić na drogi czucia powierzchownego i drogi
czucia głębokiego. Szczególnym rodzajem dróg wstępujących są drogi zmysłowe.
Drogi czucia powierzchownego przewodzą czucie z eksteroreceptorów, czyli czucie dotyku,ucisku, bólu,
ciepła i zimna.
Drogi czucia głębokiego przewodzą czucie z proprioreceptorów, leżących w narządach
układu ruchu, czyli w więzadłach, okostnej, torebkach stawowych, mięśniach, ścięgnach i
powięziach.  Jest  to  więc  czucie  położenia,  czucie  stereognostyczne  i  czucie  wibracji.  Drogi  czucia
głębokiego dzielimy na drogi czucia głębokiego świadomego i nieświadomego.
1.  Droga  rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa  (tr.  spinobułbothalamocorticalis)  należy  do  dróg
czucia  głębokiego  (proprioceptywnego)  świadomego.  Pierwsze  neurony  tej  drogi  leżą  w  zwojach
rdzeniowych  (międzykręgowych).  Neuryty  komó-rek  tych  zwojów  biegną  w  korzeniach  tylnych  do"
rdzenia  kręgowego,  gdzie  dochodzą  do  sznura  tylnego,  w  którym  biegna  ku  górze.  Włókna  tej  drogi,
dochodzące do rdzenia kręgowego wyżej, układają się w sznurze tylnym bocznie od tych, które doszły
niżej. Powyżej segmentu Ths (czyli od Th^ począwszy w górę) sznur tylny jest podzielony przez bruzdę
po-średnia,  tylną  na  dwa  pęczki:  przyśrodkowo  leży  pęczek  smukły  (fasciculus  gradlis  Goili),  któ-ry
zawiera włókna ze zwojów rdzeniowych do Ths, a bocznie leży pęczek klinowaty (fascicu-lus cuneatus
Burdachi),  zawierający  włókna  ze  zwojów  rdzeniowych  powyżej  Ths.  Pęczki  te  z  rdzenia  kręgowego
przechodzą, następnie do części grzbietowej rdzenia przedłu-żonego. Dochodzą tu do jądra smukłego
(nucleus  gracilis)  i  jądra  klinowatego  (nucleus  cu-neatus),  gdzie  włókna  kończą  się  synapsami  z
komórkami tych jąder. Tak więc w tych ją-drach znajdują, się drugie neurony tej drogi. Neuryty komórek
tych jader biegną w części grzbietowej rdzeni9a przedłużonego jako włókna wewnętrzne i krzyżują, się
z  drugostronnymi.  Skrzyżowanie  to  nosi  nazwę  skrzyżowania  wstęg  (de-cussatio  lemniscorum).  W
dalszym przebiegu te włókna nazywamy wstęgą przyśrodkową (lemniscus medialis). Biegnie ona przez
część  grzbietową  rdzenia  przedłużonego,  następnie  nakrywkę  mostu  i  nakrywkę  śródmózgowia  i
dochodzi do wzgórza, gdzie włókna kończą, się synapsami z komórkami jadra tylno-bocznego (z grupy
jąder brzusznych wzgórza). W jądrze tym leżą więc III neurony tej drogi. Jądro to stanowi podkorowy
ośrodek  czucia.  Neuryty  komórek  jądra  brzusznego  tylno-bocznego  biegną  w  drodze  wzgórzowo-
korowej  (tr.  thalamo-corticalis),  przechodzącej  przez  tylną.  odnogę  torebki  wewnętrznej  do  korowego
ośrodka  czucia,  leżącego  w  tylnej  (ciemieniowej)  części  płacika  okolośrodkowego  i  górnej  części  za-
krętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 3, 1, 2 Brodmanna), gdzie znajdują, się IV neurony
drogi.

2. Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa

(tr. spinothalamocorticalis)

należy  do  dróg  czucia  powierzchownego.  Pierwsze  neurony  tej  drogi  leżą  w  zwojach  rdzeniowych
(międzykręgowych). Neuryty komó-rek tych zwojów biegną w korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego,
gdzie dochodzą do ją-dra własnego rogu tylnego. Kończą się synapsami z komórkami tego jądra, czyli
w tym ją-drze leżą II neurony tej drogi. Neuryty komórek tego jądra krzyżują się, czyli przechodzą na
stronę przeciwną rdzenia kręgowego przez spoidło białe i rozdzielają się na dwie grupy:
część  z  nich  biegnie  ku  górze  w  sznurze  przednim  -  nazywamy  je  drogą  rdzeniowo-wzgórzowa.
przednią (przewodzi czucie dotyku i ucisku), a pozostałe biegnaku górze w sznurze bocznym, tworząc
drogę  rdzeniowo-wzgórzową  boczną  (przewodzi  czucie  bólu,  cie-pła  i  zimna).  Drogi  te  z  rdzenia
kręgowego przechodzą do części grzbietowej rdzenia prze-dłużonego, gdzie tworzą wstegę rdzeniową

(lemniscus spinalis), biegnie ona wraz ze wstęgą przyśrodkową przez nakrywkę mostuTnakrywkę
śródmózgowia do jądra tylno-bocznego należącego do grupy jąder brzusznych wzgórza. Tu włókna
kończą się synapsami z komórkami tego jądra., W jądrze brzusznym tylno-bocznym wzgórza leżą więc
III neurony lej drogi.
Neuryty komórek tego jądra biegną w drodze wzgórzowo-korowej (tr. thalamocorticalis), przechodzącej
przez tylną odnogę torebki wewnętrznej do korowego ośrodka czucia, który leży w tylnej (ciemieniowej)
części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu zaśrod-kowego wpłacie ciemieniowym (pole nr
3, 1,2 Brodmanna), gdzie znajdują się IV neurony drogi.
3.

Droga jgdrowo-wzgórzowo-korowa

(tr. nucleothaiamocorticalis) jest to droga czuciowa nerwów

czaszkowych. Należy do dróg czucia powierzchownego i głębokiego. Pierwsze neurony tej drogi leża, w
zwojach czuciowych nerwów czaszkowych. "w przypadku nerwu trójdzielnego (V) jest to zwój trójdzielny
(Gassera), w przypadku nerwu pośredniego (VII) jest to zwój kolanka (gg/. geniculi), dla n. językowo-
gardłowego  (IX)  -  zwój  górny  (wewnątrzczaszkowy)  i  dolny  (zewnątrzczaszkowy  albo  skalisty)  i  dla
nerwu błędnego (X) - zwój szyjny i zwój węzłowy.
Neuryty  komórek  leżących  w  tych  zwojach,  biegną  odpowiednio  w  nerwach:  trójdzielnym,  pośrednim,
językowo-gardłowym  i  błędnym  i  wchodzą,  do  pnia  mózgu  (n.  V  i  pośredni  do  mostu,  a  n.  IX  i  X  do
rdzenia przedłużonego). Włókna te kończą, się synapsami z komórkami leżącymi w jądrach czuciowych
tych nerwów. W przypadku nerwu V są, to:
• 'jądro śródmózgowiowe n.V (tu dochodzą, bodźce z obszaru zakresu unerwienia n. żuchwowego - V3),
• jądro główne (otrzymuje bodźce z części obszaru zakresu unerwienia n. szczękowego '
• jądro rdzeniowe n. V (do niego dochodzą, bodźce z pozostałej części obszaru zakresu
unerwienia n.V; i z obszaru zakresu unerwienia n. ocznego - Vi). W przypadku pozostałych nerwów -
jądro  samotne.  W  tych  jądrach  leża.  więc  lI  neurony  tej  drogi.  Wychodzą,  z  nich  neuryty,  które  po
wyjściu  przechodzą  na  stronę  przeciwna  pnia  mózgu  i  tworza,  wstęgę  trójdzielną  [lernniscus  mgemi-
nalis),  biegnąca,  obok  wstęgi  przyśrodkowej  przez  nakrywkę  mostu  i  nakrywkę  śródmózgowia  i
dochodzą  do  wzgórza,  gdzie  w  jądrze  tylno-przyśrodkowym,  należącym  do  grupy  jąder  brzusznych
wzgórza,  ieza.ll!  neurony,  czyli  włókna  te  kończą.  się  synapsami  z  komórkami  tego  jądra.  Neuryty
komórek  jądra  brzusznego  tylno-przyśrodkowego  wzgórza  biegną  w  dro-dze  wzgórzowo-korowej  (tr.
thalamocorticalis),  przechodzącej  przez  tylną  odnogę  torebki  wewnętrznej  i  dochodzą  do  korowego
ośrodka czucia, który leży w dolnej części zakrętu za-środkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 3, 1,
2-Brodmanna), gdzie znajdują, się IV neu-rony drogi.

Drogi czucia głębokiego (proprioceptywnego) nieświadomego

Do tych dróg zaliczamy drogi rdzeniowo-mózdżkowe, drogę jądrowo-mózdżkowa, oraz drogi
wstępujące układu pozapiramidowego (tr. spinoreticularis et tr. spinotectalis).
Drogi rdzeniowo-mózdżkowe
1.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa

przednia

(tr. spinocerebellaris anterior Goversi) Pierwsze neurony tej

drogi  leżą  w  zwojach  rdzeniowych  (m  Jędzy  kręg  owych).  Neuryty  komó-rek  tych  zwojów  biegną  w
korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego i kończą się synapsami z komórkami jądra rogu tylnego (czyli
tu  leżą  II  neurony  tej  drogi).  Neuryty  komórek  tego  ją-dra  przechodzą  na  stronę  przeciwną  rdzenia
kręgowego przez spoidło białe (krzyżują się) i następnie biegną ku górze w sznurze.bocznym. Z rdzenia
kręgowego wchodzą, do rdzenia przedłużonego, biegną przez jego część grzbietową, następnie przez
nakrywkę  mostu  i  wchodzą  do  nakrywki  śródmózgowia,  odginają  się  i  dochodzą  do  móżdżku  przez
konar  górny  móżdżku  J  -zastqnę_rdzeni  ową  górną.  Droga  kończy  się  w  korze  płata  przedniego  i
tylnego móżdżku oraz w jądrze"l<ulKowatym i czopowatym.

2. Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna

(tr. spinocerebellaris posterior Flechsigi') Pierwsze neurony tej

drogi  leżą  w  zwojach  rdzeniowych  (międzykręgowych).  Neuryty  komó-rek  tych  zwojów  biegną,  przez
korzenie  tylne  do  rdzenia  kręgowego,  gdzie  dochodzą  do  jądra  piersiowego  Stilinga-Clarka  leżącego
przy  podstawie  rogu  tylnego  w  segmentach  Ca-Lr.  W  tym  jądrze  leżą  II  neurony  drogi,  czyli  włókna,
które tu doszły, kończą się synapsami z komórkami tego jądra. Neuryty komórek jądra piersiowego nie
krzyżują się, biegną ku górze w sznurze bocznym tej samej strony. Z rdzenia kręgowego wchodzą do
części  grzbietowej  rdzenia  przedłużonego,  odginają  się  i  przez  konar  dolny  móżdżku  dochodzą  do
móżdżku, kończą się w korze płata przedniego i tylnego oraz w jądrze kulkowatym i czopowatym.

Drogi zmysłowe

Droga wzrokowa

Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki dwubiegunowe siatkówki. Ich dendryty dochodzą do

komórek  pręcikowych  i  czopkowych,  których  wypustki  (pręciki  i  czopki)  są  receptorami  światła
(fotoreceptorami).  Neuryty  komórek  dwubiegunowych  siatkówki  dochodzą  do  komórek  zwojowych
siatkówki, które sa II neuronami drogi wzrokowej. Neuryty Komórek zwojowych siatkówki tworzą, nerw
wzrokowy  (n.  opticus,  n.11),  który  do-chodzi  do  skrzyżowania  wzrokowego  (chiasmaopticum).  W
skrzyżowaniu wzrokowym na-stępuje częściowe skrzyżowanie włókien:
• całkowicie krzyżują, się włókna pochodzące z część; przyśrodkowych siatkówek,
•  częściowo  krzyżują,  się  włókna  pochodzące  z  plamek  (dawniej:  plamek  żółtych)  i  włókna  odruchu
wzrokowego, a
• nie krzyżują, się włókna pochodzące z części bocznych siatkówek
Po opuszczeniu skrzyżowania wzrokowego pasma tworzą pasma wzrokowe
Pasmo wzrokowe dochodzi do ciała kolankowatego bocznego [corpus geniculatum laterale). W jądrze
ciała kolankowatego bocznego leżą_ III neurony drogi wzrokowej. Synapsy maja, tylko te włókna pasma
wzrokowego,  które  dochodzą,  do  warstw  1-4  tego  jądra.  Neuryty  ko-mórek  tego  jądra  tworzą,
promienistość  wzrokową,  (radiatio  optica),  która  dochodzi  do  korowego  ośrodka  wzroku,  leżącego  na
przyśrodkowej powierzchni płata potylicznego wokół bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) - pole nr 17
Brodmanna.

Droga słuchowa

Pierwsze neurony tej drogi leżą. w zwoju spiralnym ślimaka [ggl. spirale cochleae), znajdującym się w
kanale  spiralnym  wrzecionka.  Dendryty  tych  komórek  przechodzą  przez  kanaliki  w  blaszce  spiralnej
kostnej i dochodzą do narządu spiralnego Cortiego, który jest receptorem słuchu. Narząd spiralny leży
na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym.
Neuryty  komórek  zwoju  spiralnego  ślimaka  biegną,  przez  kanały  podłużne  wrzecionka,  przechodzą
przez pasmo spiralne dziurkowane i w przewodzie słuchowym wewnętrznym tworzą część ślimakową
nerwu  przedsionkowo-ślimakowego  (VIII).  Nerw-biegnie  do  mostu,  gdzie  włókna  dochodzą  do  jądra
ślimakowego  grzbietowego  i  jądra  ślimakowego  brzusznego  i  mają  tam  synapsy,  czyli  w  tych  jądrach
leżą II neurony drogi słuchowej. Neuryty komórek jądra ślimakowego grzbietowego biegną poprzecznie
w  dnie  komory  IV,  wchodzą  w  głąb  i  przechodzą  na  stronę  przeciwną  mostu.  Neuryty  komórek  jądra
slimakowego brzusznego również przechodzą na stronę przeciwną mostu, ale leżąc głębiej, krzy-żują
się  one  ze  wstęgą  przyśrodkową,  tworząc  ciało  czworoboczne  (corpus  trapezoideum),  w  którym  leży
jądro  ciała  czworobocznego  (nucleus  corporis  trapezoidei)  i  górne  jądro  oliwki  (nuci.  olivaris  sup.).  W
tych  jądrach  leżą  neurony  wstawkowe  drogi  słuchowej.  Po  przejściu  na  stronę  przeciwną  mostu,
wszystkie  włókna  drogi  słuchowej  łączą  się,  tworząc  wstęgę  boczną  (lemniscus  lateralis).  Wstęga
boczna  biegnie  przez  nakrywkę  mostu  i  nakrywkę  śródmózgowia,  skąd  przez  ramię  wzgórka  dolnego
(brachium colliculi inferioris) dochodzi do ciała kolankowatego przy środkowego, które jest podkorowym
ośrodkiem  słuchu.  Tu  włókna  mają  synapsy  (w  jądrze  ciała  kolankowatego  przyśrodkowego  leżą  III
neurony  drogi).  Neuryty  komórek  jądra  ciała  kolankowatego  przyśrodkowego  tworzą  promienistość
słuchową  (radiatio  acustica),  która  dochodzi  do  korowego  ośrodka  słuchu,  leżącego  w  zakrętach
skroniowych poprzecznych Heschla (pole nr 41 Brodmanna).

Droga równowagi

Pierwsze  neurony  tej  drogi  leża,  w  zwoju  przedsionkowym  (gg/.  vestibulare),  położonym  na  dnie
przewodu  słuchowego  wewnętrznego,  dochodzą,  do  grzebieni  bankowych  (w  bań-kach  błoniastych)
oraz  plamki  łagiewki  i  plamki  woreczka.  Grzebienie-bankowe  i  plamki  są  składowymi  narządu
przedsionkowego,  czyli  receptorami  równowagi".  Neuryty  komórek  zwoju  przedsionkowego  tworzą
część przedsionkowa, nerwu przedsionko-wo-ślimakowego (VIII). Dochodzą one do leżących w moście
jąder przedsionkowych: gór-nego, dolnego, przyśrodkowego i bocznego. W tych jądrach leżaJl neurony
drogi.  Neuryty  komórek  jąder  przedsionkowych  przechodzą,  z  nakrywki  mostu  do  części  grzbietowej
rdzenia przedłużonego, biegną, jako droga przedsionkowo-móżdzkowa [tr. vestibulocerebel-, /ans).
Z  częścs  grzbietowej  rdzenia  przedłużonego  droga  ta  wchodzi  przez  konar  dolny  móżdż-ku  do
móżdżku, gdzie kończy się w korze płata grudkowo-kłaczkowego i w jądrze wierzchu.

Droga smakowa

Pierwsze  neurony  tej  drogi  leżą,  w  zwojach  czuciowych  nerwów  czaszkowych:  VII,  IX  i  X.  Dendryty
komórek  zwoju  kolanka  (zwój  czuciowy  n.  VI  l)  dochodzą,  do  kubków  smakowych;'.  leżących  w  2/7  ')
przednich iezvka.
Dendryty komórek zwoju dolnego n. IX dochodzą do kubków smakowych leżących na nasadzie języka.
Dendryty  komórek  zwoju  węzłowego  n.X  dochodzą,  do  kubków  smakowych  leżących  w  tylnej  części

nasady języka, przy dolinkach nagłośniowych. Kubki smakowe są, receptorami smaku.'
Neuryty  komórek  zwoju  kolanka  biegna.w  n.  pośrednim,  neuryty  komórek  zwoju,  skalistego  -w  n,
językowo-gardłowym,  a  neuryty  komórek  zwoju  węzłowego  -  w  n.  błędnym.  Wszystkie  dochodzą,  do
Jądra  samotnego',  gdzie  mają  synapsy  (tu  leżą,  11  neurony  drogi  smakowej).  Neuryty  komórek  tego
jądra przechodzą, na^przeciwna, stronę pnia mózgu i dołączają się do^ wstęgi przyśrodkowej. Biegną,
z- nią przez nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia i dochodzą, do jądra przyśrodkowego wzgórza.
Tu włókna mają synapsy (w tym jądrze leża, III neurony tej drogi).
Neuryty  komórek  jądra  przyśrodkowego  wzgórza  biegną  w  drodze  wzgórzowo-korowej  [tr.
thalamocorticaiis),  przechodzącej  przez  odnogę  tylną  torebki  wewnętrznej  i  dochodzą  do  korowego
ośrodka smaku, leżącego na dolnej powierzchni zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr
43 Brodmanna).

Droga węchowa

Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki węchowe, leżące w błonie śluzowej okolicy wę-chowej jamy
nosowej.  Od  komórek  węchowych  odchodzą  stożki  węchowe,  które  dzielą  się  na  włoski  węchowe.
Włoski  te  są  receptorami  węchu.  Neuryty  komórek  węchowych  noszą  nazwę  nici  węchowych  (fila
olfactona). Przechodzą one przez otwory sitowe w blaszce sitowej kości sitowej i dochodzą do opuszki
węchowej (bułbus olfactorius), gdzie mają synapsy z komórkami mitralnymi, stanowiącymi II neurony tej
drogi.  Neuryty  komórek  mitralnych  tworzą  pasmo  węchowe  (tractus  olfactorius),  które  dochodzi  do
trójkąta węchowego i istoty dziurkowanej przedniej. Stąd włókna biegną dwoma drogami:
1) przez prążek węchowy boczny (stna olfactoria lateralis), próg wyspy (limen insulae) do haka zakrętu
przyhipokampowego, gdzie leży korowy ośrodek węchu (pole nr 34 Brod-manna).
2)  przez  prążek  węchowy  przyśrodkowy  (stria  olfactoria  'medialis),  zakręt  podspoidłowy  (gy-rus
subcallosus),  nawleczkę  szarą  (indusium  griseum),  tasiemeczkę  popielatą  (fasc/b/a  dnerea)  [czyli
zakręt  tasiemeczkowy  [gyrus  fasciolaris)),  zakręt  zębaty  (gyrus  dentatus),  rąbek  haka  (limbus  unci  =
iimbus Giacomini) do haka zakrętu przyhipokampowego (uncus gyn parahippocampalis).

Układ nerwowy obwodowy

Nerwy  rdzeniowe,  w  liczbie  31  par,  dzielą,  się  na  gałęzie.  Każdy  nerw-rdzeniowy  zawiera  włókna
ruchowe,  czuciowe  i  współczulne  pozazwojowe.  Zarówno  gałęzie  przednie,  jak  i  tylne  są  zbudowane
również  z  takich  włókien.  Włókna  czuciowe  są,  dendrytami  komórek  zwojów  międzykręgowych,
ruchowe  to  neuryty  komórek  rogu  przedniego  rdzenia  kręgowego,  a  współczulne  pozazwojowe  są.
neurytami  komórek  zwojów  przykręgowych.  Gałęzie  przednie  nerwów  rdzeniowych  tworzą  sploty:
szyjny (Ci-C4), ramienny (C5-Th1), lędźwiowy (L1-,-L.4) i krzyżowy (L4-C0). Z tych splotów wychodzą
nerwy obwodowe. Nerwy splotu szyjnego unerwiają mięśnie szyję, przeponę, opłucną, osierdzie, część
otrzewnej.  Nerwy  splotu  ramiennego  unerwiają,  kończynę  górną.  Splot  lędźwiowy  unerwia  kończynę
dolną  i  mięśnie  brzucha.  Splot  krzyżowy  unerwia  kończynę  dolną  mięśnie  dna  miednicy.  Ze  splotu
krzyżowego wychodzi m.in. największy z nerwów organizmu ludzkiego - nerw kulszowy (n, ischiadicus).
Gałęzie  przednie  piersiowych  nerwów  rdzeniowych  nie  tworzą  splotów,  noszą,  one  nazwę  nerwów
międzyżebrowych  (ostatni  to  nerw  podżebrowy)  i  przebiegają,  metamerycznie  w  przestrzeniach
międzyzebrowycn.  unerwiają  skórę  kiatki  piei-siowóJ;  orzucria,  i~..^-.r;i3  g;ę-bokie  klatki  piersiowej,
mięśnie brzucha, opłucną i otrzewna.
Główne nerw/ obwodowe

Nazwa splotu Utworzony przez gałęzie

przednie nerwów
rdzeniowych

Główne nerwy obwodowe

SZYJNY

- C

n. przeponowy

RAMIENNY

- Th

n. promieniowy, n. pośrodkowy, n. łokciowy

LĘDŹWIOWY L

- L

n. udowy: n. zasłonowy

KRZYŻOWY

– Co

n. kulszowy

Z mózgu wychodzi bądź wchodzi do niego 12 par nerwów czaszkowych. Tabela przedstawia je w
krótkim zarysie:
Krótkie zestawienie nerwów czaszkowych

Nazwa

Kompone

nty

Lokalizacja jąder

Przybliżony zakres unerwienia

n. węchowy

Kresomózgowie

węch

n. wzrokowy

Zawzgórze

wzrok

III

n. okoruchowy

R, P

Śródmózgowie

mięśnie gałki ocznej

n. bloczkowy

Śródmózgowie

jeden z mięśni zewnętrznych oka

n. trójdzielny

C, R

Śródmózgowie, most,

rdzeń przedłużony

n. oczny

Rdzeń przedłużony

skóra czoła, górna powieka, spojówka

n. szczękowy

Rdzeń przedłużony,

most

zęby szczęki, skóra twarzy

n. żuchwowy

C, R

C- Śródmózgowie, R-

most

R: mięśnie żwaczowe, C: skóra twarzy,

policzek, trzon języka, zęby żuchwy. ucho
zewnętrzne

n. odwodzący

Most

jeden z mięśni zewnętrznych oka

VII

n. twarzowy

(C, P- n.
pośredni)

R, C, P

Most

R: mięśnie wyrazowe, C: trzon języka

(smak), P: gruczoł łzowy, gruczoły
podniebienne, wargowe górne, błona śluzo-
wa jamy nosowej, ślinianki: podżuchwowa i
podjęzykowa

VIII n.

przedsionkowo
- ślimakowy

Most

słuch i równowaga

n. językowo-

gardłowy

R, C, P.

rdzeń przedłużony

gardło, mięśnie podniebienia miękkiego,

nasada języka, ślinianka przy-uszna,
gruczoły policzka i wargowe dolne

n. błędny

R, C, P

rdzeń przedłużony

R: część mięśni gardła, krtań, C,P: przełyk,

tchawica, oskrzela, płuca, serce, żołądek,
wątroba, trzustka, jelito cienkie, część jelita
grubego, nerki, nadnercza, moczowody, go-
nady

n. dodatkowy

rdzeń przedłużony

część mięśni gardła, przełyk, krtań, 2

mięśnie szyi

XII

podjęzykowy

rdzeń przedłużony

mięśnie jeżyka

Objaśnienie skrótów n. - nerw, R- ruchowy, C- czuciowy, P- przywspółczulny, Z- zmysłowy

NARZĄDY ZMYSŁÓW

Zmysł węchu

Receptorami  węchu  są,  włoski  węchowe  odchodzące  od  stożków  węchowych,  które  są  wy-pustkami
komórek węchowych. Komórki te leżą w błonie śluzowej tzw. okolicy węchowej ja-my nosowej. Okolica
ta  obejmuje  małżowinę  nosową  górną,  część  małżowiny  nosowej  środkowej  i  górną  cześć  przegrody
jamy  nosowej.  Z  komórek  węchowych  wychodzą,  neuryty  zwane  niemi,  węchowymi  (filąojfactoria).
Przechodzą  one  do  przedniego  dołu  czaszki,  gdzie  dochodzą  do  parzystej  opuszki  węchowej.  W
opuszce mają synapsy z komórkami mitralnymi. Neuryty tych komórek biegną w pasmach węchowych
do  tzw.  trójkątów  węchowych  leżących  w  kresomózgowiu.  Stąd  pobudzenie  biegnie  przez  prążki
węchowe, przyśrodkowy i boczny do haka zakrętu hipokampa w płacie skroniowym, gdzie leży korowy
ośrodek węchu.

Zmysł smaku

Receptorami  smaku  są  kubki  smakowe,  leżące  w  większości  na  brodawkach  smakowych  języka.
Istnieją,  też  pojedyncze  kubki  leżące  luzem  na  nasadzie  języka  i  w  ścianie  gardła.  Do  ^  brodawek
smakowych należą; 1) brodawki okolone w liczbie 7-12, leżące na grzbiecie trzonu '.języka, do przodu
od bruzdy granicznej, 2) brodawki grzybowate, rozrzucone na grzbiecie
•^jtrzonu języka i 3) brodawki liściaste, leżące w tylnej części bocznego brzegu trzonu języka. ^Impulsy
smakowe płyną, z kubków smakowych leżących w przednich 2/3 języka przez strunę. ^bębenkową do
zwoju  kolanka  i  dalej  -  neurytami  komórek  tego  zwoju  biegnącymi  w  nerwie  -^  'pośrednim  do  jądra

samotnego.  Z  tylnej  części  nasady  języka  impulsy  odprowadza  nerw  błędny  do  zwoju  węzłowego  i
neuryty  komórek  tego  zwoju  dochodzą,  również  do  jądra  pasma:.  samotnego.  Z  pozostałej  części
nasady  i  z  brodawek  okolonych  impulsy  płyną  nerwem  językowo-gardłowym  do  zwoju  wewnątrz  lub
zewnątrz  czaszkowego  stąd  neurytami,  tych  zwojów  do  jądra  samotnego.  Neuryty  komórek  jądra
samotnego przechodzą, na przeciwną stronę pnia mózgu i dochodzą, do wzgórza, skąd impuls płynie
do korowego ośrodka smaku w płacie ciemieniowym

Zmysł wzroku

Receptorami  wzroku  są  pręciki  i  czopki.  Są.  one  wypustkami  komórek  pręcikowych  i  czopko-:  wych
leżących w siatkówce - najgłębszej warstwie ściany gałki ocznej. Siatkówka albo war-L stwa nerwowa
ma część wzrokową i ślepą. Część ślepa leży bardziej z przodu, nie zawiera preceptorów, zresztą, nie
docierają, do niej promienie świetlne. W części wzrokowej, w pobliżu ^-tylnego bieguna gałki ocznej leży
tzw. plamka (dawniej: plamka żółta). W obrębie tej części
występuje  przewaga  liczebna  czopków  nad  pręcikami.  W  środku  plamki  leży  dołek  środkowy,  ^  który
zawiera  wyłącznie  czopki.  Jest  to  miejsce  najostrzejszego  widzenia  (obraz,  z  którego  3  promienie  tu
padają jest odbierany jako ostry, wyraźny). Irn dalej_od plamki tym mniej czop-i ków a_więcęj pręcików.
Czopki są przystosowane do (widzenia dziennęgo i jest to precyzyjne, wyraźne i kolorowe. Pręciki są
odpowiedzialne za widzenie przy słabym natęże-niu światła. Jest to widzenie czarno-szarę, najlepiej są
postrzegane kontury przedmiotów. Pręciki są bardzo wrażliwe na ruch przedmiotu w polu widzenia. W
tylnej części siatkówki leży też miejsce pozbawione receptorów zwane tarczą nerwu wzrokowego. Jest
to miejsce, gdzie zbierają się przed wyjściem z gałki ocznej włókna nerwowe tworzące nerw wzrokowy.
Część  pola  widzenia,  z  której  promienie  padają  na  tarczę  nerwu  wzrokowego  nie  jest  wi-doczna  i
dlatego  nosi  nazwę  plamki  ślepej  (czyli  plamka  ślepa  jest  częścią  pola  widzenia  a  nie  gałki  ocznej).
Zewnętrznie od siatkówki leży warstwa naczyniowa gałki ocznej. Wyróżnia
^  się  w  niej  3  części:  naczyniówkę,  ciało  rzęskowe  i  tęczówkę.  Naczyniówka  jest  największą  częścią
pokrywa  od  zewnątrz  część  wzrokową  siatkówki.  Do  przodu  od  niej  leży  ciało  rzę-skowe  o  kształcie
pierścienia,  na  przekroju  ma  kształt  trójkątny.  W  ciele  rzęskowym  leży  mięsień  rzęskowy
odpowiedzialny  za  akomodację  oka.  Najbardziej  z  przodu  w  warstwie  naczyniowej  leży  tęczówka  -
krążek zawierający centralnie położony otwór zwany źrenicą. Tę-czówka zawiera 2 mięśnie: zwieracz i
rozwieracz źrenicy. Są to mięśnie gładkie, odpowie-dzialne za adaptację oka. Zewnętrzną warstwą gałki
ocznej jest warstwa włóknista, która ma 2 części: twardówkę i rogówkę. Rogówka leży z przodu gałki
ocznej, jest przezroczysta, ma zdolność załamywania światła (załamuje silniej niż soczewka). Rogówka
jest  silnie  unerwio-na  bólowo.  Twardówka  pokrywa  większą  część  gałki  ocznej,  jest  nieprzezroczysta,
przebita licznymi naczyniami i nerwami, stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających gałką oczną.
Od  przodu  twardówka  jest  częściowo  pokryta  spojówką.  Wzdłuż  granicy  twardówki  i  rogówki  biegnie
zatoka żylna twardówki zwana dawnej kanałem Schlemma.
Od  ciała  rzęskowego  odchodzą  wtókienka  tzw.  obwódki  rzęskowej,  które  dochodzą  do  so-czewki
leżącej  za  tęczówką.  Dzięki  tym  włókienkom  soczewka  może  być  spłaszczana  gdy  patrzy  się  na
przedmiot  położony  daleko.  Są.  one  wtedy  naprężane  przez  kurczące  się  włók-na  promieniste
(południkowe)  mięśnia  rzęskowego.  Podczas  patrzenia  na  bliski  przedmiot  soczewka  dzięki  własnej
elastyczności  grubieje  by  odpowiednio  załamać  światło.  Obwódka  rzęskowa  jest  wtedy  rozluźniona
dzięki skurczowi włókien okrężnych mięśnia rzęskowego.
Do tyłu od soczewki gałka oczna jest wypełniona ciałem szklistym, objętym własną, torebka. Do przodu
od  cięła  szklistego,  wokół  soczewki,  między  nią  a  ciałem  rzęskowym  leży  przestrzeń  zwana  tylną
komorą oka. Zawiera ona obwódkę rzęskowa, a wypełniona jest cieczą. wodnista, wytwarzaną, przez
ciało rzęskowe. Komora tylna jest ograniczona od przodu przez tęczówkę, od tyłu przez torebkę ciała
szklistego, od zewnątrz przez ciało rzęskowe, od we-wnątrz przez soczewkę.
Do przodu od tęczówki leży komora przednia, ograniczona od przodu przez wewnętrzną po-wierzchnię
rogówki, od tyłu przez przednia, powierzchnię tęczówki i część soczewki (tę część, która leży do tyłu od
źrenicy) oraz od zewnątrz przez ka.t tęczówkowo-rogówkowy;'-zawierający tzw. wiezaciło grzebieniaste.
Kor-ors  orzednia  jest  wyceniona  cieczą/wodnista  Ciecz  wodnista  jest  uwalniana  przez  ciało  rzęskowe
do  tylnej  komory  oka,  skąd  przepływa  między  soczewka,  a  tęczówką  następnie  przez  źrenicę  do
komory  przedniej,  a  z  niej  przez  przestrzenie  Fontany  (między  włóknami  więzadła  grzebieniastego)  i
dalej  przez  otwory  w  siateczce  beleczkowej  do  zatoki  żyinej  twardówki.  Stamtąd  odpływa  do  żył
wodnych, ucho-dzących do żył spojówkowych i nadtwardówkowych.
Impuls  wzrokowy  przepływa  z  receptorów  poprzez  komórki  pręcikowe  i  czopkowe  do  komórek

dwubiegunowych  siatkówki,  które  przekazują,  go  do  komórek  zwojowych  siatkówki.  Neuryty  komórek
zwojowych  tworzą,  nerw  wzrokowy,  który  po  wyjściu  z  gałki  ocznej  przebiega  przez  oczodół  i  w  dole
środkowym  czaszki  krzyżuje  się  z  drugostronnym  w  tzw.  skrzyżo-waniu  wzrokowym.  Całkowicie
krzyżują,  się  włókna  z  części  przyśrodkowych  siatkówek,  czę-ściowo  włókna  z  plamek,  natomiast  z
części  skroniowych  nie  krzyżują  się.  Ze  skrzyżowania  wzrokowego  wychodzą,  pasma  wzrokowe,
biegnące  do  ciał  kolankowatych  bocznych.  Stam-tąd  impuls  płynie  przez  promienistości  wzrokowe  do
ośrodków korowych w płatach potylicz-nych półkul mózgowych.

Zmysł słuchu i równowagi

Receptory obu tych zmysłów mieszczą się w uchu wewnętrznym zwanym też

błędnikiem.  Jednakże  w  skład  narządu  zmysłu  słuchu  wchodzi  również  ucho  zewnętrzne  i  środkowe.
Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Mał-żowina jest
strukturą  chrzestną  pokrytą  skórą  dzięki  jej  specyficznemu  kształtowi  może  le-piej  wyłapywać  fale
akustyczne w- powietrzu. Przewód słuchowy zewnętrzny ma część chrzestną i kostną jest wyścielony
skórą.  Od  ucha  środkowego  oddziela  go  błona  bębenko-wa.  Ucho  środkowe  złożone  jest  z  jamy  -
bębenkowej,  trąbki  słuchowej  oraz  jamy  i  komórek  sut-kowych.  .Wszystkie  te  części  są  powietrzne,
jedynie  trąbka  słuchowa,  a  ściślej  jej  część  chrzestna  ma  światło  zamknięte  i  otwierane  jedynie
okresowo, podczas połykania lub ziewa-nia. Trąbka słuchowa łączy jamę bębenkową z częścią nosową
gardła,  gdzie  uchodzi  na  ścianie  bocznej.  Zadaniem  trąbki  jest  wyrównywanie  ciśnienia  powietrza  w
jamie bębenkowej z ciśnieniem w otoczeniu.
Jama  bębenkowa  jest  niewielką  przestrzenią  leżącą  w  części  skalistej  kości  skroniowej,  ma  kształt
dwuwkleslej  soczewki,  ponieważ  ściana  boczna  i  przyśrodkowa  zbliżają,  się  do  siebie.  W  jamie
bębenkowej leży łańcuch kosteczek słuchowych: młoteczek, kowadełko i strze-miaczko. Młoteczek jest
zrośnięty  swoją  rękojeścią  z  błoną  bębenkową  głowa  młoteczka  łączy  się  stawowo  z  trzonem
kowadełka.  Odnoga  długa  kowadełka  łączy  się  stawowe  z  gło-wą,  strzemiączka.  Podstawa
strzemiączka  zamyka  okienko  owalne  leżące  w  przyśrodkowej  ścianie  jamy  bębenkowej.  Na
przewodzenie  drgań  akustycznych  przez  kosteczki  maja,  wpływ  dwa  mięśnie  (poprzecznie
prążkowane):
• mięsień napinacz błony bębenkowej zwiększa wrażliwość na drgania i tym samym ostrość słuchu i
• mięsień strzemiączkowy - stabilizuje strzemiączko, utrudniając jego drgania, czyli osłabia
ostrość słuchu.
Błędnik  kostny  składa  się  ze  ślimaka,  przedsionka  i  3  kanałów  półkolistych.  Ślimak  Jest  sie-dziba,
narządu słuchu, pozostałe struktury wiążą, się ze zmysłem równowagi.
Przedsionek  jest  środkową  częścią,  błędnika,  na  jego  bocznej  ścianie  leży  okienko  owalne  (inaczej
okienko  przedsionka)  zamknięte  podstawa,  strzemiączka.  Od  jego  tylnej  ściany  od-chodzą,  i  do  niej
dochodzą 3 kanały półkoliste (przedni, tylny i boczny), każdy ułożony do każdego pod ka.tem prostym.
Każdy z kanałów zaczyna się bańka, kostną, wewna.trz kanałów leżą przewody półkoliste (błoniaste),
zaczynające się bańkami błoniastymi. Na przyśrodko-wej ścianie przedsionka leży łagiewka i woreczek
- kolejne części błędnika błoniastego. Błędnik błoniasty jest wypełniony płynem zwanym śródchtonką a
pomiędzy  ściana,  błędnika  kostnego  a  błędnikiem  błoniastym  przepływa  przychtonka.  Na  ścianie
łagiewki i woreczka leża receptory rórnowagi-plamka łagiweki i plamka woreczka zbudowane z leżących
na  błonie  podstawowej  komórek  rzęsatych,  których  rzęski  są,  wraz  z  tzw.  kamyczkami  błęonikowymi
zanurzone  w  galaretowatej  substancji.  Plamki  te  są  wrażliwe  na  działanie  przyspiesze-nia  liniowego,
wówczas kamyczki uciskąac rzęski powodują, wytworzenie impulsu w komór-kach receptorowych.
W  bańkach  błoniastych  leża.  inne  receptory  równowagi  -  grzebienie  bankowe.  Są,  zbudowane  z
komórek  kształtu  walcowatego,  które  w  środku  grzebienia  są  najwyższe  i  maja,  najdłuższe  rzęski.
Rzęski  tych  komórek  również  są,  zanurzone  w  substancji  galaretowatej.  Wrażliwe  są,  na  ruch
śródchłonki w przewodach półkolistych, który odbywa się gdy działa przyspieszenie kątowe.
Ślimak jest zbudowany z centralnie położonego wrzecionka i kanału spiralnego ślimaka, któ-ry owija się
wokół  wrzecionka  2,5  -  2,75  rażą.  Wierzchołek  ślimaka  nosi  nazwę  osklepka.  W  kanale  spiralnym
ślimaka  leżą  3  przestrzenie:  schody  przedsionka,  schody  bębenka  i  prze-wód  ślimakowy.  Zarówno
schody przedsionka, jak i bębenka zawierają przychionkę, nato-miast przewód ślimakowy, należący do
błędnika błoniastego, jest wypełniony śródchłonka. Jest on oddzielony od schodów przedsionka przez
tzw.  błonę  przedsionkowa,  a  od  schodów  bębenka  przez  błonę  (blaszkę)  podstawną.  Schody
przedsionka  od  schodów  bębenka  od-dziela  blaszka  spiralna  kostna,  odchodząca  od  ściany
wrzecionka. Od wolnego brzegu tej blaszki do ściany kanału spiralnego ślimaka przebiega wspomniana
wyżej błona podstawną. Na tej właśnie błonie, wewnątrz przewodu ślimakowego, leży receptor słuchu