By J.H.
1
PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE
Cz. Ogólna – skrypt
(na podstawie książki M. Pazdana, wydanie 15)
Sytuacje międzynarodowe (stosunki zagraniczne, z elementem obcym) – sytuacje
życiowe powiązane z obszarem prawnym więcej niż jednego państwa.
Np. obywatelka polska zawiera związek małżeński z obywatelem francuskim; polska
spółka zawiera umowę o budowę hotelu z inwestorem marokańskim itp.
Stosunek z elementem obcym – to taki stosunek, który nie jest w całości zamknięty w obrębie
jednego państwa. Powiązanie z obcym obszarem prawnym może nastąpić za pośrednictwem
różnych czynników, np. miejsca zamieszkania, siedziby, miejsca zawarcia umowy itp.
W takich sytuacjach z elementem obcym, pojawia się pytanie prawo którego państwa
stosować? – odpowiedzi udzielają tzw. normy kolizyjne.
Normy kolizyjne (normy kompetencyjne) – określają prawo którego państwa powinno
stanowić podstawę rozstrzygnięcia danej sprawy (wskazują prawo właściwe). Takie właśnie
normy wchodzą w skład prawa prywatnego międzynarodowego.
Prawo prywatne międzynarodowe (PPM) w znaczeniu wąskim (sensu stricto) –
obejmuje normy, które rozgraniczają sfery działania systemów prawnych różnych państw,
określając, którego z systemów normy należy stosować w danej sytuacji. Normy te dotyczą
stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Przepisy
PPM sensu stricto są w przeważającej mierze przepisami bezwzględnie wiążącymi (iuris
cogentis).
Prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu szerokim (sensu largo) – obejmuje
prawo prywatne międzynarodowe w znaczeniu wąskim (jest to część kolizyjna tego prawa –
normy kolizyjne) oraz normy merytoryczne prawa prywatnego międzynarodowego
(ujednolicone lub czysto wewnętrzne), regulujące sytuacje z elementem międzynarodowym.
Do PPM sensu largo należą normy ujednoliconego prawa materialnego, które odnoszą się
wyłącznie do sytuacji (stosunków) z elementem międzynarodowym. Chodzi tu o normy prawa
ujednoliconego z dziedziny prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Są
one normami merytorycznymi. Ich właściwość nie opiera się na normie kolizyjnej, gdyż są
one normami bezpośrednio regulującymi stosunki, których dotyczą. Rzadko jednak takie
normy stanowią regulację wyczerpującą, wówczas należy poszukiwać prawa właściwego, w
którego ustaleniu pomagają normy kolizyjne zamieszczane w akcie prawa jednolitego (tzw.
statucie pomocniczym).
W prawie merytorycznym można również spotkać przepisy, z których treści, funkcji i celów
wynika, że mają być one stosowane bez względu na to, jakiemu prawu dany stosunek podlega
– są to tzw. „przepisy wymuszające swoje zastosowanie”. Dochodzą one do głosu obok
prawa właściwego dla danej sytuacji (obok statutu głównego).
„Umiędzynarodowienie” PPM – działania zmierzające do ujednolicenia krajowych oraz
europejskich norm kolizyjnych PPM, m.in. w drodze umów międzynarodowych.
Art. 81 TFUE daje ustawodawcy unijnemu kompetencję do podejmowania działań
unifikacyjnych obejmujących normy określające właściwość sądu oraz właściwość prawa w
zakresie niezbędnym do zapewnienia należytego funkcjonowania rynku wewnętrznego.
By J.H.
2
Organ każdego państwa stosuje przede wszystkim normy kolizyjne PPM obowiązujące w
danym państwie (mogą być to normy pochodzenia krajowego, jak i międzynarodowego).
Normy kolizyjne obcego prawa prywatnego międzynarodowego mogą być stosowane jedynie
na podstawie i w granicach dopuszczonych przez normy kolizyjne obowiązujące w danym
państwie. (Rolę taką odgrywają normy w odesłaniu).
Podobnie przyjmuje się, że organy każdego państwa stosują własne merytoryczne prawo
obcych (cudzoziemców) – nawet jeśli występuje wyłącznie obcy obszar prawny – chyba że co
innego wynika z podpisanych umów międzynarodowych.
Oprócz norm, za których pośrednictwem następuje wskazanie prawa właściwego, istnieją
normy powołane do wypełniania jedynie różnych funkcji pomocniczych, np. art. 7 „Prawa
obcego nie stosuje się, jeżeli stosowanie miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi
zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej”.
[UŚ: Zasięgiem norm kolizyjnych PPM (czyli PPM sensu stricto) należy objąć wszelkie stosunki, a więc
także te, które powiązane są wyłącznie z własnym obszarem prawnym, gdyż ze względu na całkowite
powiązanie stanu faktycznego z polskim obszarem prawnym, norma kolizyjna przewiduje właściwość
prawa polskiego. Np. Jeśli oboje nupturienci są obywatelami polskimi – ich możność zawarcia
małżeństwa powinna być oceniona według prawa polskiego (zgodnie z art. 48). Jeżeli stan faktyczny
powiązany jest wyłącznie z polskim obszarem prawnym, z góry można założyć, że właściwe jest prawo
polskie.]
Dąży się do unifikacji norm prawa materialnego, tj. wyeliminowania konfliktów pomiędzy
systemami prawnymi różnych państw. Przykładem takiej unifikacji są konwencje genewskie o
prawie wekslowym i czekowym.
W wyniku unifikacji dochodzi z reguły do powstania w państwach uczestniczących w przedsięwzięciu
unifikacyjnym swoistego dualizmu prawnego. Występują wówczas obok siebie dwa reżimy prawne:
prawo ujednolicone regulujące sytuacje (stany faktyczne) z elementem międzynarodowym oraz reżim
odnoszący się do stosunków czysto wewnętrznych.
PPM, a inne dziedziny:
1)
PPM jest dziedziną odrębną od prawa międzynarodowego publicznego, dotyczy bowiem
stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy,
których podmiotami są osoby fizyczne oraz prawne, a nie jak prawo publiczne
międzynarodowe, regulujące stosunki państw i innych podmiotów prawa
międzynarodowego publicznego. Istnieją jednak zasady nadrzędne dla obu tych gałęzi,
jak np. zasada poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności; suwerennej
równości państw; równouprawnienia narodów; współpracy między państwami.
2)
W ścisłym związku z PPM pozostają normy międzynarodowego postępowania cywilnego.
Wchodzące w ich skład normy jurysdykcyjne są również normami kolizyjnymi. Sąd
polski sięgnie do norm PPM dopiero wtedy, gdy okaże się, że jest właściwy do
rozpoznania sprawy, o którą w danym przypadku chodzi.
Rozwój prawa prywatnego międzynarodowego
Ta dziedzina prawa jest stosunkowo młoda. Początków jednak należy dopatrywać się już w
VII wieku. Początkowo konkurowały ze sobą dwie zasady:
By J.H.
3
1)
Zasada personalizmu – wiązała właściwość prawa z czynnikami dotyczącymi osoby
(przynależnością szczepową człowieka). Usunięcie wątpliwości następowało w drodze
oświadczenia stwierdzającego, jakiemu prawu dana osoba podlega (tzw. professio iuris).
2)
Zasada terytorializmu – wychodziła z założenia, że prawo ma bezwzględną moc wiążącą
w obrębie obszaru (terytorium), na którym obowiązuje; sądy wszak orzekają zgodnie z
prawem obowiązującym w ich siedzibie także przy rozpatrywaniu sprawy osoby
pochodzącej z innego obszaru.
Szkoła statutowa
Szkoła statutowa – cały dorobek doktryny prawa prywatnego międzynarodowego do
połowy XIX wieku. Etapy:
a)
Dawna szkoła statutowa (od XII-XVI wieku) – rozwinęła się głównie na terenie
dzisiejszych Włoch i Francji. Twórcy: glosatorzy, postglosatorzy, kanoniści.
Sformułowano wiele aktualnych do dziś zasad. M.in. dokonano rozróżnienia między
Romami dot. postępowania sądowego i normami prawa materialnego; przyjęto zasadę
legis fori (legis loci proces sus) – Jakub Balduini; premia locus regit forman actus.
Niektórzy przeciwstawiali się bezwzględnemu stosowaniu legis fori – uważali, że w razie
sporu między osobami pochodzącymi z różnych obszarów należy wziąć pod uwagę
kolidujące normy i zastosować słuszniejsze. W XIII wieku znany był już podział na:
•
Statuty rzeczowe – obejmowały normy, które miały określać prawny reżim rzeczy.
Dotyczył wszystkich rzeczy znajdujących się na danym terytorium. Taki charakter
miały normy dotyczące tylko rzeczy. Gdy norma dotyczyła zarówno rzeczy, jak i
osób – wchodzi do statutu rzeczowego tylko wtedy, gdy czynnik „rzeczowości”
przeważa nad czynnikiem „personalności”.
•
Statuty osobowe – odnosiły się do osób. Statut osobowy „towarzyszy” osobie. Jeśli
przynosi rozwiązanie odmienne niż to, które daje prawo rzymskie, nieodzowne są
dystynkcje.
•
Statuty mieszane – odnosiły się częściowo do osób, częściowo do rzeczy. Niektórzy
uważali, że chodzi tu o normy dotyczące czynności, inni, że jedynie te dot. formy
czynności. Czasami przyjmowano, że obejmuje normy obowiązujące w miejscu
dokonania czynności lub zamierzonego jej skutku.
b)
Szkoła francuska (XVI w.) – Charles Dumoulin, Bertrand d’Argentre. Dumoulin
dzielił statuty na dotyczące formy czynności prawnej oraz dotyczące treści czynności lub
prawa (zależne od woli – w przypadku zobowiązań lub niezależne od woli – rzeczowe i
osobowe). W dziedzinie zobowiązań, wola powinna być czynnikiem decydującym i należy
jej poszukiwać w okolicznościach zawarcia umowy (np. miejscu jej zawarcia).
D’Argentre – stosunki prawne związane z określonym obszarem podlegają prawu tego
obszaru. Stosunkami osobowymi rządzi prawo domicylu. Przeciwstawiał się znaczeniu
woli stron. Preferował zasadę terytorializmu.
c)
Szkoła holenderska (XVII-XVIII w.) – Paweł Voet, Jan Voet, Ulryk Huber. Uważali
oni, że każde prawo jest z natury swej terytorialne, logiczną konsekwencją suwerenności
jest stosowanie tylko prawa danego terytorium. Nie ma więc obowiązku stosowanie
prawa obcego, można je jednak stosować ze względów kurtuazji międzynarodowej, o ile
nie będzie się to łączyć z uszczerbkiem dla władzy lub praw panującego i jego obywateli.
Duży wpływ na doktrynę angielską i północnoamerykańską (J. Story). Szerokie
dopuszczenie do głosu zasady somity prowadziło do ograniczenia zasady terytorializmu.
Szkoła statutowa wycisnęła piętno na wielkich kodyfikacjach z XVIII i początku XIX wieku
np. na Landrechcie pruskim z 1794 r.
By J.H.
4
Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861)
Krytyka teorii statutowej. Dzieło: „System des heutigen romischen Rechts”. Twórca teorii
„siedziby” stosunku prawnego. Ową „siedzibę” stosunku prawnego stanowi obszar prawny, z
którym dany stosunek jest najściślej związany, do którego ze względu na swą naturę (swój
specjalny charakter) „należy”, któremu „podlega”. Jest to czynnik rozstrzygający o
właściwości prawa. Prawo obowiązujące w „siedzibie” stosunku należy stosować bez względu
na to czy będzie to prawo własne czy obce. Zdolność należy oceniać według legis domicilii
osoby, o którą chodzi; prawa rzeczowe (i posiadanie) tak na ruchomościach, jak i na
nieruchomościach podlegają prawu miejsca położenia rzeczy; w zakresie zobowiązań należy
stosować prawo miejsca wykonania zobowiązania, z tym że pierwszeństwo przy ustalaniu tego
miejsca powinno się przyznać wyraźnej lub dorozumianej woli stron. Sprawy spadkowe, bez
względu na to, czy chodzi o ruchomości czy o nieruchomości, należy oceniać według prawa
miejsca zamieszkania spadkodawcy z chwili śmierci; w sprawach rodzinnych decydować
powinno prawo miejsca zamieszkania męża lub ojca (jako głowy rodziny); forma czynności
prawnej podlega zasadniczo prawu miejsca jej dokonania, można jednak również dokonać
czynności prawnej w formie wymaganej przez prawo, któremu podlega sama czynność.
Konieczność wprowadzenia dwóch grup ograniczeń w stosowaniu prawa obcego:
a)
„Ustawy bezwzględnie wiążące” wchodzące w skład systemu prawnego obowiązującego w
siedzibie sądu, które wymuszają swoje zastosowanie bez względu na to, jakiemu prawu
podlega dany stosunek. Chodzi o przepisy wprowadzające zakazy lub ograniczenia ze
względów obyczajowych (np. zakaz poligamii) lub ze względu na dobro publiczne. Sędzia
powinien stosować zawsze własne przepisy tego rodzaju, pomijać zaś obce.
b)
Przepisy obcego prawa dotyczące instytucji nieznanych prawu obowiązującemu w
siedzibie sądu (np. przewidujące śmierć cywilną).
Jego największą zasługą jest zaproponowanie nowej metody poszukiwania rozwiązań
kolizyjnych, wysunięcie na czoło indukcji, zwrócenie uwagi na potrzebę badania istoty
stosunków prawnych jako przygotowania do rozstrzygnięcia kolizyjnego. Próbie czasu oparła
się przyjmowana przez Savigny’ego zasada równorzędności systemów prawnych w procesie
określania prawa dla danej sprawy właściwego.
Nowa szkoła włoska (XIX w.)
Pasquale Stanislao Mancini. Zasada narodowości. Dotyczy to w szczególności stosunków
osobistych, rodzinnych i spadkowych. W tym zakresie występują normy, których strony swą
wolą wyłączyć nie mogą. W dziedzinie prawa zobowiązań czynnikiem decydującym jest wola
stron. Wprowadza zasadę porządku publicznego (na który składały się normy „prawa
publicznego” oraz przepisy bezwzględnie wiążące), ograniczającą zastosowanie prawa obcego.
Teoria nowej szkoły włoskiej oddziałała na doktrynę wielu państw.
Czasy nowsze i najnowsze (XIX-XX w.)
•
Nauka francuska: A. Pillet – Zwracał uwagę na cel społeczny norm prawnych,
rozróżniał przepisy „pozaterytorialne” wydane w interesie jednostek i „terytorialne”
wydane w interesie społecznym. O tym, jakim normom należy dać pierwszeństwo w razie
ich konfliktu, rozstrzyga ich cel społeczny. Podkreślał konieczność międzynarodowego
poszanowania praw nabytych. J.P. Niboyet – koncepcje terytorialistyczne, zwracał uwagę
na doniosłość czynnika politycznego w prawie prywatnym międzynarodowym. H.
Batiffol.
By J.H.
5
•
Teoria praw nabytych: A.V. Dicey (Wielka Brytania), J. Beale (USA) – sędzia stosuje
zasadniczo własne prawo merytoryczne, jeśli jednak prawo podmiotowe powstało
wskutek zdania, które miało miejsce w obcym państwie, należy to uszanować. Ten, kto
powołuje się na prawo nabyte pod rządem obcego prawa, musi to udowodnić. Obce
prawo stanowi więc jedną okoliczności stanu faktycznego, uwzględnianie obcego prawa
jest zatem jedynie uwzględnieniem faktu, a nie stosowaniem prawa.
•
Local law theory: W.W. Cook (USA) – norma obcego prawa to jedynie wzór
utworzenia lub wyszukania we własnym systemie prawnym podobnej normy. Sąd uznaje
wyłącznie prawa podmiotowe istniejące zgodnie z własnym prawem (a nie prawa nabyte
pod rzędem obcego prawa). Podstawę rozstrzygnięcia stanowi więc zawsze lex fori.
Korzystanie z tradycyjnych, schematycznych łączników nie może być mechaniczne.
•
Teoria governmental interest: B. Currie – przeciwny tworzeniu ogólnych norm
kolizyjnych, gdyż przekreślałoby to indywidualną analizę każdego przypadku.
Przestrzenny zakres każdego przepisu wynika z jego celu. Decydujące znaczenie ma przy
tym interes państwa forum.
•
D.F. Carves – nie należy poszukiwać rozstrzygnięć kolizyjno prawnych w oderwaniu od
treści norm merytorycznych systemów prawnych pozostających w danym przypadku w
konflikcie. Określenie prawa właściwego powinno stanowić wynik poszukiwania
słusznego rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Należy stosować normę merytoryczną
najbardziej odpowiednią. Przy jej wyborze trzeba brać pod uwagę nie tylko cele
odpowiadających sobie norm konkurujących systemów prawnych, lecz również
„intensywność powiązania” owych systemów z danym stosunkiem. Spośród
konkurujących systemów należy zastosować prawo najsilniej zainteresowane
stworzeniem podstawy rozstrzygnięcia.
•
Zasady analizy kolizyjno prawnej: R. Leflar – katalog zasad: przewidywalność
rozstrzygnięcia sądu; zapewnienie międzynarodowej (i międzystanowej) równowagi;
ułatwienie zadań sądu; uwzględnienie governmental interest fori; zastosowanie „lepszej
normy prawnej”.
•
Legis fori (powrót do stosowania w szerokim zakresie): A.E. Ehrenzweig – obcy przepis
może być stosowany tylko wtedy, gdy zachodzą łącznie następujące przesłanki: a) strony
powołają się w procesie na obcy przepis; b) celowościowa wykładnia własnego
odpowiedniego przepisu wykaże brak zainteresowania danym stanem faktycznym; c) lex
fori nie odmawia ochrony z powodu braku jurysdykcji; d) własna Policy wyraźnie
dopuszcza do głosu obcy interes (reprezentowany przez wchodzącą w grę obcą normę).
•
W.L.M. Reese – wśród celów PPM wymienia: sprawiedliwe i harmonijne
rozwiązywanie kolizji; dążenie do pewności, przewidywalności i jednolitości wyniku. Przy
rozwiązywaniu kolizji systemów prawnych należy brać pod uwagę podstawowe zadania
konkurencyjnych systemów prawnych, a nie konkretną ratio legis danego przepisu.
Poglądy te wywarły znaczny wpływ na Restatement II z 1971 r.
•
Przeważające w nauce europejskiej jest przekonanie o przydatności ujętych
abstrakcyjnie ogólnych reguł kolizyjnych, za których pośrednictwem następuje wskazanie
prawa właściwego. Nie wyklucza to aktywności sędziego, którą wręcz wymuszają różne
instrumenty wkomponowane w mechanizm kolizyjno prawny.
Polska nauka prawa prywatnego międzynarodowego
Bujny rozwój PPM w Polsce nastąpił dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Pierwsze
projekty powstały w 1920 r. (F. Zolla i M. Rostworowskiego). Pierwsza polska ustawa o
prawie prywatnym międzynarodowym została uchwalona 2 sierpnia 1926 r.
By J.H.
6
K. Przybyłowki odegrał znaczącą rolę. Był on głównym referentem projektu nowej ustawy,
uchwalonej przez Sejm w 1965 r. i aktorem dzieł aktualnych po dzień dzisiejszy. Innym
wielkim autorytetem był H. Trammer, a także B. Walaszek.
Źródła prawa prywatnego międzynarodowego
Na pierwszym planie jest ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o prawie prywatnym
międzynarodowym (Dz.U. Nr 80, poz. 432), która weszła w życie 16 maja 2011 r.
Stanowi ona źródło krajowego prawa prywatnego międzynarodowego. Jej postanowienia są
zharmonizowane z przepisami europejskiego prawa prywatnego międzynarodowego. Ustawa
ta jednak nie normuje zagadnień z zakresu tzw. prawa cudzoziemców.
Poza w/w ustawą istnieją jeszcze inne akty dot. PPM, jak: Prawo wekslowe; Prawo
czekowe; dekret w sprawie ważności niektórych małżeństw i rozwodów obywateli polskich;
Prawo o aktach stanu cywilnego; ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych.
Ponadto Polska jest uczestnikiem wielu konwencji multilateralnych zawierających
normy kolizyjne, jak np.: Konwencji haskiej dot. uregulowania opieki nad małoletnimi;
Konwencji europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym; Konwencji o uznawaniu
rozwodów i separacji; Konwencji o obywatelstwie kobiet zamężnych; Konwencji haskiej
dotyczącej procedury cywilnej, a także konwencji bilateralnych, jak np. Umowa z
Federacją Rosyjską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i
karnych.
Także Wspólnota podjęła już wiele działań. Traktat amsterdamski z 1997 r. włączył
współpracę sądową w sprawach cywilnych do TWE w celu utworzenia „obszaru wolności,
bezpieczeństwa i sprawiedliwości”. Ponadto uchwalono także wiele aktów dot. jurysdykcji,
uznawania orzeczeń, postępowania dowodowego itd. Wyróżnić można np. rozporządzenie o
postępowaniu upadłościowym czy rozporządzenie o jurysdykcji, uznawaniu i wykonywaniu
orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności
rodzicielskiej za dzieci obojga małżonków.
Szczególnie trzeba jednak zwrócić uwagę na rozporządzenie z 11 lipca 2007 r. dotyczące
prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych – „Rzym II” oraz
rozporządzenie z 17 czerwca 2008 r. określające prawo właściwe dla zobowiązań
umownych – „Rzym I”, a także rozporządzenie z 18 grudnia 2008 r. w sprawie
jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w
zakresie zobowiązań alimentacyjnych.
Prawo zwyczajowe ciągle jeszcze w niektórych systemach prawnych odgrywa w zakresie
prawa prywatnego międzynarodowego doniosłą rolę. W Polsce jego znaczenie jest niewielkie.
Nie można jednak wykluczać kształtowania się norm prawa zwyczajowego wypełniających
luki regulacji ustawowej. Decydującą przy tym rolę należy przyznać praktyce, często
inspirowanej i wpieranej przez doktrynę.
Konkretyzacja, dzięki judykaturze i przy wsparciu doktryny, dyrektywy z art. 67 odwołującej
się do idei prawa najściślej związanego, w wyniku powtarzającego się odwoływania siędo tego
samego łącznika dla określonego zakresu, może oznaczać ukształtowanie się normy kolizyjnej
prawa zwyczajowego.
By J.H.
7
NORMY KOLIZYJNE PRAWA PRYWATNEGO
MIĘDZYNARODOWEGO
Budowa normy kolizyjnej
Normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego nie regulują wprost stosunków
życiowych (jak czynią to normy prawa merytorycznego), lecz jedynie wskazują, prawo
merytoryczne którego państwa jest w danym wypadku właściwe.
Norma prawa merytorycznego składa się z hipotezy, dyspozycji i ewentualnie sankcji.
Natomiast norma kolizyjna składa się z hipotezy i dyspozycji.
W skład hipotezy wchodzi: zakres oraz baza faktyczna łącznika.
W skład dyspozycji wchodzi nakaz zastosowania prawa jakiegoś obszaru państwowego oraz
łącznik.
Łącznik składa się z określnika nominalnego i subokreślnika temporalnego.
Natomiast w skład określnika nominalnego wchodzi podstawa oraz dopełniacz.
Hipoteza normy kolizyjnej zawiera zwykle:
a)
Zakres – czyli opis sytuacji życiowej lub grupy takich sytuacji (ujętych abstrakcyjnie),
do których dana norma się odnosi. [Np. w art. 48 możność zawarcia małżeństwa: „O
możności zawarcia małżeństwa”]
b)
Ponadto w hipotezie normy kolizyjnej mieści się opis pewnych okoliczności mających
stanowić bazę faktyczną łącznika.
Dyspozycja normy kolizyjnej – mieści się w niej:
a)
Nakaz zastosowania prawa jakiegoś państwa [np. „podlega prawu państwa”, właściwe
jest prawo państwa”, „stosuje się prawo państwa”, czy w art. 48 „rozstrzyga”] oraz
b)
Łącznik – kryterium wskazujące (w sposób abstrakcyjny) o prawo jakiego państwa
chodzi [np. w art. 48 „prawo ojczyste stron”]. Łącznik składa się z:
•
określnika nominalnego [np. „obywatelstwo dziecka”], w skład którego wchodzi:
−
podstawa – np. „obywatelstwo”, „miejsce zamieszkania”, „miejsce położenia”
−
dopełniacz – np. „spadkodawcy”, „dziecka”, „rzeczy”
•
subokreślnika temporalnego – występuje w każdej normie kolizyjnej! Wyrażają
go takie zwroty jak: „z chwili urodzenia”, „z chwili dokonania czynności”,
„każdoczesne”, czy jak w art. 48 „z chwili zawarcia małżeństwa”. Nie w każdym
Norma kolizyjna
Hipoteza
Dyspozycja
Zakres
Baza faktyczna
łącznika
Łącznik
Nakaz zastos.
Prawa jakiegoś
obszaru państw.
Określnik
nominalny
Subokreślnik
temporalny
Podstawa
Dopełniacz
By J.H.
8
przepisie jest on jednak expressis verbis wyrażony (np. w art. 11 ust. 1: „Zdolność
prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej podlegają jej prawu
ojczystemu”) – w takim wypadku następuje jego ustalenie w drodze wykładni
przepisu.
Subokreślnik temporalny określa, z jakiej chwili powiązanie (wyznaczone przez
łącznik) między daną sytuacją życiową, a odpowiednim obszarem prawnym (obszarem
jakiegoś państwa) rozstrzyga o właściwości prawa.
[Przykład: Art. 64 ust. 2: „W razie braku wyboru prawa w sprawie spadkowej właściwe
jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci.”
Zakres: sprawa spadkowa
Nakaz zastosowania: „właściwe jest”
Łącznik: „prawo ojczyste spadkodawcy” – łącznik obywatelstwa (spadkodawcy)
Subokreślnik temporalny: „z chwili jego śmierci”]
Rodzaje norm kolizyjnych
a)
normy zupełne – wskazują dla określonych sytuacji prawo właściwe bez względu na to,
czy jest nim prawo własne czy obce. (One przeważają w naszej ustawie.)
b)
normy jednostronne – określają jedynie zakres zastosowania prawa własnego do
stosunków odpowiednio powiązanych z własnym obszarem prawnym (np. art. 13 ust 2:
„Jeżeli o ubezwłasnowolnieniu cudzoziemca orzeka sąd polski, stosuje się prawo
polskie.”; art. 14 ust. 2 „Jeżeli o uznaniu za zmarłego albo o stwierdzeniu zgonu
cudzoziemca orzeka sąd polski, stosuje się prawo polskie.”; art. 29 ust. 1.)
c)
niezupełne normy dwustronne – określają sferę działania prawa własnego oraz tylko
częściowo prawa obcego.
d)
Normy kolizyjne pierwszego stopnia – rozgraniczają sfery działania praw
merytorycznych różnych państw w przestrzeni.
e)
Normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzędne normy PPM) – rozgraniczają sfery
działania norm kolizyjnych pierwszego stopnia różnych państw.
Według powszechnie przyjętej niepisanej normy drugiego stopnia, sądy każdego państwa
stosują w pierwszej kolejności własne normy kolizyjne pierwszego stopnia. Obce normy
kolizyjne pierwszego stopnia mogą stosować dopiero, gdy zezwalają im na to własne
normy kolizyjne drugiego stopnia (np. normy regulujące odesłanie).
[Np. art. 5 ust. 1: „Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą,
każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo
polskie.”]
Zakres normy kolizyjnej
Zakres zawiera oznaczenie rodzaju sytuacji, jakich dana norma dotyczy. Jest to
więc opis stypizowanej sytuacji lub grupy takich sytuacji, które ta norma obejmuje. Opis bywa
dokonywany skrótowo, zazwyczaj przy użyciu słownictwa zaczerpniętego z własnego prawa
merytorycznego.
By J.H.
9
Dopiero po zastosowaniu normy kolizyjnej i ustaleniu prawa właściwego można stwierdzić,
czy konkretna sytuacja życiowa, podciągnięta pod zakres odpowiedniej normy kolizyjnej jest
stosunkiem prawnym i jakim (według właściwego dla niej prawa merytorycznego.
Oznaczenia zakresu: „zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej”,
„osoba prawna”, „uznanie osoby za zmarłą”, „forma czynności prawnej”, „przedawnienie
roszczeń”, „możność zawarcia małżeństwa”, „forma zawarcia małżeństwa”, „stosunki osobiste
i majątkowe między małżonkami”, „własność i inne prawa rzeczowe”, „posiadanie”, „sprawy
spadkowe”.
Łącznik normy kolizyjnej
Łącznik to termin używany na oznaczenie elementu (kryterium), ze względu na który do
danego stosunku stosuje się normy określonego systemu prawnego.
Istnieją różne rodzaje łączników. Wyróżnić należy:
a)
Łączniki personalne (podmiotowe, osobowe) – nawiązujące do różnych postaci więzi
pomiędzy osobą fizyczną lub prawną, a określonym obszarem prawnym. Np.
obywatelstwo, zamieszkanie, zwykły pobyt osoby fizycznej, siedziba osoby prawnej,
miejsce utworzenia osoby prawnej.
b)
Łączniki przedmiotowe – gdy rolę łącznika odgrywa inne kryterium. Np. miejsce
położenia rzeczy, dokonania czynności prawnej, wykonania zobowiązania, siedziby
władzy orzekającej.
c)
Łączniki subiektywne – jest to wybór prawa. (sporne) Wszystkie inne to obiektywne.
Niekiedy norma wymaga, by powiązanie z określonym obszarem prawnym, rozstrzygające o
właściwości prawa, zachodziło po stronie obu podmiotów danego stosunku
(np. właściwość
wspólnego prawa ojczystego małżonków; właściwość prawa państwa, w którym oboje małżonkowie
mają miejsce zamieszkania; właściwość prawa państwa, w którym strony mają miejsce zwykłego
pobytu)
.
Normy kolizyjne mogą przewidywać dla określonego stosunku właściwość jednego bądź kilku
praw. Gdy przewidują kilka praw, czynią to w formie alternatywy łącznej, równoległej lub
rozłącznej albo wskazując zasadniczą właściwość jednego prawa i właściwość posiłkową
innego.
[Np. Prawa alternatywnie właściwe: art. 25 ust. 1 zd. 1 i 2 („Forma czynności prawnej
podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarczy jednak zachowanie formy
przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.”; art. 40 zd. 1 i
2. Równorzędna alternatywa: art. 11 ust. 1, 2 i 3 rozporządzenia Rzym I. Posiłkowa
właściwość: art. 10: „1. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość
prawa, stosuje się prawo najściślej związane z danym stosunkiem prawnym. 2. Jeżeli nie
można stwierdzić w rozsądnym terminie treści właściwego prawa obcego, stosuje się
prawo polskie.”]
Statut – prawo właściwe dla jakiegoś zakresu na podstawie miarodajnych dla tego zakresu
norm kolizyjnych. Zwykle występuje z jakimś dodatkiem. [Np. Prawo właściwe do oceny
własności, innych praw rzeczowych i posiadania stanowi statut rzeczowy. Prawo, któremu
podlega umowa, nazywane bywa statutem kontraktowym. Prawo właściwe dla rozwodu
By J.H.
10
nosi nazwę statutu rozwodowego. Prawo właściwe do oceny zdolności prawnej i zdolności
do czynności prawnych osoby fizycznej stanowi statut personalny osoby fizycznej.]
Statut personalny to nie to samo co prawo personalne! Prawo personalne to oznaczenie
prawa wskazanego łącznikiem personalnym dla dowolnego zakresu (obojętna jest więc
dziedzina, dla której wskazanie następuje). [Np. Prawem personalnym jest m.in. prawo
wskazane przez normy z art. 48 – prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa ustalone
na podstawie kryterium obywatelstwa, 57, 64. Statutem personalnym osoby fizycznej jest
zaś prawo wskazane przez normę z art. 11 ust. 1: „Zdolność prawna i zdolność do czynności
prawnych osoby fizycznej podlegają jej prawu ojczystemu.”]
Obywatelstwo
Obywatelstwo oznacza więź prawną pomiędzy osobą fizyczną a państwem, określaną też
mianem przynależności osoby do państwa. Prawo wskazane łącznikiem obywatelstwa nosi
nazwę prawa ojczystego (lex patriae).
Jest to podstawowy łącznik w sferze norm kolizyjnych dotyczących osoby fizycznej,
stosunków rodzinnych i spadkowych.
Osłabienie więzi wynikającej z obywatelstwa jest naturalnym następstwem znacznego międzynarodowego ruchu
osobowego, zwłaszcza przemieszczania się na stałe ludności. Łącznik obywatelstwa opiera się na powiązaniu
odznaczającym się względną stałością (stabilnością), większą niż przy łączniku miejsca zamieszkania. Ponieważ
zmiana obywatelstwa nie zależy wyłącznie od woli osoby zainteresowanej, mamy tu pewną stałość statutu i
większą jednoznaczność niż w przypadku łącznika miejsca zamieszkania. Istnieje też łatwość w dowodzeniu
obywatelstwa. Łącznik ten zabezpiecza też interesy państw, które mają liczną emigrację.
Wadami tego łącznika jest to, iż nie zawsze ośrodek działalności życiowej osoby, zwłaszcza działalności
gospodarczej, znajduje się na obszarze państwa ojczystego danej osoby. Nawiązuje on do węzła wyłącznie
prawnego, niewystępującego jawnie na zewnątrz. Ponadto łącznik ten zawodzi w przypadku bezpaństwowców oraz
sprawia kłopoty w sytuacji podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa.
O tym, czy ktoś jest obywatelem określonego państwa, rozstrzyga prawo tego państwa.
Ta sama osoba jest czasem uznawana za swego obywatela przez dwa lub większą liczbę
państw. W razie podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa, gdy jednym z tych obywatelstw
jest obywatelstwo polskie, należy stosować jako prawo ojczyste – prawo polskie.
Cudzoziemiec mający obywatelstwo dwóch lub więcej państw podlega jako prawu ojczystemu
prawu tego z nich, z którym jest najściślej związany. Związek ten należy oceniać przy
uwzględnieniu całokształtu okoliczności dotyczących danej osoby.
Łącznik obywatelstwa zawodzi w stosunku do bezpaństwowców (apatrydów, apolidów).
Bezpaństwowcem jest ten, kto przez urodzenie nie nabył żadnego obywatelstwa, bądź ten, kto
utracił dotychczasowe obywatelstwo i nie nabył nowego. Art. 11: „1. Jeżeli ustawa przewiduje
właściwość prawa ojczystego, a obywatelstwa danej osoby ustalić nie można, osoba ta nie
ma obywatelstwa żadnego państwa albo nie można ustalić treści prawa ojczystego, stosuje
się prawo państwa, w którym znajduje się jej miejsce zamieszkania; w razie braku miejsca
zamieszkania stosuje się prawo państwa, w którym znajduje się miejsce jej zwykłego
pobytu. 2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio do osoby, która uzyskała ochronę w innym
państwie niż państwo ojczyste w związku z faktem, że jej więzy z państwem ojczystym
uległy trwałemu zerwaniu z powodu naruszania w tym państwie podstawowych praw
człowieka”.
Zamieszkanie (domicyl)
By J.H.
11
Pojęcie miejsca zamieszkania (domicylu) jest różnie rozumiane w prawie poszczególnych
państw. Aby określić miejsce zamieszkania w grę wchodzą następujące możliwości:
1)
O tym, czy dana osoba ma zamieszkanie w określonym państwie, rozstrzyga prawo tego
państwa – rozwiązanie nie do przyjęcia, gdyż stwarza niebezpieczeństwo częstego
powstawania sytuacji wielorakiego miejsca zamieszkania lub jego braku.
2)
Pojęcie zamieszkania ma taką treść, jaką nadaje mu polski Kodeks cywilny – również
trzeba odrzucić, gdyż nie wszystkie przepisy naszego K.c. dotyczące miejsca zamieszkania
nadają się do wykorzystania na gruncie kolizyjno prawnym. W szczególności
nieprzydatne wydają się przepisy art. 26028 K.c.
3)
Zamieszkanie jako łącznik jest pojęciem samoistnym polskiego prawa
prywatnego międzynarodowego, należy więc samodzielnie, nie krępując się
postanowieniami prawa merytorycznego własnego lub obcego państwa
dokonać odpowiedniego jego oznaczenia na użytek norm kolizyjnych, w
których ono występuje. – ten punkt widzenia wydaje się trafny. Jego przyjęcie
prowadzi do konstrukcji kolizyjnego pojęcia miejsca zamieszkania. Należy więc
również na terenie naszego prawa prywatnego międzynarodowego, przy ocenie
zamieszkania brać pod uwagę zarówno okoliczności obiektywne (faktyczne miejsce
osiedlenia się), jak i subiektywne (zamiar stałego pobytu danej osoby bądź jej
przedstawicieli ustawowych).
Takie rozwiązanie należy stosować wyłącznie przy wykładni polskich norm kolizyjnych,
posługujących się łącznikiem miejsca zamieszkania.
W przypadku wielorakiego miejsca zamieszkania (zdarzającego się wyjątkowo), jeżeli
jednym z wchodzących w grę miejsc zamieszkania jest miejsce zamieszkania w Polsce, brać
można pod uwagę:
a)
Zastosowanie jako prawa miejsca zamieszkania prawa polskiego (analogia z art. 2 ust. 1)
– trafniejsze rozwiązanie.
b)
Uznanie, że osoba ta ma miejsce zamieszkania w tym państwie, w którym skupia się
główna, przeważające jej aktywność życiowa (analogia z art. 2 ust. 2) – Jeżeli w wypadku
wielorakiego miejsca zamieszkania chodzi wyłącznie o miejsce zamieszkania w
państwach obcych, wówczas należy przyjąć to rozwiązanie.
Sąd państwa członkowskiego, rozpatrujący daną sprawę – przy ustalaniu czy osoba fizyczna
ma miejsce zamieszkania na terytorium jego państwa – stosuje swoje prawo. Jeżeli jednak
strona nie ma miejsca zamieszkania w państwie członkowskim, którego sąd rozpatruje
sprawę, sąd ten – przy ustalaniu, czy strona ma miejsce zamieszkania w innym państwie
członkowskim – zastosuje prawo tego innego państwa (art. 59 rozporządzenia o jurysdykcji
oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych).
Pobyt zwykły i pobyt prosty
Pobyt zwykły (pobyt stały) – miejsce, w którym w jakimś okresie ześrodkowana jest
aktywność życiowa osoby fizycznej. Nie jest miejscem pobytu zwykłego miejsce, w którym
dana osoba przebywa przypadkowo lub przelotnie (pobyt wakacyjny, udział w ekspedycji
naukowej) albo gdy nie ma wolności w poruszaniu się (np. odbywa karę pozbawienia
wolności, służbę wojskową). Nie jest tu wymagany element animus (zamiar osiedlenia się na
By J.H.
12
stałe), wystarczy osiedlenie się na jakiś czas (np. na okres studiów). Łącznik pobytu zwykłego
występuje w niektórych aktach podpisanych przez Polskę.
Pobyt prosty – na ogół każde miejsce, nawet przemijające, chwilowe przebywanie w
oznaczonym miejscu. Wymaga się jednak i tu jakiegoś, choćby nieznacznego okresu
przebywania w danym miejscu (sam przejazd przez jakieś państwo nie stanowi pobytu
prostego).
Inne łączniki
1)
Łączniki personalne dotyczące osób prawnych
2)
Łącznik wyboru prawa
3)
Łączniki przedmiotowe, m.in.: miejsca dokonania czynności prawnej; miejsca
zawarcia umowy; miejsca zawarcia małżeństwa; miejsca położenia przedmiotu praw
rzeczowych; miejsca położenia nieruchomości; miejsca nastąpienia zdarzenia (innego niż
czynność prawna) będącego źródłem zobowiązania; miejsca nastąpienia szody
Wykładnia. Luki
W ustawie przeważają przepisy sformułowane ogólnie, a statuowane w nich normy należą do
syntetycznych. Z tego względu znaczną wagę przywiązuje się do ich wykładni. Nie są też one
wolne od luk.
Wykładni oraz wypełniania luk dokonywać należy według prawideł wykształconych w
ramach innych dziedzin prawa, zwłaszcza w ramach prawa cywilnego.
Zapobiec pojawieniu się luki można czasem dzięki zabiegom kwalifikacyjnym podjętym
wobec pojęć określających zakres danej normy kolizyjnej. Po dokonaniu kwalifikacji mamy
wówczas do czynienia z luką pozorną.
Istnieją też luki rzeczywiste – w razie braku wskazania prawa właściwego w ustawie,
przepisach szczególnych, ratyfikowanych umowach międzynarodowych i prawie Unii
Europejskiej do stosunku objętego zakresem ustawy należy stosować prawo państwa, z
którym jest najściślej związany (art. 67). Chodzi tu o dwie sytuacje:
a)
Sytuacje w ogóle nieunormowane (np. zaręczyny, legitymacja jako instytucja prawa
rodzinnego, związki partnerskie)
b)
Sytuacje mieszczące się prima facie w zakresie zastosowania określonej nomy kolizyjnej
wskazującej prawo właściwe, jednakże wyłączone poza jej zasięg za względu na
uszczegółowienie jej zakresu o wnioski płynące z bazy faktycznej łącznika.
Reguły uzupełniające wskazanie prawa właściwego, takie jak ta z art. 67 (powyżej) są optymalnym
rozwiązaniem kwestii luk w PPM. Wynika z nich ogólna wskazówka dotycząca poszukiwania prawa
najściślej związanego z ocenianą sytuacją. Jej zastosowanie w każdym rozpatrywanym przypadku
prowadzi do odkrycia okoliczności, które przesądzą o prawie właściwym (spełnią więc funkcję
łącznika).
By J.H.
13
Zagadnienie kwalifikacji
Kwalifikacja – wykładnia wyrażeń określających zakres normy kolizyjnej, podejmowana w
celu ustalenia przesłanek jej stosowania. Ma ona umożliwić stwierdzenie, czy dany stan
faktyczny może być przyporządkowany do zakresu określonej normy kolizyjnej.
W ramach kwalifikacji powinno dojść do wyodrębnienia z prawa właściwego zespołu norm, na
podstawie których ma być dokonana ocena prawna rozpatrywanego stanu faktycznego, co jest
równoznaczne z bliższym wyjaśnieniem zakresu wskazania danej normy kolizyjnej.
Trudności kwalifikacyjne:
1)
Nadawanie w poszczególnych systemach tak samo brzmiącym wyrażeniom różnych
znaczeń (np. inaczej rozumiane miejsce zamieszkania)
2)
Występowanie w jednych systemach prawnych instytucji nieznanych innym systemom
3)
Odmienna ocena prawna tych samych zdarzeń i ich skutków na tle poszczególnych
systemów (np. zerwanie zaręczyn może uzasadniać odpowiedzialność kontraktową lub ex
delicjo)
Metody kwalifikacyjne:
1)
Propozycje kwalifikacji według prawa merytorycznego obowiązującego w
siedzibie sądu orzekającego (kwalifikacja według legis fori) – F. Kahn, E.
Bartin. Przy ustalaniu treści pojęć występujących w normach kolizyjnych własnego prawa
prywatnego międzynarodowego sąd powinien kierować się wskazówkami zaczerpniętymi
z własnego prawa merytorycznego. Tak je pojmować, jak rozumiane są one we własnym
prawie merytorycznym.
Zwolennicy: prestiż prawa obowiązującego w siedzibie sądu orzekającego; niedopuszczalne
nadawanie jednakowo brzmiącym wyrażeniom różnej treści w zależności od tego czy jest to norma
merytoryczna czy kolizyjna; kwalifikacja według merytorycznej legis fori jest łatwa i prosta, gdyż
sędziemu najlepiej jest znane własne prawo.
Przeciwnicy: nie uwzględnia ona funkcji i celów norm kolizyjnych; jednocześnie narzuca prawu
prywatnemu międzynarodowemu schematy i podziały przyjęte we własnym prawie
merytorycznym.
Metoda ta zawodzi w przypadku instytucji cywilnoprawnych nieznanych własnemu
prawu merytorycznemu, prowadzi zaś niekiedy do impasu w sytuacji, gdy prawo obce
wskazane jako właściwe różni się znacznie od prawa merytorycznego własnego. Nie
nadaje się do wykorzystania przy dokonywaniu zabiegów kwalifikacyjnych na tle
konwencyjnych norm kolizyjnych europejskiego prawa prywatnego międzynarodowego.
2)
Postulat
kwalifikacji
według
prawa
merytorycznego
wskazanego
(kwalifikacja według legis causae) – F. Despagnet, M. Wolff. Podlegające
kwalifikacji wyrażenia należy pojmować w taki sposób, w jaki rozumiane są one w prawie
merytorycznym rządzącym danym stosunkiem (czyli w prawie właściwym).
Błąd logiczny typu petitio principia – metoda ta zaleca posługiwanie się prawem
właściwym w celu ustalenia, czy jest ono właściwe.
Prowadzi do zamazania różnicy pomiędzy zabiegami o charakterze kwalifikacyjnym,
mającymi na celu ustalenie przesłanek zastosowania normy kolizyjnej, a stosowaniem
prawa właściwego.
By J.H.
14
3)
Koncepcja kwalifikacji autonomicznej – E. Rabel. Zadaniem kwalifikacji jest
ustalenie idei podstawowej danej sytuacji prawnej przez porównywanie pokrewnych
instytucji występujących w różnych systemach prawnych. Dążyć jednocześnie należy do
uniezależnienia norm kolizyjnych PPM od prawa merytorycznego (postulat emancypacji
norm kolizyjnych).
Wykładnia powinna się odbywać samodzielnie, według zasad ogólnych wytworzonych
przez naukę prawa w ciągu długiej tradycji. Tworzenie własnych (autonomicznych) pojęć
wymaga badań prawnoporównawczych. Doprowadzi to w konsekwencji do upodobnienia
prawa prywatnego międzynarodowego poszczególnych państw, a tym samym stworzy
przesłanki do „umiędzynarodowienia” tego prawa. Brak widoków na realizację tej idei.
4)
Propozycje kwalifikacji według kolizyjnej legis fori (kwalifikacja
funkcjonalna) – oczywisty jest charakter norm prawa merytorycznego i norm
kolizyjnych. Normy kolizyjne wchodzą wraz z normami prawa merytorycznego do
systemu prawnego danego państwa. Mimo to jednak wykładnia wyrażeń występujących
w normach kolizyjnych powinna być dokonywana samodzielnie na użytek tych norm,
niezależnie od tego, jak są one rozumiane we własnym prawie merytorycznym.
Wyrażenia występujące w normach kolizyjnych należy pojmować w sposób
odpowiadający celom, jakie normy te mają do spełnienia. Trzeba uwzględniać
„międzynarodową funkcję rozgraniczającą” tych norm. Dokonując wykładni danej normy
kolizyjnej, trzeba badać, jakie „interesy” norma ta ma chronić w dążeniu do
urzeczywistnienia idei „sprawiedliwości międzynarodowej”.
K. Przybyłowski (wpływ na doktrynę polską): decydujące znaczenie ma wykładnia
poszczególnych norm. Jeżeli z ich treści co innego nie wynika – należałoby zawarte w
nich pojęcia określić samodzielnie dla zakresu prawa prywatnego międzynarodowego,
zgodnie z jego celami i odrębnym charakterem, nie krępując się w tej mierze a priori
przepisami jakiegoś określonego prawa merytorycznego.
Zagadnienie kwalifikacji trzeba starać się rozwikłać w każdym przypadku oddzielnie,
uwzględniając okoliczności danego przypadku. [Godne zalecenia są wskazania sformułowane
w ramach ostatniej koncepcji.]
Należy brać pod uwagę te normy, na których podstawie w państwie, którego prawo jest
stosowane zostałby oceniony stan faktyczny (lub jego element), o jaki w danym wypadku
chodzi.
Jeżeli sąd polski wyjątkowo stosuje obce normy kolizyjne, powinien on zawarte w nich
wyrażenia pojmować zgodnie z zasadami przyjętymi w państwie, o którego normy chodzi.
OZNACZENIE I ZASTOSOWANIE PRAWA WŁAŚCIWEGO
Kwestia wstępna
Kwestia wstępna – odrębny względem sprawy głównej, samoistna sytuacja prawna, której
ocena wywiera wpływ na rozstrzygnięcie sprawy głównej. Ujawnia się ona dopiero po
ustaleniu prawa właściwego dla sprawy głównej, a potrzeba rozstrzygnięcia kwestii wstępnej
wynika z treści norm merytorycznych prawa właściwego. Wynika, gdy normy merytoryczne
uzależniają określone skutki prawne od istnienia jakiegoś stosunku podlegającego odrębnej
ocenie kolizyjnoprawnej.
By J.H.
15
Nie ma kwestii z natury wstępnych lub głównych. To dany stosunek decyduje o tym czy dana
kwestia jest wstępną czy główną. Np. W charakterze kwestii wstępnej w sprawie spadkowej
może pojawić się istnienie węzła pokrewieństwa pomiędzy spadkodawcą, a kandydatem na
spadkobiercę, na którym ten ostatni opiera swe powołanie do dziedziczenia; bądź też
istnienie węzła małżeńskiego czy stosunku przysposobienia.
Potrzeba dokonania oceny stosunku może pojawić się zarówno wtedy, gdy prawem
właściwym dla sprawy głównej jest obcy system prawny, jak i wtedy, gdy sprawa główna
podlega prawu merytorycznemu tego państwa, w którym dokonywana jest ocena (prawu
własnemu).
1)
W tym ostatnim przypadku, tj. gdy sprawa główna jest rozpoznawana na
podstawie „własnych” przepisów – odszukanie prawa właściwego dla kwestii
wstępnej, nastąpi zawsze przy zastosowaniu norm kolizyjnych „własnych”, tzn. państwa,
o które w danym przypadku chodzi. Np. Jeżeli sprawę główną stanowi sprawa
spadkowa podlegająca na podstawie art. 64 prawu polskiemu, a kwestię wstępną –
ustalenie ojcostwa, to rozstrzygnięcie tej kwestii nastąpi na podstawie prawa
wskazanego
przez
odpowiednią
normą
kolizyjną
prawa
prywatnego
międzynarodowego polskiego, z art. 55 naszej ustawy:
„1.Ustalenie i zaprzeczenie pochodzenia
dziecka podlegają prawu ojczystemu dziecka z chwili jego urodzenia.
2.Jeżeli prawo ojczyste dziecka z chwili jego urodzenia nie przewiduje sądowego ustalenia ojcostwa, do
sądowego ustalenia ojcostwa stosuje się prawo ojczyste dziecka z chwili ustalenia pochodzenia dziecka.
3.Uznanie dziecka podlega prawu ojczystemu dziecka z chwili jego uznania. W razie gdy prawo to nie
przewiduje uznania dziecka, stosuje się prawo ojczyste dziecka z chwili jego urodzenia, jeżeli to prawo
uznanie przewiduje.
4.Uznanie dziecka poczętego lecz nienarodzonego podlega prawu ojczystemu matki z chwili uznania.”
2)
Gdy kwestia wstępna wyłoni się w trakcie stosowania do oceny sprawy
głównej obcego systemu prawnego – to obce prawo merytoryczne właściwe dla
sprawy głównej nie może być stosowane do oceny kwestii wstępnej. Zachodzi więc
konieczność oddzielnego poszukiwania prawa właściwego dla rozstrzygnięcia kwestii
wstępnej. Literatura proponuje tu 3 rozwiązania:
•
Do oceny kwestii wstępnej należy stosować prawo wskazane przez normę kolizyjną
legis fori (czyli prawa miejsca siedziby władzy orzekającej), miarodajną ze względu
na rodzaj kwestii, o jaką w danym wypadku chodzi. Niezależnie od tego, czy dana
kwestia będzie oceniana jako kwestia główna czy wstępna oraz bez względu na to dla
jakiej sprawy głównej dana kwestia stanowi kwestię wstępną, zawsze będzie ona
oceniana przez sądy danego kraju na podstawie tego samego prawa merytorycznego.
•
Przy ocenie kwestii wstępnej należy stosować prawo wskazane przez normy kolizyjne
legis causae, a więc normy kolizyjne wchodzące w skład systemu prawnego
właściwego dla sprawy głównej. Sąd każdego państwa rozstrzygający daną sprawę – w
przypadku zgodności norm kolizyjnych różnych państw dotyczących kwestii głównej –
będzie oceniał kwestię wstępną według tego samego prawa. Kwestia wstępna i kwestia
główna byłaby więc rozstrzygana według tego samego prawa.
•
Nie jest możliwe znalezienie jednego stałego sposobu postępowania, lecz trzeba,
uwzględniając okoliczności konkretnego przypadku, ważyć, której idei
przyznać pierwszeństwo: czy dążyć do wewnętrznej harmonii rozstrzygnięć
(stosując pierwszą metodę) czy też do międzynarodowej jednolitości (stosując drugą).
By J.H.
16
Zarówno pierwsza, jak i druga metoda dopuszcza wyjątki, stąd zwolennicy metody trzeciej. W
praktyce do zadowalających rezultatów najczęściej doprowadzi metoda pierwsza i ona też ma
największą popularność, jednakże nie wyklucza się stosowania metody drugiej.
Kwestia cząstkowa (wycinkowa) – nie jest kwestią wstępną. Pojawić się ona może przy
rozpoznawaniu sprawy głównej, jednakże nie podlega prawu właściwemu dla sprawy głównej.
Wskazanie prawa właściwego dla tej kwestii następuje na podstawie odrębnej normy
kolizyjnej wchodzącej w skład systemu prawnego, który wskazuje system właściwy dla sprawy
głównej, czyli normy kolizyjnej obowiązującej w siedzibie sądu orzekającego. Np. Kwestią
cząstkową jest zdolność do czynności prawnych oraz forma czynności prawnej w sytuacji,
gdy przedmiotem sprawy głównej jest stosunek oparty na czynności prawnej z zakresu
prawa rzeczowego. Wskazanie prawa właściwego dla tej kwestii nastąpi na podstawie
odrębnych norm kolizyjnych (por. art. 11, 17, 25). Jest to zarazem przykład na kolizyjno
prawne rozszczepienie sytuacji życiowej.
Kwestia pierwotna (wyjściowa) – oznaczenie składnika stanu faktycznego opisanego w
hipotezie normy kolizyjnej, mającego charakter materialno prawnej przesłanki zastosowania
normy kolizyjnej i wymagającego w związku z tym oceny według prawa merytorycznego.
Jeżeli kwestia pierwotna pojawi się przy ustalaniu przesłanek zastosowania własnej normy
kolizyjnej, wówczas do oceny owej kwestii należy zastosować prawo wskazane przez
miarodajną w danym zakresie normę kolizyjną wchodzącą w skład własnego systemu
prawnego. Np. w art. 51 występuje wyrażenie „małżeństwo”. Wyjaśnienie tego terminu
wymaga zastosowania prawa merytorycznego. Odszukanie tego prawa nastąpi na
podstawie norm kolizyjnych naszej ustawy – art. 48, 49 i 50.
Odesłanie
Organy każdego państwa zasadniczo stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe.
Wyjątek od tego zachodzi m.in. w przypadku odesłania. Normy regulujące odesłanie
rozstrzygają tzw. konflikty negatywne między systemami kolizyjnymi różnych państw.
Udzielają odpowiedzi na pytanie, co zrobić przy określaniu prawa właściwego, gdy normy
kolizyjne prawa wskazanego nie przewidują dla rozpatrywanego przypadku właściwości
własnego prawa.
Odesłanie – prowadzi do wyłączenia właściwości prawa wskazanego przez własną normę
kolizyjną na rzecz właściwości prawa, do którego odsyła norma kolizyjna wskazanego
systemu prawnego. Do odesłania dochodzi zatem, gdy norma kolizyjna PPM obowiązująca w
państwie, w którym dokonywana jest ocena danego stosunku (norma kolizyjna prawa
wskazującego), przewiduje w danym przypadku właściwość obcego prawa, a prawo to (mocą
swej normy kolizyjnej) każe stosunek ten oceniać według innego prawa, gdyż uznaje za
rozstrzygające inne powiązanie ocenianego stosunku z określonym obszarem prawnym, niż
powiązanie, którym kieruje się norma kolizyjna prawa wskazującego. Prawo, do którego
nastąpiło odesłanie, może „odsyłać” do kolejnego systemu prawnego.
Odesłanie
do prawa
państwa B
Stosunek prawny
Normy kolizyjne
państwa A
Normy kolizyjne
państwa B
Prawo merytoryczne
państwa X
By J.H.
17
Odesłanie zwrotne – gdy normy kolizyjne prawa wskazanego (prawa państwa B)
przewidują w rozpatrywanym zakresie właściwość prawa wskazującego (prawa państwa A).
Prawo wskazane odsyła więc z powrotem do prawa wskazującego. Np. W wypadku oceny w
Polsce, wchodzącej w skład spadku po obywatelu francuskim, prawem wskazanym przez
normę kolizyjną z art. 64 ust 2 jest prawo francuskie. Prawo francuskie jednak poddaje
ocenę dziedziczenia nieruchomości prawu miejsca położenia nieruchomości, dojdzie więc do
odesłania zwrotnego. Ostatecznie właściwe okaże się więc prawo polskie.
Odesłanie dalsze – gdy wskazane obce prawo odsyła do jakiegoś innego systemu prawnego
(ten z kolei może odsyłać do prawa następnego). Jest to odesłanie przyjęte, jeżeli PPM
państwa, do którego nastąpiło odesłanie, przewiduje w danym przypadku właściwość
własnego prawa.
Odesłanie pełne – gdy odesłanie (zwrotne lub dalsze) następuje w takim samym zakresie,
w jakim nastąpiło wskazanie ze strony państwa wskazującego.
Odesłanie częściowe – gdy prawo wskazane odsyła do prawa wskazującego (odesłanie
częściowe zwrotne) lub do prawa trzeciego (odesłanie częściowe dalsze) tylko w części zakresu
normy kolizyjnej, na podstawie której nastąpiło wskazanie.
Odesłanie złożone – gdy prawo wskazane samo nie uznaje się za właściwe, nie odsyła
jednak do jednego systemu prawnego, lecz do dwóch lub więcej systemów prawnych).
(Odesłanie złożone zwrotne, gdy jednym z tych systemów jest prawo państwa wskazującego, a
odesłanie złożone dalsze, gdy nie odsyła do prawa państwa wskazującego).
[Koncepcja tzw. odesłania podwójnego – sąd państwa A powinien w kwestii właściwości prawa
postąpić tak, jak postąpiłby w danym przypadku sąd państwa B, w związku z czym rozstrzygający
sprawę sąd państwa A powinien zbadać nie tylko normy kolizyjne zwykłe (pierwszego stopnia) państwa
B, ale także normy kolizyjne drugiego stopnia tego państwa, dotyczące odesłania. Metoda ta zawodzi,
gdy sposób rozumowania sądu państwa A stosują również sądy państwa B. Powstaje wówczas sytuacja
bez wyjścia.]
Odesłanie
dalsze
do
prawa państwa C
Odesłanie zwrotne do
prawa państwa A
Odesłanie
do prawa
państwa B
Stosunek prawny
Normy kolizyjne
państwa A
Normy kolizyjne
państwa B
Prawo merytoryczne
państwa X
Odesłanie
do prawa
państwa B
Stosunek prawny
Normy kolizyjne
państwa A
Normy kolizyjne
państwa B
Prawo merytoryczne
państwa X
Normy kolizyjne
państwa C
By J.H.
18
Odesłanie niekiedy przewiduje sam ustawodawca, innym razem dopuszcza je praktyka. W
Polsce odesłanie zwrotne spotkało się z przychylnym przyjęciem, natomiast odesłanie dalsze
jest niedopuszczalne!
Art. 5. 1.Jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez ustawę niniejszą, każe stosować
do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie.
2.Przepisu ust. 1 nie stosuje się, jeżeli wskazanie prawa właściwego:
1) nastąpiło w drodze wyboru prawa;
2) dotyczy formy czynności prawnej;
3) dotyczy zobowiązań umownych, pozaumownych lub z jednostronnych czynności
prawnych, dla których prawo właściwe określa niniejsza ustawa.
Nie wchodzi w grę również tzn. odesłanie zwrotne pośrednie, tzn. jeżeli nasza ustawa
przewiduje w danym przypadku właściwość prawa państwa B, a normy kolizyjne państwa B
odsyłają do prawa państwa C wskazują na prawo polskie, jako właściwe dla rozpatrywanej
sprawy, wówczas nie dojdzie do odesłania.
Konwencja rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych w art. 15
wyłącza odesłanie. Odesłanie wyłączają też rozporządzenia Rzym I (art. 20), Rzym II (art. 24)
oraz Protokół haski z 2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych.
Jeżeli prawem wskazanym na podstawie art. 16 Konwencji jaskiej z 1996 r. jest prawo państwa niebędącego stroną
Konwencji, w sytuacji gdy normy kolizyjne tego państwa wskazują jako właściwe prawo innego państwa również
niebędącego stroną Konwencji, należy zastosować prawo tego państwa, jeżeli ono samo uznaje się za właściwe. –
jest to przykład odesłania dalszego (jednostopniowego) przyjętego.
Niejednolite prawo
Prawo niejednolite – prawo państwa, w którym bądź na jego różnych obszarach (np. w
poszczególnych dzielnicach, kantonach lub republikach), bądź w różnych zakresach
osobowych (np. ze względu na wyznanie lub pochodzenie) obowiązują odrębne zespoły
normy merytorycznych. (Niejednolitość jest przyczyną konfliktów interlokalnych lub
interpersonalnych). Np. Współcześnie występuje w prawie Wielkiej Brytanii, Kanady, w
prawie Szwajcarii oraz o szerokim zasięgu w prawie Stanów Zjednoczonych (obejmuje tam
nie tylko normy merytoryczne ale również normy kolizyjne).
Który spośród wchodzących w grę zespołów norm merytorycznych stosować w danym
przypadku?:
Art. 9.Jeżeli w państwie, którego prawo jest właściwe, obowiązują różne systemy prawne,
prawo tego państwa wskazuje, który z tych systemów należy stosować. W razie braku
takiego wskazania, stosuje się ten z tych systemów, który związany jest najściślej z danym
stosunkiem prawnym.
Zatem sędzia polski w takim przypadku powinien stosować normy merytoryczne, które
wskazują wewnętrzne norm kolizyjne danego państwa. Jeżeli nie ma takiego rozstrzygnięcia
w normach państwa, którego prawo jest właściwe, albo jeżeli takie rozstrzygnięcie jest
niemożliwe, sędzia polski powinien wówczas zastosować ten system prawny wchodzący w
skład prawa właściwego, który jest najściślej związany z oceniany stosunkiem. (Przy ocenie
intensywności należy brać pod uwagę ogół okoliczności danej sprawy.)
By J.H.
19
W podobny sposób należy postępować gdy w systemie prawnym właściwym występują
konflikty intertemporalne – rozstrzygamy je zgodnie ze wskazówkami norm prawa
międzyczasowego (przechodniego) wchodzących w skład właściwego systemu prawnego.
Nie stoją temu na przeszkodzie nasze normy kolizyjne, nakazujące stosowanie prawa z jakiejś
określonej chwili, np. obywatelstwo z chwili śmierci spadkodawcy, gdyż subokreślnik temporalny
normy kolizyjnej wyznacza jedynie punkt czasowy powiązania. Np. Jeżeli prawo spadkowe państwa,
którego obywatelem był spadkodawca w chwili swej śmierci, uległo następnie, już po jego śmierci,
ale przed rozpoznaniem sprawy przez sąd zmianie, to kwestię, czy stosować prawo spadkowe dawne
czy nowe, powinno się rozstrzygać według reguł prawa przechodniego obowiązujących w państwie,
o którego prawo chodzi.
Art. 22 rozporządzenia Rzym I oraz art. 25 rozporządzenia Rzym II normują tę kwestię
inaczej:
„1. W przypadku gdy państwo składa się z kilku jednostek terytorialnych, z których każda
posiada własne normy prawne dotyczące zobowiązań umownych, dla ustalenia prawa
właściwego zgodnie z niniejszym rozporządzeniem każdą jednostkę terytorialną uważa się
za państwo.
2. Państwo członkowskie, w którym różne jednostki terytorialne mają własne normy
prawne dotyczące zobowiązań umownych, nie ma obowiązku stosowania niniejszego
rozporządzenia w przypadku kolizji norm wyłącznie takich jednostek terytorialnych.”
Zmiana statutu
Zmiana statutu – zjawisko, którego istotę stanowi to, że stosowanie norm kolizyjnych
prowadzi często do zetknięcia się kolejno dochodzących do głosu w charakterze prawa
właściwego norm merytorycznych, wchodzących w skład systemów prawnych różnych
państw. Np. Zmiana przez oboje małżonków obywatelstwa z polskiego na szwedzkie
sprawi, że z punktu widzenia polskiego prawa prywatnego międzynarodowego (art. 51 ust.
1) dojdzie do zmiany statutu stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami i
miejsce prawa polskiego jako prawa dla tych stosunków właściwego zajmie prawo
szwedzkie. Zmiana miejsca położenia rzeczy ruchomej (np. wywiezienie rzeczy ruchomej z
Polski do Francji) spowoduje (przy uwzględnieniu art. 41 ust. 1) zmianę statutu rzeczowego,
a więc prawa właściwego do oceny własności, innych praw rzeczowych i posiadania tej
rzeczy (od chwili zmiany miejsca położenia rzeczy statutem rzeczowym przestanie być
prawo polskie, stanie się zaś prawo francuskie).
Do zmiany statutu może dojść w wyniku:
1)
Zmiany norm kolizyjnych miarodajnych dla określonego zakresu, obowiązujących na
danym obszarze, która to zmiana prowadzi do tego, że prawo merytoryczne innego
państwa wskazywały normy dawne, a inne wskazują normy nowe. – np. wprowadzenie
nowego systemu prawnego (norm kolizyjnych i merytorycznych) w wyniku przesunięcia
granic państwowych albo wejście w życie nowych norm kolizyjnych prawa
międzynarodowego lub europejskiego. Pojawia się tu pytanie czy w takim wypadku
stosować starą czy nową normę kolizyjną (zagadnienie przechodnie)? Otóż przy
rozstrzyganiu konfliktów intertemporalnych w polskim prawie prywatnym
międzynarodowym
należy
posługiwać
się
regułami
prawa
przechodniego
ukształtowanymi na użytek stosunków cywilnoprawnych i występujących w obrębie tych
stosunków konfliktów intertemporalnych (stosując je odpowiednio).;
By J.H.
20
2)
Zmiany powiązania danego stosunku lub jego elementu (czyli zmiany stanu
faktycznego) rozstrzygającego o właściwości prawa wedle miarodajnych norm
kolizyjnych, obowiązujących na danym obszarze, tak że zamiast dotychczas właściwego
systemu, staje się, od chwili zmiany, system innego państwa. – zmiana ta może nastąpić
albo na skutek działania świadomego stron (np. zmiana obywatelstwa, zmiana miejsca
zamieszkania, zmiana miejsca położenia rzeczy, przeniesienie siedziby osoby prawnej)
albo w wyniku okoliczności od stron niezależnych (np. pozbawienia obywatelstwa mocą
zarządzenia właściwego organu państwowego). Tzw. konflikty ruchome (występują w
wyniku aktywności stron. Częstsze.)
Brak jest ogólnego rozwiązania w naszej ustawie, są jednak rozwiązania szczegółowe, np. art.
41 ust. 2: „Nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub
pierwszeństwa innych praw rzeczowych, podlegają prawu państwa, w którym przedmiot
tych praw znajdował się w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione
skutki prawne.”. Niektóre przepisy rozwiązują ten problem, określając właściwość prawa za
pośrednictwem subokreślnika temporalnego (np. art. 48, 54 ust. 1, 64 ust. 2). Inne przepisy
zaś wskazują właściwość każdoczesnego prawa (np. art. 51 ust. 1).
Statut niezmienny – gdy norma (w subokreślniku temporalnym) precyzuje chwilę miarodajną
w celu określenia prawa właściwego.
Statut zmienny – gdy subokreślnik mówi o właściwości każdoczesnego prawa.
W razie braku wyraźnego unormowania w przepisach, należy sfery działania poszczególnych
kolejno miarodajnych praw w konkretnych przypadkach rozgraniczyć sprawiedliwie, kierując
się ogólnymi, odpowiednio dostosowanymi zasadami prawa intertemporalnego, chyba że ich
modyfikacji w jakimś kierunku wymaga specjalna sytuacja, z którą się spotykamy. Z reguły
więc kierować się będziemy zasadą właściwości każdoczesnego statutu dla zdarzeń,
jakie miały miejsce w okresie powiązania z tym statutem.
a)
Strona pozytywna tej zasady (natychmiastowe lub bezpośrednie oddziaływanie na dany
stosunek nowego statutu) – nowy statut ma w zasadzie pełną swobodę działania w swoim
przedziale czasowym. Może więc przewidywać wygaśnięcie praw i sytuacji powstałych
pod dawnym statutem, może też nadawać owym prawom lub sytuacjom odmienną treść
lub zakres niż ten, jaki miały poprzednio.
b)
Strona negatywna – zakaz wstecznego działania nowego statutu, a więc wkraczania
nowego statutu na teren dawnego w odniesieniu do oceny zdarzeń, jakie nastąpiły w
okresie właściwości statutu dawnego. Wyjątki istnieją gdy trzeba powiązać całość danej
sytuacji z określonym statutem (np. art. 52 ust. 2 zd. 2: „W razie braku wyboru prawa,
do majątkowej umowy małżeńskiej stosuje się prawo właściwe dla stosunków
osobistych i majątkowych między małżonkami z chwili zawarcia umowy.”).
Stosunki
utrwalone pod dawnym statutem ulegają zmianie tylko o tyle, o ile wymaga tego nowy statut.
Również, gdy chodzi o ocenę prawnych refleksów stosunku zamkniętego (tzn. takiego który
powstał i ustał pod rządem prawa wskazanego przez normy kolizyjne obowiązujące w państwie
jego powstania i ustania), choćby stosunku takiego nie przewidywało prawo wskazane dla
stosunków tego rodzaju przez normy kolizyjne obowiązujące w państwie, w którym dokonywana
jest ocena, można uwzględniać dawny (ewentualnie obcy) statut utrwalony dawnym stanem
rzeczy (pod rządem dawnego/obcego statutu).
Obejście prawa
By J.H.
21
Obejście prawa – polega na uchyleniu się stron (strony) od skutków zastosowania prawa w
normalnym toku rzeczy właściwego przez odpowiednie (i rzeczywiste) związanie danego
stosunku z innym prawem w taki sposób, by mogło ono uchodzić w świetle norm kolizyjnych
obowiązujących w siedzibie sądu za właściwe do oceny tego stosunku. (czyli zmienić stan
faktyczny tak, by normy kolizyjne wskazały inny system, niż ten, który by wskazały przed
zmianą stanu faktycznego – J.H.)
Brak jest wyraźnych wskazówek, jak postępować w razie obejścia prawa, spotyka się jedynie
normy utrudniające takie obejście.
W doktrynie przyjęto, że w poszczególnych przypadkach można przeciwdziałać obejściu
prawa w normalnym toku rzeczy właściwego w ten sposób, że prawo to zostanie jako właściwe
zastosowane. Wolno do niego sięgać tylko wyjątkowo, w rażących przypadkach
niewątpliwego i rozmyślnego działania in fraudem legis (obejścia prawa) bezwzględnie
obowiązujących norm prawnych i jedynie wtedy, gdy same normy kolizyjne w sposób
kategoryczny wskazują właściwość określonego systemu prawnego.
Przy ocenie obejścia prawa
nie powinno mieć znaczenia czy jest ono skierowane przeciwko właściwości prawa polskiego czy
obcego.
Klauzula porządku publicznego
Klauzula porządku publicznego stanowi formę obrony, „klapy bezpieczeństwa”, przed
trudnymi do akceptacji skutkami zastosowania obcego prawa.
Art. 7.Prawa obcego nie stosuje się, jeżeli jego stosowanie miałoby skutki sprzeczne z
podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Pojęcie porządku publicznego jest pojęciem blankietowym i elastycznym. Konkretnie
można je ujmować jedynie ze stanowiska tego państwa, którego prawo posługuje się klauzulą
i do tego momentu czasowego, w którym się nią posługuje. Jest więc względne. Należy jednak
do pojęć ściśle prawnych, a nie moralnych czy społecznych.
Klauzula ta kieruje się przeciwko obcemu prawu merytorycznemu, nie zaś przeciwko obcym
normom kolizyjnym.
Powołanie się na klauzulę porządku publicznego może nastąpić tylko ze względu na własny
porządek prawny. Jedynie wyjątkowo i to w ograniczonym zakresie, może być brany pod
uwagę porządek prawny państwa obcego. Niekiedy mówi się też o międzynarodowym
porządku publicznym, obejmującym normy zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka z 1948 r., Paktów Praw Człowieka z 1966 r. oraz Europejskiej Konwencji Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności.
Przy rozpatrywaniu podstaw ingerencji klauzuli porządku publicznego trzeba brać pod uwagę
porządek prawny aktualny (z chwili orzekania) i to jedynie podstawowe zasady tego porządku
prawnego. Nim sięgnie się do tej klauzuli, należy zbadać, do jakich skutków w danym
przypadku prowadziłoby zastosowanie prawa obcego. Należy brać pod uwagę nie ogólne
różnice pomiędzy wskazanym przez nasze normy kolizyjne obcym prawem merytorycznym, a
prawem własnym, ale rezultaty, do jakich prowadzi zastosowanie w rozpatrywanej sprawie
prawa obcego. Nie chodzi przy tym o inne następstwa niż te, które miałyby miejsce na
By J.H.
22
podstawie własnych norm, ale o następstwa, które byłyby sprzeczne z podstawowymi
zasadami porządku prawnego RP.
Klauzulą tą należy posługiwać się rozważnie, sięgając do niej wyjątkowo i nie wychodząc poza
granice istotnych potrzeb.
Działanie dozwalające klauzuli – gdy strona dzięki zastosowaniu klauzuli osiąga więcej,
niż gdyby zastosowano (właściwe) prawo obce.
Działanie zakazujące klauzuli – gdy na skutek działania klauzuli wprowadza się
ograniczenie nieznane obcemu prawu właściwemu, co pogarsza położenie strony.
Działanie pozytywne klauzuli – gdy w miejsce wyłączonej normy obcej stosuje się normę
własnego prawa.
Działanie negatywne klauzuli – gdy skutki klauzuli ograniczają się do wyłączenia obcej
normy, bez wprowadzenia w to miejsce normy własnego prawa (np. w miejsce wyłączonej
obcej normy szczególnej może wejść w grę obca norma ogólna).
Przykłady: Na skutek dozwalającego działania klauzuli nie mogą być respektowane w
Polsce przewidziane w prawie obcym (właściwym na podstawie art. 48) zakazy zawierania
małżeństw podyktowane względami rasowymi lub wyznaniowymi.
Z kolei ze względu na zakazujące działanie klauzuli porządku publicznego nie będą w Polsce
stosowane obce przepisy sprzeczne z fundamentalną u nas zasadą monogamii.
Przeważa pogląd, że zastosowanie klauzuli porządku publicznego nie prowadzi automatycznie do właściwości
własnego prawa. Czasem dojdzie jedynie do wyłączenia zastosowania jakiejś pojedynczej normy obcego prawa,
przewidującej trudny do pogodzenia z naszym porządkiem prawnym szczegółowy zakaz, bez naruszenia
zasadniczej właściwości tego obcego prawa. Innym razem może okazać się uzasadnione zastosowanie innej normy
wchodzącej w skład tego samego systemu prawnego (np. w związku z wyłączeniem ze względu na klauzulę
przepisu szczególnego zastosowanie w to miejsce przepisu ogólnego obcego prawa właściwego).
W każdym konkretnym przypadku należy rozważyć możliwość ograniczenia skutków
działania klauzuli do skutków negatywnych. Dopiero gdy na tej drodze nie da się osiągnąć
zadowalającego rezultatu, należy sięgać do własnego prawa merytorycznego (czyli
pozytywnego działania).
Zastosowania prawa właściwego można odmówić jedynie wówczas, gdy takie zastosowanie w sposób
oczywisty byłoby nie do pogodzenia z porządkiem publicznym państwa sądu orzekającego. (Konwencja
rzymska z 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych)
Można odmówić stosowania prawa wskazanego na mocy Protokołu „jedynie w takim zakresie, w jakim
skutki jego zastosowania byłyby oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym miejsca organu
orzekającego” (Protokół haski z 2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych)
„Od stosowania prawa wskazanego w postanowieniach niniejszego rozdziału nie można odstąpić, chyb
że jego stosowanie jest wyraźnie sprzeczne z porządkiem publicznym, przy uwzględnieniu dobra
dziecka” (Konwencja haska z 1996r.)
Przepisy wymuszające swoje zastosowanie
By J.H.
23
Art. 8. 1.Wskazanie prawa obcego nie wyłącza zastosowania tych przepisów prawa
polskiego, z których treści lub celów w sposób niewątpliwy wynika, że regulują one
podlegający ocenie stosunek prawny bez względu na to, jakiemu prawu on podlega.
2.Przy stosowaniu prawa właściwego można uwzględnić przepisy bezwzględnie wiążące
innego państwa, z którymi oceniany stosunek prawny jest ściśle związany, jeżeli przepisy
te, według prawa tego państwa, stosuje się bez względu na to, jakiemu prawu ten stosunek
podlega. Podczas rozstrzygania o uwzględnieniu tych przepisów należy mieć na uwadze ich
naturę i cel oraz skutki, które wynikną z ich uwzględnienia oraz te, które wyniknęłyby w
razie ich pominięcia.
Taka regulacja zwiększa szansę na międzynarodową harmonię rozstrzygnięć i wykonywanie
orzeczeń w państwie trzecim, którego przepisy wymuszające będą wzięte pod uwagę.
Problemy związane z pojmowaniem i stosowaniem prawa
właściwego
Sąd lub inny polski organ jako prawo właściwe może stosować bądź prawo obowiązujące w
Polsce, bądź prawo obce. W myśl zasady równorzędnego traktowania praw
obowiązujących na różnych terytoriach, prawo obce powinno być traktowane na równi
z prawem własnym. Właściwość prawa obcego nie stanowi wyjątku od zasady/domniemania
właściwości legis fori, bo taka zasada/domniemanie w Polsce nie obowiązuje.
Można jednak mówić o odchyleniach od zasady równorzędnego traktowania prawa własnego
w przypadku art. 7 i 8 ustawy, które umożliwiają ochronę własnego porządku prawnego.
Obce prawo właściwe należy stosować w granicach jego właściwości, wyznaczonej przez
normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego obowiązujące w Polsce, które
stanowią tego podstawę. Jedynie wyjątkowo i w wypadkach przewidzianych w polskiej
ustawie, taką podstawę mogą stanowić obce normy kolizyjne.
Zarówno prawo polskie, jak i obce należy traktować jako prawo, a nie fakt. Nie można też
twierdzić, że w danej sytuacji chodzi jedynie o stwierdzenie faktu nabycia praw
podmiotowych pod rządem obcego prawa.
Od stosowania obcego prawa właściwego trzeba odróżnić przypadki, gdy normy prawne
wchodzące w skład obcego systemu prawnego są jedynie uwzględniane jako element
podlegającego ocenie stanu faktycznego. Traktowane są one wówczas na równi z innymi
okolicznościami ocenianego stanu faktycznego.
Zastosowane obce prawo właściwe pozostaje prawem obcym. Nie jest to więc inkorporacja
norm prawa obcego do naszego systemu prawnego.
Obowiązywanie i treść norm prawa obcego należy ustalać zgodnie z zasadami przyjętymi w
państwie, o którego prawo chodzi. Zatem trzeba respektować tamtejsze źródła prawa (także
prawo zwyczajowe) oraz dokonywać wykładni norm według zasad przyjętych prawie obcym.
Prawo właściwe (polskie i obce) powinno być stosowane z urzędu niezależnie od tego czy
strony się na nie powołały. Jeżeli podstawę właściwości prawa stanowi wola stron (jak np. w
art. 52 ust. 1, 64 ust. 1 – dopuszczające tzw. wybór prawa), prawo wybrane również jest
stosowane przez sąd z urzędu. Nie stanowi więc przeszkody do stosowania prawa obcego brak
uznania państwa, o którego prawo chodzi.
By J.H.
24
Zastosowanie prawa obcego nie zależy też od kolozyjnoprawnej wzajemności. Jest więc
niezależne od tego, czy sąd państwa, o którego prawo chodzi w sytuacji podobnej,
zastosowałby nasze prawo.
Niezastosowanie o ogóle lub błędne zastosowanie prawa właściwego (własnego czy obcego)
stanowi naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie, z wszystkimi tego konsekwencjami procesowymi – może być więc użyte jako
zarzut w apelacji. Niezastosowanie właściwego prawa obcego stanowi naruszenie
odpowiedniej normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego.
Art. 1143. K.p.c.: § 1. Sąd z urzędu ustala i stosuje właściwe prawo obce. Sąd może
zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości o udzielenie tekstu tego prawa oraz o wyjaśnienie
obcej praktyki sądowej.
§ 2. Sąd może zwrócić się do Ministra Sprawiedliwości również o udzielenie informacji co
do istnienia wzajemności w stosunkach z państwem obcym.
§ 3. Celem ustalenia treści prawa obcego lub obcej praktyki sądowej albo istnienia
wzajemności sąd może zastosować także inne środki, w tym zasięgnąć opinii biegłych.
W celu ustalenia właściwego prawa, sąd najpierw musi ustalić okoliczności rozstrzygające o
właściwości prawa. Chodzi o więzi stanu faktycznego z określonym państwem lub jego
prawem występujące w roli łączników. Może się jednak zdarzyć, że ustalenie tych okoliczności
okaże się niemożliwe. W takim wypadku stosuje się prawo najściślej związane ze sprawą, o
którą chodzi. Należy wówczas wziąć pod uwagę inne okoliczności, niż te spełniające rolę
łącznika i przy ich uwzględnieniu jako prawo właściwe zastosować prawo najściślej związane z
daną sytuacją.
Konwencja europejska o informacji o prawie obcym z 1968 r. zobowiązuje państwa będące jej stronami
(Polskę jest) do dostarczania sobie wzajemnie informacji o swoim prawie cywilnym i handlowym, o
przepisach proceduralnych w sprawach cywilnych i handlowych oraz o przepisach proceduralnych w
sprawach cywilnych i handlowych oraz o przepisach organizacji wymiaru sprawiedliwości.
Dopiero w razie niemożności stwierdzenia w rozsądnym terminie treści właściwego prawa
obcego, sąd zastosuje prawo polskie.
Art. 10: „1. Jeżeli nie można ustalić okoliczności, od których zależy właściwość prawa,
stosuje się prawo najściślej związane z danym stosunkiem prawnym.
2. Jeżeli nie można stwierdzić w rozsądnym terminie treści właściwego prawa obcego,
stosuje się prawo polskie.”
Dopuszczalność stosowania obcego prawa publicznego
Sąd, stosując prawo obce, powinien brać pod uwagę także normy prawa publicznego
wchodzące w skład właściwego systemu prawnego i to nie tylko wtedy, gdy przewiduje to
wyraźnie jego porządek prawny lub gdy taki obowiązek wynika z umów międzynarodowych.
Art. 6. 1.Prawo właściwe stosowane na podstawie przepisów ustawy niniejszej obejmuje
także przepisy prawa publicznego, które według tego prawa znajdują zastosowanie do
danego stosunku prawnego.
Sposoby usuwania niektórych trudności w trakcie stosowania prawa
właściwego
A.
Zabiegi kwalifikacyjne
By J.H.
25
Perturbacjom grożącym w wyniku zetknięcia się trudnych do pogodzenia norm należących do
różnych systemów prawnych w pojedynczych przypadkach zapobiegać można za
pośrednictwem odpowiednich zabiegów kwalifikacyjnych. Chodzi tu zwłaszcza o
kwalifikację rozgraniczającą sfery działania konkurujących ze sobą norm kolizyjnych.
Rozstrzygnięcie następuje więc w przypadkach tego rodzaju na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej
(norm kolizyjnych).
Przykład, gdy sprawa główna i kwestia cząstkowa należą do zakresu różnych norm
kolizyjnych i polegają właściwości różnych systemów: Sprawę główną stanowi stosunek
umowny podlegający prawu państwa X, kwestię cząstkową zaś zdolność do czynności prawnych
(która decyduje o ważności przedmiotowej umowy), podlegająca prawu państwa Y. W przypadku
zawarcia tej umowy przez osobę chorą psychicznie lecz nie ubezwłasnowolnioną, pojawi się
problem, gdyż choroba psychiczna jest w jednych systemach prawnych traktowana jako wada
oświadczenia woli, w innych zaś jako okoliczność wywierająca bezpośredni wpływ na zdolność do
czynności prawnych osoby fizycznej. Jeżeli prawo państwa X i państwa Y prezentują różne punkty
widzenia, kwestię prawnego znaczenia dokonania czynności prawnej przez chorego psychicznie lecz
nie ubezwłasnowolnionego należy zaliczyć do zakresu działania statutu, któremu podlega dana
czynność prawna (a nie do zakresu statutu personalnego osoby, o którą chodzi), ustalone zaś w taki
sposób prawo właściwe można stosować bez względu na to, czy według jego norm choroba
psychiczna stanowi wadę oświadczenia woli czy też oddziałuje bezpośrednio na zdolność.
Nie zawsze taka droga nadaje się do wykorzystania czy też prowadzi do zadowalających
rezultatów. Należy wówczas szukać rozwiązania na płaszczyźnie merytorycznoprawnej [niżej].
B.
Dostosowanie
Zabiegi podejmowane na płaszczyźnie merytoryczno prawnej w celu usunięcia w/w trudności,
mogą polegać na próbach dostosowania stykających się ze sobą różnych systemów prawnych.
Ich celem jest usuwanie sprzeczności lub co najmniej braku harmonii między
normami należącymi do różnych systemów prawnych utrudniających lub
uniemożliwiających ich stosowanie.
Dostosowanie może w szczególności polegać na stworzeniu swoistej syntezy norm
wchodzących w skład różnych systemów prawnych, tak jakby pochodziły od jednego
ustawodawcy.
Przykład, gdy dwie sprawy główne, należące do zakresu różnych norm kolizyjnych i
podlegające różnym systemom prawnym, są odmiennie w tych systemach
rozstrzygane: Prawo państwa X, uznając zasadę rozdzielności majątkowej małżonków, przyznaje
małżonkowi znaczną schedę spadkową. Prawo państwa Y przewiduje szeroko ujętą wspólność
majątkową małżeńską, pomija jednak małżonka wśród spadkobierców ustawowych lub przewiduje
jego dziedziczenie w niewielkim rozmiarze albo w dalszej kolejności. Jak postąpić, gdy do oceny
stosunków majątkowych małżeńskich właściwe jest prawo państwa X, zaś dziedziczenie małżonka
podlega prawu państwa Y lub jak zachować się w sytuacji odwrotnej?
Sztywne trzymanie się prawa właściwego w granicach wskazania prowadzi do rozstrzygnięć
niesprawiedliwych ze względu na brak harmonii między systemami. Należy więc sformułować
normy syntezujące rozwiązania przyjęte w obu tych systemach zarówno w zakresie majątkowych
stosunków małżeńskich, jak i ustawowego dziedziczenia małżonka i oparcie na nich ostatecznego
rozstrzygnięcia.
Jeżeli między stykającymi się systemami prawnymi zachodzi sprzeczność wykluczająca
możliwość syntezy, konieczna staje się rezygnacja z zastosowania właściwych norm
merytorycznych.
Trzeba
je
zastąpić
normą
merytoryczną
prawa
prywatnego
By J.H.
26
międzynarodowego sformułowaną na użytek konkretnego przypadku przez sędziego. Ona
wówczas będzie stanowić podstawę rozstrzygnięcia.
C.
Ocena równoważności (ekwiwalentności) pojęć lub instytucji prawnych
Jeżeli w trakcie stosowania prawa właściwego zachodzi konieczność uwzględnienia refleksów
zdarzenia, które miało miejsce pod rządem innego prawa (lub na które wywarło wpływ inne
prawo), pojawia się potrzeba dokonania oceny równoważności (ekwiwalentności)
pojęć (lub instytucji prawnych) zaczerpniętych z innego systemu prawnego lub
ukształtowanych pod wpływem innego systemu prawnego niż prawo właściwe.
Przykłady: 1. Prawo państwa X, właściwe do oceny dziedziczenia (statut spadkowy), różnicuje
dziedziczenie ustawowe przysposobionych w zależności od tego, czy chodzi o przysposobienie pełne
czy niepełne. Kandydatem na spadkobiercę ustawowego jest przysposobiony, przy czym
przysposobienie zostało dokonane pod rządem prawa państwa Y, któremu znany jest tylko jeden typ
przysposobienia. Do jakich norm regulujących dziedziczenie w prawie państwa X sięgnąć?
2. Prawo właściwe do oceny przedawnienia jako przyczynę przerwy biegu terminu przedawnienia
wymienia określone rodzaje aktywności uprawnionego, posługując się zwrotem obejmującym formy
aktywności uprawnionego znane własnemu prawu. Jak traktować formę aktywności przejawioną
przez powoda przed sądem innego państwa i pod rządem innego prawa?
3. Czy użytemu w polskim K.s.h. pojęciu „spółki z ograniczoną odpowiedzialnością” odpowiada
niemiecka spółka GmbH? – SN odpowiedział twierdząco, konkludując: „Jedynym wspólnikiem
spółki z o.o. nie może być jednoosobowa spółka prawa obcego, mająca cechy spółki z o.o. w
rozumieniu przepisów kodeksu handlowego”.
Można tu sformułować jedynie ogólną wskazówkę, by postępować ostrożnie, bacząc, by
pojęcia zaczerpnięte z innego systemu prawnego zachowały swój sens, jaki w owym systemie
się im nadaje, oraz aby instytucje cywilnoprawne ukształtowane pod rządem obcego prawa
zachowały rolę, którą prawo to im przypisuje. (W/w zabiegi to tzw. substytucja)
D.
Dostosowanie czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa
Co zrobić, gdy osoba (osoby) dokonująca czynności prawnej dostosuje ją do wymagań
określonych w prawie, które nie jest prawem właściwym, lub doprowadzi do innego jej
powiązania z niewłaściwym prawem? Chodzi o dostosowanie czynności prawnej do wymagań
prawa państwa, które nie jest w tym zakresie właściwe, gdyż norma kolizyjna przewiduje
właściwość prawa innego państwa.
Czynnościami prawnymi dostosowanymi do wymagań niewłaściwego prawa mogą być
czynności należące do różnych działów prawa cywilnego. Np. testament, którego treść
testator dostosował do postanowień innego systemu prawnego niż prawo w tym zakresie
właściwe lub przy którego sporządzeniu dopełnił wymagań z zakresu formy
przewidzianych w niewłaściwym prawie.; umowa, mocą której zostało ustanowione
ograniczone prawo rzeczowe, ukształtowane zgodnie z postanowieniami niewłaściwego
prawa i niemające w pełni adekwatnego odpowiednika w systemie prawnym, któremu
podlega.; umowa spółki kreująca osobę prawną według wskazówek innego prawa niż
prawo stanowiące statut personalny osoby prawnej.
Rozstrzygnięcia należy w w/w przypadkach w prawie właściwym. Jedynym środkiem
zaradczym może być staranna jego wykładnia, dostosowywana do konkretnego przypadku.
Po dalszą część oraz więcej materiałów i skryptów zapraszam na:
https://www.facebook.com/groups/materialyprawo/