Technik_instrumentow_muzycznych_311[18].Z1.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1.Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Postawa ciała podczas gry na instrumencie

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Sposoby wydobywania dźwięku

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Rozwijanie techniki instrumentalnej

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Gamy durowe i molowe do dwóch znaków przykluczowych i ich triady

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Proste etiudy, łatwe utwory dawnych mistrzów, sonatiny i utwory róŜne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Metody samodzielnego przygotowania utworów muzycznych

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o wykonywaniu podstawowych

utworów muzycznych.

W poradniku zamieszczono:

–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,

–

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłuŜyć się nazwami literowymi i solmizacyjnymi nut,

–

zastosować klucze muzyczne w zapisie nut,

–

dokonać podziału skali muzycznej na oktawy,

–

znać wartości nut i pauz,

–

znać oznaczenia taktowe,

–

znać znaki chromatyczne: krzyŜyk, bemol i kasownik i ich znaczenie,

–

rozróŜnić w zapisie półton i cały ton,

–

określić znaczenie pojęć: skala, gama, tonacja,

–

rozróŜnić rodzaje gam i ich odmiany na podstawie zapisu nutowego,

–

zbudować trójdźwięki oraz triadę harmoniczną,

–

odczytać oznaczenia dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłuŜyć się pojęciami z zakresu tonacji, faktury i budowy formalnej,

–

określić sposoby wydobywania dźwięków z instrumentów muzycznych,

–

utrzymać prawidłową postawę ciała podczas gry,

–

wydobyć prawidłowo dźwięk zróŜnicowaną artykulacją,

–

zastosować podczas gry róŜne rodzaje artykulacji,

–

zagrać w zakresie podstawowym utwór muzyczny,

–

wykonać na instrumencie proste teksty nutowe,

–

zagrać gamy majorowe i minorowe do dwóch znaków przykluczowych oraz ich triady
harmoniczne,

–

zagrać podstawowe kadencje muzyczne,

–

zastosować podczas gry zróŜnicowaną dynamikę,

–

wykonać łatwe wprawki z pamięci artykulacją portato i legato,

–

wykonać łatwe etiudy kształtujące umiejętności techniczne,

–

zagrać na instrumencie łatwe utwory dowolne,

–

przygotować samodzielnie i zagrać utwór muzyczny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Postawa ciała podczas gry na instrumencie

4.1.1. Materiał nauczania

Pozycja pianisty siedzącego przy fortepianie jest stabilna, a jednocześnie mobilna.

Pianista  ma  moŜliwość  swobodnego  i  nie  powodującego  zmęczenia  poruszania  się  wzdłuŜ
klawiatury. Pianista siedzi pewnie i wygodnie, jego cięŜar ciała spoczywa głównie na krześle,
ale  pewna  część  opiera  się  takŜe  na  stopach.  Pianista  siedząc  przy  instrumencie,  ma  proste
plecy, kolana schowane pod ramę fortepianu, nogi oparte na podłodze. Ruchy dłoni i ramion
powodują mniejsze lub większe zmiany w stanie równowagi całego ciała. Całe ciało stanowi
bazę  dla  ramion  i  zapewnia  im  takie  połoŜenie,  w  jakim  działają  najwygodniej.  Stan
równowagi  podlega  nieustannym  zmianom,  które  są  najczęściej  małe  albo  prawie
niezauwaŜalne.  Zachwianie tej równowagi powoduje powstawanie napięć w obrębie tułowia
i poszczególnych kończyn. Nogi i stopy podtrzymują i równowaŜą całe ciało. Zapewniają one
stabilność  i  moŜliwość  zmiany  pozycji  dla  zachowania  równowagi.  Pianista  siedzi  przy
fortepianie  w  taki  sposób,  który  daje  moŜliwość  nieustannego  poruszania  się,  w  granicach
niezbędnych do grania na fortepianie. Pianista dopasowuje wysokość stołka, na którym siedzi
oraz  jego  usytuowanie  w  stosunku  do  fortepianu.  Przyjmuje  się  zasadę,  Ŝe  przedramię
pianisty  powinno  być  ułoŜone  na  wysokości  klawiszy  w  połoŜeniu  poziomym.  Jeśli  pianista
siedząc na stołku lub krześle gra z pełna wygodą, oznacza to, Ŝe parametry te zostały dobrane
właściwie. Przepona oraz inne mięśnie w trakcie grania nie są poddane napręŜeniu, wpływa to
pozytywnie  na  rytm  oddychania  i  na  technikę.  W  grze  na  fortepianie  pierwszeństwo  nad
wszelkimi innymi czynnikami mają łatwość i wygoda.

Palce róŜnią się między sobą długością i kształtem. Cztery z nich (rys. 1): 2, 3, 4, 5 ma

podobną budowę, kciuk róŜni się od nich nie tylko długością i kształtem, ale takŜe budową.
Kciuk posiada dwa paliczki, pozostałe palce mają ich po trzy.

Rys. 1. Kolejność palców [12, s. 6]

Pionowe ruchy palców dokonywane są przez antagonistyczne mięśnie umiejscowione

w przedramieniu. Palce poruszają się pionowo i poziomo, ruchy te są wykonywane przez
mięśnie zginające i prostujące przedramię oraz przez mięśnie przywodzące i odwodzące dłoń.
Palce poruszają się równieŜ okręŜnie dzięki kombinacjom ruchów pionowych i poziomych.
Dłoń wykonuje ruchy pionowe, poziome i okręŜne dzięki mięśniom przedramienia. Dłoń nie
wykonuje ruchów rotacyjnych, których źródłem jest przedramię.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Palce dłoni ułoŜonych na klawiaturze tworzą tunel, kostki śródręcza są zaokrąglone. Dłoń

pozostaje  swobodna,  nie  jest  napięta,  opiera  się  na  palcach  jak  na  naturalnych  podpórkach.
Podczas  gry  palce  mają  równoległy  układ  do  klawiszy  w  kaŜdej  oktawie.  KaŜdy  palec
połoŜony  jest  na  oddzielnym  klawiszu,  dwa  palce  nie  wchodzą  na  jeden  klawisz.  Palce
pianisty  są  zaokrąglone,  ostatnie  paliczki  palców  ustawione  prostopadle  do  klawiszy.  Palce
uderzają  w  klawisze  w  następujący  sposób:  pierwszy  palec  wydobywa  dźwięki  z  brzegu
klawiszy  białych  i  czarnych,  piąty  palec  wydobywa  dźwięk  blisko  czarnych  klawiszy
w kaŜdej oktawie fortepianu.

Nadgarstek nie jest utrzymywany w jednej pozycji dla wszystkich pięciu palców. Ramię

przesuwa się w płaszczyźnie horyzontalnej po to, aby razem z nadgarstkiem i dłonią znaleźć
się w połoŜeniu optymalnym dla kaŜdego palca. Nadgarstek znajduje się poniŜej śródręcza,
nieco wyŜej od linii klawiszy.

Przedramię jest poruszane pionowo przez mięśnie górnej części ramienia oraz porusza się

w  sposób  rotacyjny.  Górna  część  ramienia  moŜe  wykonywać  ruchy  pionowe,  poziome,
okręŜne  a  takŜe  rotacyjne.  Ta  cześć  ramienia  posiada  największe  moŜliwości  ruchowe.
Ramiona są rozluźnione i ułoŜone swobodnie. Łokieć jest swobodny,  ułoŜony w ten sposób,
aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury. Łokieć nie jest przyklejony do korpusu
ani nie odstający.

Bark porusza się pionowo, do przodu i do tyłu oraz wykonuje ruchy okręŜne. Jego

aktywna rola polega głównie na podtrzymywaniu i kierowaniu ruchem całego ramienia. Bark
steruje całym ramieniem, kontrolując jego cięŜar, jednak nie porusza się zbytnio, gdyŜ kaŜdy
jego zbędny ruch moŜe być przyczyną powstawania napięć.

Rola mięśni tułowia polega na manewrowaniu ramionami w sposób pozwalający

grającemu zachować moŜliwość poruszania się w warunkach równowagi. NaleŜy unikać
nadmiernych ruchów tułowia.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

W jaki sposób pianista siedzi przy instrumencie?

Jak jest ułoŜona dłoń pianisty?

Czy dwa palce mogą wchodzić na jeden klawisz?

W którym miejscu klawisza wydobywa dźwięk 1 palec, a w którym 5 palec?

Jak jest ułoŜone przedramię w stosunku do klawiatury?

Jak jest ułoŜony nadgarstek?

Jak są ułoŜone łokcie podczas gry na instrumencie?

Czym się róŜni pierwszy palec od pozostałych palców?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozluźnij ramiona, tworząc z nich huśtawkę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

stojąc w pozycji prostej, podnieść ramiona do góry,

z rozmachem opuścić swobodne ramiona w dół,

zaobserwować, jak ręce wykonują swobodne ruchy w przód i tył, tworząc huśtawkę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

lustro.

Ćwiczenie 2

Siedząc przy instrumencie, poczuj cięŜar ręki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie połoŜyć swobodnie na kolanach,

rozluźnić ręce tak, aby poczuć ich cięŜar, gdy nauczyciel chwytając koło łokcia podniesie
prawą, a potem lewą rękę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 3

Przenieś dłonie z kolan na zamkniętą klapę instrumentu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

usiąść na krześle przy fortepianie, którego klawiatura jest przykryta klapą,

zamknąć w pięści obie dłonie i połoŜyć na kolanach,

unieść do góry nadgarstek prawej, a potem lewej ręki i dłoń zamkniętą w pięść przenieść
na klapę instrumentu,

przenieść prawą a potem lewą dłoń zamkniętą w pięść z klapy instrumentu na kolano,

wykonać ćwiczenie jednocześnie obydwoma rękoma, pamiętając o rozluźnieniu rąk
podczas ich przenoszenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 4

Siedząc przy instrumencie, przesuń dłonie zamknięte w pięść po linii prostej ruchem

rozbieŜnym i zbieŜnym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie zamknięte w pięść połoŜyć na klawiaturze,

przesunąć dłonie zamknięte w pięść po linii prostej ruchem rozbieŜnym i zbieŜnym,
czując swobodny ruch ręki od stawu barkowego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Siedząc przy instrumencie, ułóŜ w odpowiedni sposób ramiona oraz dłonie na

klawiaturze zaczynając od wyprostowanych palców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie z wyprostowanymi palcami połoŜyć
swobodnie na klawiaturze,

palcami wykonać ruch do siebie (głaszcząc klawisze), nie napięte dłonie oprzeć na
palcach, jak na naturalnych podpórkach, tworząc tunel, ostatnie paliczki palców ustawić
prostopadle do klawiszy, zaokrąglić kostki śródręcza, nadgarstek ustawić poniŜej
ś

ródręcza i nieco powyŜej linii klawiszy,

kaŜdy palec połoŜyć na oddzielnym klawiszu, zaokrąglić kciuk i połoŜyć go na brzegu
klawisza, 5 palec ustawić blisko czarnych klawiszy,

łokieć ustawić w ten sposób, aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury,
rozluźnić ramiona, barki opuścić swobodnie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

krzesło.

Ćwiczenie 6

Siedząc przy instrumencie, ułóŜ w odpowiedni sposób ramiona oraz dłonie na

klawiaturze zaczynając od pięści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

usiąść na krześle przy fortepianie, obie dłonie zaciśnięte w pięść połoŜyć na klawiaturze,
zamkniętą pięść otworzyć i całą dłoń oprzeć na palcach jak na naturalnych podpórkach,
tworząc tunel, ostatnie paliczki palców ustawić prostopadle do klawiszy, zaokrąglić
kostki śródręcza, nadgarstek ustawić poniŜej śródręcza i nieco powyŜej linii klawiszy,

kaŜdy palec połoŜyć na oddzielnym klawiszu, zaokrąglić kciuk i połoŜyć go na brzegu
klawisza, 5 palec ustawić blisko czarnych klawiszy,

łokieć ustawić w ten sposób, aby przedramię znalazło się równolegle do klawiatury,
rozluźnić ramiona, barki opuścić swobodnie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

krzesło.

Ćwiczenie 7

Wykonaj ćwiczenie bezklawiaturowe usprawniające pracę palców.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zgiąć wszystkie palce w ten sposób, aby koniuszki dotykały do dłoni, a następnie
wyprostować palce, powtórzyć ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

trzymając 1 palec na dłoni w pobliŜu 5 palca zgiąć wszystkie palce, a następnie
wyprostować, powtórzyć ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

zgiąć 3 palec i dotykać do dłoni przy wyprostowanym kciuku odsuniętym od 2 palca,
wykonywać ruch palcem głaszczący dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcem 3, 4, 5 i 1, na
zmianę prawą i lewą ręką,

zgiąć 2–3 palec dotykając do dłoni przy wyprostowanym kciuku odsuniętym od 2 palca,
wykonywać ruch palcami głaszczący dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcami 2–4, 3–5, 2–5,
na zmianę prawą i lewą ręką,

zgiąć 2–3 palec dotykając do dłoni i łączyć je z kciukiem palca, powtórzyć ćwiczenie
palcami 2–4, 3–5, 2–5. Powtórz ćwiczenie kilka razy, na zmianę prawą i lewą ręką,

trzymając 1 palec na dłoni uginać 2, 3, 4, 5 palec oddzielnie, powtórzyć ćwiczenie kilka
razy na zmianę prawą i lewą ręką,

trzymając 1 palec na dłoni rozstawić proste pozostałe palce, a następnie zamknąć w pięść,
chwytając leŜący na dłoni 1 palec, wykonać ćwiczenie kilka razy na zmianę prawą i lewą
ręką,

połączyć 2 i 1 palec koniuszkami palców, w ten sposób, aby utworzyć koło, a następnie
rozluźnić dłoń, powtórzyć ćwiczenie palcami 1–3, 1–4, 1–5, 1–2–3, 1–2–4, 1–2–5, 1–3–
4, 1–3–5, 1–4–5 na zmianę prawą i lewą ręką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

krzesło.

Ćwiczenie 8

Wykonaj ćwiczenie bezklawiaturowe rozciągające palce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zamknąć lewą rękę w pięść i prawą ręką złapać lewy nadgarstek, 1 palcem prawej ręki
podciągnąć kciuk lewej ręki w kierunku zewnętrznej strony lewej ręki (do dołu),
powtórzyć ćwiczenie zmieniając ręce,

połoŜyć na zamkniętej klapie fortepianu obydwie dłonie, zetknąć koniuszki 1 i 2 palca,
zbliŜyć obie dłonie do siebie nie unosząc nadgarstka, 2 palec lewej ręki zetknąć
z 2 palcem prawej ręki na całej długości tworząc między 1 a 2 palcem kąt rozwarty,

włoŜyć lewą dłoń z wyprostowanymi palcami między palce 2–3 prawej ręki, rozstawić
palce lewej ręki w ten sposób, aby rozciągnąć fałdy międzypalcowe, powtórzyć
ć

wiczenie dla palców 3–4 i 4–5, powtórzyć ćwiczenie, zmieniając ręce.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian z zamkniętą klapą.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić prawidłowy sposób siedzenia pianisty?

wyjaśnić w jaki sposób ułoŜone są dłonie pianisty?

usiąść prawidłowo przy fortepianie?

ustawić w prawidłowy sposób ramiona oraz dłonie?

podać kolejność palców pianisty?

wyjaśnić rolę nóg i stóp pianisty?

podać prawidłowe połoŜenie przedramienia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Sposoby wydobywania dźwięków

4.2.1. Materiał nauczania

Technika gry na fortepianie obejmuje trzy podstawowe rodzaje artykulacji. Artykulacja

to  sposób  wydobywania  dźwięku,  słuŜy  głównie  dwóm  celom:  do  wyraŜenia  ogólnego
charakteru  utworu  (w  całości  lub  jego  części)  i  do  kształtowania  elementów  muzycznych
(motywów,  tematów,  fraz),  aby  mogły  być  jasno  rozróŜniane  i  rozpoznawane.  Artykulacja
w  muzyce  to  relacja  pomiędzy  zapisaną  wartością  nuty  a  odpowiadającą  jej  długością
brzmienia.

RozróŜniamy trzy podstawowe sposoby wydobywania dźwięku: portato, legato i staccato.

Tymi trzema podstawowymi rodzajami artykulacji naleŜy operować swobodnie, aby wyrazić
sens muzyczny utworu.

Portato (z wł. przenoszony) to rodzaj artykulacji pośrednim między legato a staccato,

w notacji stosuje się poziomą kreskę pod nutami (rys. 2). Portato polega na wykonywaniu po
sobie dźwięków w sposób nieciągły, z małymi przerwami, co pokazano na rysunku.

Rys. 2. Portato: zapis i brzmienie [32]

Dźwięk portato wydobywa się swobodnym ruchem ramienia i prawidłowym ruchem

palca, przy dłoni naprowadzonej nad klawisz przedramieniem. Pianista wykorzystuje dwa
ź

ródła energii: siłę ciąŜenia oraz własny układ mięśni. Przy swobodnym spadku siła ciąŜenia

odgrywa czynną rolę tylko w czasie jednej fazy ruchu. Zanim nastąpi spadek ramienia, musi
być  ono  uniesione  przez  aktywnie  działające  mięśnie  (rys.  3).  Gdy  palce,  dłoń  i  ramię
znajdują się w połoŜeniu umoŜliwiającym  rozpoczęcie swobodnego spadku, zaczyna działać
siła  ciąŜenia.  Naturalny  ruch  nie  jest  zakłócany  przez  zatrzymywanie  lub  dodawanie  rzutu
ramienia.  Ramię,  dłoń  swobodnie  opada.  W  momencie  zetknięcia  z  klawiszami  energia
zostaje  przekazana  (wydobycie  dźwięku),  mięśnie  ramienia  odpręŜają  się  i  ręka  zwisa
elastycznie  na  podporze  palca,  zawieszona  luźno  w  stawie  barkowym.  Ćwiczenia  portato  są
wykonywane  bardzo  wolno  i  spokojnie,  lecz  sam  ruch  palca  zawsze  jest  szybki.  Przy
wydobywaniu  dźwięku  portato  aktywny  czubek  palca  „wczepia  się”  w  klawisz,  ruch  palca
odbywa  się  tylko  w  stawie  śródręczno-palcowym.  Po  wydobyciu  dźwięku  ręka  zawisa
w  stawach:  śródręczno-  palcowym  i  barkowym,  następnie  ćwiczący  podnosi  rękę  ruchem
spokojnym  i  miękkim,  wychodząc  z  ramienia  od  stawu  barkowego.  Ramię  unosi  się  lekko
i  pociąga  za  sobą  przedramię,  a  dalej  przegub  i  dłoń.  Jednocześnie  aktywne  dotąd  mięśnie
palca  osadzonego  w  klawiszu  odpręŜają  się,  dłoń  się  rozwiera,  a  palec  pozostaje  jeszcze  na
klawiszu, aŜ do miękkiego odciągnięcia go przez unoszoną w górę dłoń. W następnym etapie
ruchu  portato  cała  ręka  przenosi  się  w  sposób  ekonomiczny  nad  następny  klawisz.  Pianista
siedzi  w  prawidłowej  odległości  od  instrumentu,  która  zapewnia  pionową  linię  spadku
opuszek palców. Fazy ruchu dłoni przy wydobyciu dźwięku portato przedstawia rysunek 2:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Portato: fazy ruchu [24, s.40]

Legato (z wł. związany) sposób wykonywania poszczególnych dźwięków w sposób

ciągły,  nieprzerwany,  płynny,  w  sposób  maksymalnie  łączny  między  dźwiękami,  bez
oddzielania  jednego  od  drugiego,  w  notacji  stosuje  się  oznaczenie  słowne  lub  za  pomocą
wiązania nut łukiem (rys. 4).

Rys. 4. Legato: zapis [32]

Legato uzyskuje się przy całkowicie samodzielnym działaniu palców i spokojnej ręce.

Przy  grze  legato  kaŜdy  z  dźwięków  ma  takie  samo  nasilenie.  Podczas  wykonywania  legata
ręka  jest  zawieszona  w  stawach  śródręczno-palcowych  jednego  palca  opartego  na  klawiszu,
następny dźwięk uzyskuje się spadem następnego palca na klawisz, cięŜar ręki jest spokojnie
przenoszony  z  palca  na  palec.  Spad  palca  wykonuje  się  moŜliwie  szybko  i  pewnie  bez
zbędnych ruchów w przegubie i drgnięć dłoni. Wejście kolejnego dźwięku następuje podczas
wybrzmiewania  poprzedniego  dźwięku,  gdy  następny  dźwięk  został  zagrany,  poprzedni  jest
kończony poprzez podniesienie palca. Pianista przy graniu legato nie wdusza  palca w klawisz
i nie usztywnia przegubu.

Staccato (z wł. oderwany) rodzaj artykulacji dźwiękowej polegający na ostrym

oddzielaniu  dźwięków  od  siebie,  w  notacji  stosuje  się  oznaczenie  kropką  pod  nutą  (rys.  5),
dźwięki  są  wydobywane  krótko  i  spręŜyście  –  następuje  znaczne  skracanie  ich  wartości
rytmicznych.  Przy  grze  na  fortepianie  są  dwa  sposoby  wydobywania  dźwięku  artykulacją
staccato: staccato „od klawisza” (palcowe) i staccato „z kiści” (z przegubu).

Rys. 5. Staccato: zapis i brzmienie [32]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Staccato „od klawisza” (palcowe) to „wyrywanie” dźwięku z klawisza. Dłoń leŜy na

klawiaturze,  palec  spoczywa  na  wybranym  klawiszu  bez  naciskania  go,  czubek  palca  jest
„przyklejony”  do  klawisza.  Wydobycie  dźwięku  staccato  następuje  poprzez  szybki  ruch
oderwania palca przedramieniem od klawisza i odbicia się palcem od dna klawisza. Odbywa
się  to  szybko  i  ostro,  ale  ruchem  swobodnym,  przy  elastycznym  przegubie.  Po  wykonaniu
odbicia  ręka  wykorzystuje  nadany  jej  ruch  w  górę  i  przenosi  się  resztką  zamachu  nad
następny klawisz, a potrzebny palec układa się nad nim, znów „przyklejony” do klawisza, nie
naciskając go.

Staccato „z kiści” (z przegubu) wykonuje się poprzez spręŜysty ruch przegubu po spadku

palca z góry na wybrany klawisz. Przy całej ręce unieruchomionej w stawach barkowym
i łokciowym palec z mocno ustawionym czubkiem spada z góry, uderza w klawisz
i odskakuje przy pomocy spręŜystego ruchu nadgarstka. Po odskoku palec korzysta z odbicia
ręki, ustawia się nad następnym klawiszem i ruch odbywa się od początku.

Zagranie dźwięku, melodii, miniatury na fortepianie z nut wiąŜe się ze znajomością

połoŜenia nut w kluczu basowym i  wiolinowym  oraz kojarzeniem wysokości nut w obydwu
kluczach  z  dźwiękami  na  klawiaturze  fortepianu,  która  składa  się  z  klawiszy  białych
i czarnych.  PoniŜej  przedstawiono  klawiaturę  z  nazwami  klawiszy:  solmizacyjne  i  literowe
(rys. 6).

Rys. 6. Klawiatura: nazwy literowe i solmizacyjne białych klawiszy [12, s.24]

Nazwy literowe (w nawiasie podano nazwy solmizacyjne) klawiszy czarnych:

Pomiędzy dźwiękami c-d znajduje się dźwięk cis(do) lub des(re).

Pomiędzy dźwiękami d-e znajduje się dźwięk dis(re) lub es(mi).

Pomiędzy dźwiękami f-g znajduje się dźwięk fis(fa) lub ges(sol).

Pomiędzy dźwiękami g-a znajduje się dźwięk gis(sol) lub as(la).

Pomiędzy dźwiękami a-h znajduje się dźwięk ais(la) lub b(si).

Klawiatura fortepianu składa się z 9 oktaw: subkontra (nr 1), kontra (nr 2), wielka (nr 3),

mała (nr 4), razkreślna (nr 5), dwukreślna (nr 6), trzykreślna (nr 7), czterokreślna (nr 8),
pięciokreślna (nr 9).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 7. PołoŜenie nut na klawiaturze fortepianu [32]

Nazwy oktaw i opis oznaczeń w nutach:

oktawa subkontra (nr 1). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami z podwójnym
podkreśleniem albo z dwójką arabską w dolnym indeksie. Jest to najniŜsza oktawa.
Fortepian zawiera z niej tylko trzy dźwięki,

oktawa kontra (nr 2). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami z pojedynczym
podkreśleniem albo z jedynką arabską w dolnym indeksie,

oktawa wielka (nr 3). Dźwięki oznaczane są wielkimi literami,

oktawa mała (nr 4). Dźwięki oznaczane są małymi literami,

oktawa razkreślna (nr 5). Dźwięki oznaczane są małymi literami z jedynką arabską
w górnym indeksie,

oktawa dwukreślna (nr 6). Dźwięki oznaczane są małymi literami z dwójką arabską
w górnym indeksie,

oktawa trzykreślna (nr 7). Dźwięki oznaczane są małymi literami z trójką arabską
w górnym indeksie,

oktawa czterokreślna (nr 8). Dźwięki oznaczane są małymi literami z czwórką arabską
w górnym indeksie,

oktawa pięciokreślna (nr 9). Dźwięki oznaczane są małymi literami z piątką arabską
w górnym indeksie. Jest to najwyŜsza oktawa, z której fortepian zawiera tylko jeden
dźwięk.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest artykulacja?

Jakie są podstawowe sposoby wydobywania dźwięku?

Co oznacza pojęcie portato?

W jaki sposób oznacza się artykulację legato w notacji muzycznej?

Na czym polega artykulacja staccato?

Gdzie na klawiaturze znajduje się dźwięk c

, e, fis

, H?

Wymień nazwy oktaw od najniŜszej do najwyŜszej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj dźwięk artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

siedząc przy fortepianie (pianinie) dłonie połoŜyć na kolanach,

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 3 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

wiczenie dla dźwięków g

, f

, e

, d

, c

, h

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 2 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

wiczenie dla dźwięków g

, f

, e

, d

, c

, h

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 4 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

wiczenie dla dźwięków g

, f

, e

, d

, c

, h

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 1 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

wiczenie dla dźwięków g

, f

, e

, d

, c

, h

przenieść swobodną dłoń na klawiaturę, chwytliwym koniuszkiem 5 palca zagłębić się
w dno klawisza i wydobyć dźwięk a

, przenieść luźną dłoń na kolano, powtórzyć

wiczenie dla dźwięków g

, f

, e

, d

, c

, h

powtórzyć ćwiczenie dla drugiej ręki,

dbać o ładne brzmienie dźwięku.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 2

Wykonaj określone dźwięki w oktawach: kontra, wielka, mała, razkreślna, dwukreślna,

trzykreślna, czterokreślna ruchem portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

chwytliwym koniuszkiem 3 palca (następnie 2 palca, 4 palca, 5 palca, 1 palca) zagłębić
się w dno klawisza, wczepić się w klawisz i wydobyć dźwięk C w oktawie kontra,
następnie C, c, c

, c

wykonać to samo ćwiczenie, wydobywając kolejno dźwięki d, e, f, g, a, h,

powtórzyć ćwiczenie dla drugiej ręki.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić metrum oraz wyklaskać rytm piosenki,

zaśpiewać piosenkę ze słowami,

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato najpierw 3 palcem
prawej, potem lewej ręki tą samą barwą dźwięku,

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury) artykulacją portato tą samą barwą
dźwięku palcami 2, 4, 5, 1, najpierw prawą, potem lewą ręką,

wykonać piosenkę „Uciekaj myszko do dziury” artykulacją portato palcami 3, 2, 4, 5, 1
prawej, potem lewej ręki, zaczynając od dźwięku a.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy piosenki „Uciekaj myszko do dziury” z „Fortepianu dla najmłodszych”.
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 4

Wykonaj miniaturę „Wróbelek” W. Chmielowskiej artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić metrum i tonację miniatury,

wykonać miniaturę „Wróbelek” artykulacją portato palcami zaznaczonymi w nutach,
głośno licząc.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Wróbelka” W. Chmielowskiej ze zbioru „Światek Dziecięcy”.

Ćwiczenie 5

Wykonaj wprawkę nr 25 z „313 wprawek” – dział II „Wprawki w obrębie kilku oktaw”

artykulacją portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wykonać wprawkę artykulacją portato najpierw prawą, potem lewą ręką palcami według
zapisu w nutach w wolnym tempie,

wykonać wprawkę artykulacją portato razem prawą i lewą ręką, palcami według zapisu
w nutach, lewa ręka wykonuje wprawkę oktawę niŜej od prawej w wolnym tempie,

dbać o ładną barwę dźwięku.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy E. Altberg, Z. Romaszkowa „313 wprawek”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 6

Wykonaj miniaturę „Miś” F. Woźniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum oraz wyklaskać rytm taktów 5 – 9, głośno licząc,

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

wykonać miniaturę „śuk” artykulacją portato palcami zaznaczonymi w nutach z głośnym
liczeniem, zwracając uwagę na zmianę klucza,

zwrócić uwagę na zmiany dynamiczne i zagrać miniaturę zgodnie z dynamiką,

wykonać miniaturę „Miś” z nauczycielem wykonującym na fortepianie partię II głosu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis

nutowy

„Misia”

„Fortepianu

dla

najmłodszych”

Preuschoff–

Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 7

Wykonaj ćwiczenie pomocnicze do nr 50 artykulacją zgodnie z zapisem ze zbioru

„Do re mi fa sol” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wykonać ćwiczenie prawą ręką, 3–2 palcem w ruchu opadającym i 2–3 palcem w ruchu
wznoszącym, pierwszy dźwięk taktu zagrać ruchem portato, drugi dźwięk taktu zagrać
ruchem legato,

wykonać wprawkę lewą ręką 3–2 palcem w ruchu wznoszącym i 2–3 w ruchu
opadającym, pierwszy dźwięk taktu zagraćć ruchem portato, drugi dźwięk taktu zagrać
ruchem legato,

wykonać wprawkę 3–4, 1–2 i 4–5 palcem, pierwszy dźwięk taktu zagrać ruchem portato,
drugi dźwięk taktu zagrać ruchem legato, prawą i lewą ręką na zmianę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia do nr 50 str. 34 ze zbioru „Do re mi fa sol”
W. Markiewiczównej.

Ćwiczenie 8

Wykonaj ćwiczenie „Kawki” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–

Kaźmierczakowej artykulacją zgodnie z zapisem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum i wyklaskać rytm ćwiczenia głośno licząc,

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na znaki repetycji,

zagrać z nut ćwiczenie, zwracając uwagę na palcowanie, artykulację i uwzględniając
znaki powtórzenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia „Kawki z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 9

Wykonaj ćwiczenie „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–

–Kaźmierczakowej artykulacją zgodnie z zapisem.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

zagrać z nut ćwiczenie artykulacją legato najpierw prawą, potem lewą ręką zwracając
uwagę na palcowanie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych” M.
Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 10

Wykonaj pięciopalcówkę na dźwiękach e, fis, gis, ais, h artykulacją staccato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 1–2–3–4–5 prawą ręką
artykulacją staccato z przegubu – „z kiści”,

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 5–4–3–2–1 lewą ręką
artykulacją staccato z przegubu „z kiści”,

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 1–2–3–4–5 prawą ręką
artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,

wykonać na dźwiękach e, fis, gis, ais, h pięciopalcówkę palcami 5–4–3–2–1 lewą ręką
artykulacją staccato z palca „od klawisza”.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian.

Ćwiczenie 11

Wykonaj wprawki 16 i 17 z działu I „Pięciopalcówki w obrębie kwinty” z „313

wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa artykulacją staccato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wykonać wprawkę 16 i 17 prawą ręką artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

wykonać wprawkę 16 i 17 lewą ręką artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wykonać wprawkę 16 i 17 razem artykulacją staccato z przegubu – „z kiści” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie,

wykonać wprawkę 16 i 17 prawą ręką artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,
zgodnie z palcowaniem w wolnym tempie,

wykonać wprawkę 16 i 17 lewą ręką artykulacją staccato z palca – „od klawisza”,
zgodnie z palcowaniem w wolnym tempie,

wykonać wprawkę 16 i 17 razem artykulacją staccato z palca – „od klawisza” zgodnie
z palcowaniem w wolnym tempie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 12

Wykonaj miniaturę „Skacze piłka” wg J. Haydna z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum oraz wyklaskać rytm głośno licząc,

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

wykonać miniaturę „Skacze piłka” artykulacją staccato „z kiści” palcami zaznaczonymi
w nutach z głośnym liczeniem,

zwrócić uwagę na zmiany dynamiczne i zagrać miniaturę zgodnie z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Skacze piłka” z „Fortepianu dla najmłodszych” M. Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 13

Wykonaj miniaturę „Koci oberek” muz. F. Woźniak z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum i wyklaskać rytm prawej i lewej ręki oddzielnie z głośnym
liczeniem,

przeczytać literowo nuty zwracając uwagę na znaki przygodne,

wykonać miniaturę artykulacją zgodnie z zapisem palcami zaznaczonymi w nutach razem
prawą i lewą ręką z głośnym liczeniem,

zwrócić uwagę na dynamikę i zaznaczony akcent w ostatnim takcie miniatury,

wykonać miniaturę artykulacją zgodnie z zapisem palcami zaznaczonymi w nutach razem
prawą i lewą ręką w dynamice piano, zaznaczając na końcu akcent.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Koci oberek” F. Woźniaka z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować pojęcia portato, legato, staccato?

wskazać dźwięki c, d, e, f, g, a, h na klawiaturze?

wykonać portato dźwięki cis, dis, fis, gis, ais?

wykonać ćwiczenie „Kawki” z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej artykulacji?

wykonać miniaturę „Skacze piłka” wg J. Haydna z „Fortepianu dla
najmłodszych” M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej
artykulacji i zrealizować oznaczenia dynamiczne?

rozróŜnić sposób wydobycia dźwięku staccato „z kiści” i „od
klawisza”?

wykonać ćwiczenie „Leci, leci osa” z „Fortepianu dla najmłodszych”
M. Preuschoff–Kaźmierczakowej w odpowiedniej artykulacji?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Rozwijanie techniki instrumentalnej

4.3.1. Materiał nauczania

Rozwijanie techniki instrumentalnej odgrywa bardzo waŜną rolę. Technika to zespół

wszystkich  środków  słuŜących  interpretacji  dzieła  muzycznego.  Technika  to  umiejętność,
którą  powinno  się  rozwijać  świadomie.  Wszystkie  ćwiczenia  mają  na  celu  nie  tylko
opanowanie podstawowych problemów takich jak praca palców,  ale przede wszystkim jakość
i  siłę  dźwięku,  czyli  wydobycie  dźwięku  pięknego,  brzmiącego,  pełnego.  Prawidłowy  ruch
ręką  jest  środkiem  do  uzyskania  właściwej  jakości  dźwięku.  Ćwiczenia  związane
z  rozwijaniem  techniki  instrumentalnej  nie  powinny  przebiegać  automatycznie,  lecz
ś

wiadomie i z zaangaŜowaniem pianisty. Dzięki kontroli umysłu praca nad rozwijaniem

techniki instrumentalnej jest nie tylko pracą nad palcami, ale równieŜ pracą nad dźwiękiem.
KaŜda praca nad dźwiękiem jest pracą nad techniką. Ostatecznym sprawdzianem jest sam
dźwięk.

Pod słowem technika nie naleŜy rozumieć tylko biegłości, szybkości i błyskotliwości. Są

to  tylko  pojedyncze  elementy  techniki.  Technika  jest  sztuką  poruszania  się  po  klawiaturze,
sztuką wydobycia dźwięku i sztuką oddawania treści muzyki. Brak techniki prowadzi do gry
niedoskonałej,  brzydkim  dźwiękiem.  Pianista,  który  opanował  grę  na  instrumencie  pod
względem  sposobu  wydobycia  dźwięku,  jest  w  stanie  dobrze  interpretować  utwór  oraz
realizować  zamierzenia  kompozytora  w  sposób  właściwy.  Pianista,  który  ma  prawidłową
technikę,  wydobywa  z  instrumentu  róŜne  brzmienia,  a  tym  samym  wyraŜa  swoją  grą  to,  co
zawarte  w  utworze.  Natomiast  jeśli  mechanizm  nie  jest  uformowany  w  sposób  właściwy,
wpływa  to  negatywnie  na  dźwięk,  frazowanie,  interpretację  całego  utworu,  na  całą  muzykę.
Sposób, w jaki pianista atakuje dźwięki palcami klawiaturę, ma decydujący wpływ na jakość
wydobywanych dźwięków.

Jednym ze sposobów pracy nad techniką jest granie wprawek. Wprawki naleŜy

wykonywać z pamięci. Granie wprawek z nut mija się z celem, utrudniając kontrolę nad ręką
oraz  nad  dźwiękiem.  Niektóre  wprawki  są  oparte  na  progresji  –  czyli  na  powtarzaniu  tego
samego  schematu  dźwięków  w  kierunku  wznoszącym  lub  opadającym.  Wprawki  te  są
skonstruowane  z  elementów  gam,  trójdźwięków  lub  pasaŜy.  Takie  ćwiczenia  zbudowane
z  trudnych  fragmentów  są  bardzo  poŜyteczne,  kształcą  umiejętności  rozwiązywania
złoŜonych problemów wykonawczych.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co oznacza pojęcie technika instrumentalna?

Jakie są załoŜenia pracy nad techniką instrumentalną?

Jaki jest najwaŜniejszy cel przy rozwijaniu techniki instrumentalnej?

Jaka jest zaleŜność między techniką instrumentalną a interpretacją utworu?

Jakie są sposoby pracy nad techniką instrumentalną?

Dlaczego wprawek nie wykonuje się z nut?

Jakie elementy zawierają wprawki?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj piosenkę „Pobudka” ze „Światka dziecięcego” W. Chmielowskiej artykulacją

portato.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić metrum i wyklaskać rytm piosenki,

przeczytać literowo nuty najpierw bez rytmu, potem zgodnie z rytmem piosenki,

zaśpiewać piosenkę ze słowami,

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato 3 palcem tą samą barwą dźwięku,

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato palcami 2, 4, 5, 1 tą samą barwą
dźwięku,

wykonać piosenkę „Pobudka” artykulacją portato palcami zgodnie z zapisem w nutach,
najpierw wolno, potem w tempie szybszym,

nauczyć się na pamięć piosenki „Pobudka” i wykonać ją w sposób swobodny.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

nuty piosenki „Pobudka” ze „Światka dziecięcego” W. Chmielowskiej.

Ćwiczenie 2

Wykonaj miniaturę „Niegrzeczna lalka” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury z głośnym liczeniem,

zwrócić uwagę na zmianę kluczy, znaki przygodne i przeczytać nuty literowo,

przeczytać nuty zgodnie z rytmem miniatury,

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem ustalonym z nauczycielem najpierw wolno,
potem szybciej,

odczytać dynamikę i zwrócić uwagę na określenie ritenuto,

zagrać tekst nutowy z dynamiką i zwolnieniem,

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką i zwolnieniem (rit.).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Niegrzecznej lalki” J. Garści z „Obrazków muzycznych dla najmłodszych”.

Ćwiczenie 3

Wykonaj miniaturę „Zabawa z piłką” K. Druszkiewicz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać znaki przykluczowe i określić tonację,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury najpierw prawej, potem lewej
ręki z głośnym liczeniem,

zwrócić uwagę na zmianę kluczy i przeczytać nuty solmizacyjnie najpierw prawej, potem
lewej ręki najpierw swobodnie, potem zgodnie z rytmem,

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem ustalonym z nauczycielem najpierw wolno,
potem szybciej,

zwrócić uwagę na dynamikę i zagrać tekst nutowy zgodnie z dynamiką,

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Zabawy z piłką” K. Druszkiewicz – z „Podręcznika początkowego
nauczania gry na fortepianie”.

Ćwiczenie 4

Wykonaj Ćwiczenie 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyklaskać rytm ćwiczenia,

zwrócić uwagę na znaki przykluczowe,

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 5

Wykonaj Ćwiczenie 54 „Taniec pajacyka” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać metrum i wyklaskać rytm ćwiczenia prawej ręki z głośnym liczeniem,

odczytać znaki przykluczowe i określić tonację,

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację
w tempie wolnym, następnie w tempie szybszym,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zwracając uwagę na palcowanie
i artykulację w tempie wolnym, następnie w tempie szybszym,

zwrócić uwagę na oznaczenie tempa i dynamiki,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką i tempem,

nauczyć się na pamięć tekstu nutowego oraz wykonać miniaturę w sposób swobodny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia 51 „Andante” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 6

Wykonaj miniaturę „śółw” F. Woźniaka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać określenie metrum, wyklaskać rytm miniatury oddzielnie prawej i lewej ręki,

określić tonację utworu i zwrócić uwagę na znaki przygodne, przeczytać nuty literowo,

zagrać tekst nutowy zgodnie z palcowaniem i artykulacją najpierw wolno, potem
szybciej,

odczytać określenia dynamiki i zagrać tekst nutowy z dynamiką,

opanować pamięciowo tekst obu rąk i wykonać miniaturę z pamięci w sposób swobodny
wraz z dynamiką,

wykonać miniaturę z pamięci razem z nauczycielem grającym partię II głosu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „śółwia” F. Woźniaka z „Fortepianu dla najmłodszych” M.Preuschoff–
–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 7

Wykonaj wprawkę 3, 4 i 5 z działu XIII „Wprawki na uniezaleŜnienie rąk” z „313

wprawek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum,

wykonać wprawkę 3 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

wykonać wprawkę 4 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

wykonać wprawkę 5 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 8

Wykonaj wprawkę 6 i 7 z działu XIII „Wprawki na uniezaleŜnienie rąk”

z „313 wprawek”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum,

wykonać wprawkę 6 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci,

wykonać wprawkę 7 z głośnym liczeniem, artykulacją zgodnie z zapisem, z pamięci.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

nuty „313 wprawek” E. Altberg, Z. Romaszkowa.

Ćwiczenie 9

Wykonaj miniaturę „Piosenka Zosi” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyklaskać rytm ćwiczenia prawej, a następnie lewej ręki,

zwrócić uwagę na znaki przykluczowe,

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno artykulacją portato zwracając uwagę na
palcowanie,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy miniatury „Piosenka Zosi” W. Markiewiczównej ze zbioru „Krasnoludki
grają na fortepianie” M. Grzebalskiej.

Ćwiczenie 10

Wykonaj miniaturę „Spacer po lesie” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyklaskać rytm ćwiczenia prawej, a następnie lewej ręki,

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno artykulacją legato zwracając uwagę na
palcowanie,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy miniatury „Spacer po lesie” W. Markiewiczównej ze zbioru „Krasnoludki
grają na fortepianie” M. Grzebalskiej.

Ćwiczenie 11

Wykonaj Ćwiczenie 49 „Pierwszy smutek” W. Markiewiczównej ze zbioru

„Do re mi fa sol”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwrócić uwagę na dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno głośno licząc, zwracając uwagę na palcowanie,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 49 „Pierwszy smutek” W. Markiewiczównej ze zbioru
„Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 12

Wykonaj Ćwiczenie 55 „Adagio” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odczytać metrum i podać jednostkę miary,

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

przeczytać nuty literowo utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na dynamikę,

zagrać ćwiczenie z nut.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy ćwiczenia 55 „Adagio” W. Markiewiczównej z „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 13

Wykonaj miniaturę „Wróbelek” K. Druszkiewicz.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić metrum i przeczytać znaki przykluczowe,

przeczytać literowo nazwy nut,

wyklaskać rytm osobno prawej i lewej ręki z głośnym liczeniem,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie, artykulację
i przenośnik oktawowy, najpierw wolno, potem w szybszym tempie,

zwrócić uwagę na tempo i dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką, najpierw
w wolniejszym tempie, następnie w tempie allegretto,

nauczyć się na pamięć miniatury i wykonać ją ze swobodą.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Wróbelka” K. Druszkiewicz z „Podręcznika początkowego nauczania na
fortepianie”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 14

Wykonaj Ćwiczenie 62 „Zabawa z piłką” W Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyklaskać rytm ćwiczenia osobno prawej i lewej ręki z głośnym liczeniem,

zwrócić uwagę na znaki przygodne,

przeczytać nuty utrwalając ich znajomość,

zwrócić uwagę na tempo i dynamikę,

zagrać z nut ćwiczenie kaŜdą ręką osobno zwracając uwagę na palcowanie i artykulację,

zagrać z nut ćwiczenie razem prawą i lewą ręką zgodnie z dynamiką i tempem.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy Ćwiczenia 62 „Zabawa z piłką” W Markiewiczównej z „Do re mi fa sol”.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

zdefiniować rodzaje artykulacji oraz prawidłowo wykonać artykulację
w ćwiczeniu 54 „Taniec pajacyka” W. Markiewiczównej?

zrealizować odpowiednią artykulacją miniaturę „śółw” F. Woźniaka?

wykonać artykulacją legato miniaturę „Spacer po lesie”
W. Markiewiczównej?

wykonać prawidłową artykulacją wprawkę 4 z działu XIII „Wprawki
na uniezaleŜnienie rąk” z „313 wprawek”?

wykonać artykulacją staccato miniaturę „Wróbelek”
K. Druszkiewicz?

wykonać prawidłową artykulacją wprawkę 5 z działu XIII „Wprawki
na uniezaleŜnienie rąk” z „313 wprawek”?

wykonać prawidłową artykulacją ćwiczenie „Zabawa z piłką”
W. Markiewiczównej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.

Gamy durowe i molowe do dwóch znaków przykluczowych
i ich triady

4.4.1. Materiał nauczania

Trudności techniczne, z którymi pianista spotyka się w utworach są często fragmentami

gam  i  pasaŜy.  Umiejętności  zdobyte  przez  ćwiczenie  gam,  pasaŜy  i  akordów  pomagają
w  uzyskaniu  czystej  i  wyrazistej  realizacji  utworów.  Gamy  i  pasaŜe  są  ćwiczeniami
utrwalającymi  róŜne  problemy  techniczne.  Gamy,  pasaŜe  oraz  kadencje  naleŜy  ćwiczyć
ś

wiadomie, aby utrwalały się prawidłowe nawyki ruchowe. Mechaniczne i sprawnościowe ich

wiczenie nie daje wystarczających korzyści. Gamy i pasaŜe naleŜy grać muzykalnie,

traktując je jako linię melodyczną. Gamy naleŜy ćwiczyć trzema podstawowymi sposobami
artykulacji. Gam, pasaŜy i kadencji nie naleŜy ćwiczyć z nut.

Gamą wyjściową, od której zaczyna się ćwiczenie gam jest gama C-dur, która składa się

z dźwięków c d e f g a h c. Palcowanie gamy C-dur dla prawej ręki: 12312345, dla lewej ręki
54321321. Gamą molową pokrewną do gamy C-dur jest gama a-moll. Gamy te nie posiadają
znaków  przykluczowych  i  są  oddalone  od  siebie  o  tercję  małą.  Gamy  molowe  posiadają
odmiany: harmoniczną, naturalną (eolską), dorycką oraz melodyczną (w górę dorycka, w dół
naturalna).  Na  fortepianie  gramy  gamę  molową  harmoniczną    oraz  melodyczną.  Gama
molowa harmoniczna ma podwyŜszony VII stopień w górę i w dół i składa się z dźwięków:
a  h  c  d  e  f  gis  a.  Gama  molowa  melodyczna  ma  podwyŜszony  VI  i  VII  stopień  w  górę
(dźwięki a h c d e fis  gis a), w dół  VI i VII  stopień jest obniŜony  (dźwięki a  g f  e d c h a).
Palcowanie dla obydwu tych odmian gamy a-moll jest identyczne: dla prawej ręki: 12312345,
dla lewej ręki 54321321.

Oprócz gam C-dur i a-moll pianista powinien znać gamy krzyŜykowe i bemolowe do

dwóch znaków przykluczowych. Gamy krzyŜykowe to G-dur, e-moll, D- dur, h-moll,
bemolowe to F-dur, d-moll, B-dur i g-moll (tabela 1).

Tabela 1. Gamy i ich znaki przykluczowe
Gama durowa

Gama molowa

Ilość znaków

C-dur

a-moll

G-dur

e-moll

1 krzyŜyk fis

D-dur

h-moll

2 krzyŜyki fis cis

F-dur

d-moll

1 bemol b

B-dur

g-moll

2 bemole b es

Przed rozpoczęciem ćwiczenia gam do dwóch znaków przykluczowych, ich palcowanie

naleŜy sprawdzić w „Gamach i pasaŜach” zesz. 1. PasaŜe, które wykonujemy na fortepianie to
trójdźwięki zbudowane na I stopniu gamy: w gamach durowych to trójdźwięk toniki,
w gamach molowych to trójdźwięk moll toniki. PasaŜe toniczne w zaleŜności od tonacji
palcujemy według schematów podanym w tabelach (tabela 2, 3, 4, 5, 6).

Tabela 2. Palcowanie pasaŜy tonicznych w tonacjach C,G, F, a, e, d.
Tonacje C, G, F, a, e, d

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

1241245

5321321

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Palcowanie pasaŜy tonicznych w tonacji D.
Tonacja D

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5321321

Przewrót I

2124124

3213212

Przewrót II

1241245

5321321

Tabela 4. Palcowanie pasaŜy tonicznych w tonacji h.
Tonacja h

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

2123123

4214212

Tabela 5. Palcowanie pasaŜy tonicznych w tonacji B.
Tonacja B

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

2124124

3213212

Przewrót I

1241245

5421421

Przewrót II

1241245

5321321

Tabela 6. Palcowanie pasaŜy tonicznych w tonacji g.
Tonacja g

Prawa ręka

Lewa ręka

Pozycja zasadnicza

1231235

5421421

Przewrót I

2123123

4214212

Przewrót II

1231235

5321321

Podstawowymi elementami techniki są gamy i pasaŜe. Wykonując je naleŜy kontrolować

palcowanie oraz jakość kaŜdego dźwięku. DuŜe trudności zachodzą przy podkładaniu kciuka
w  gamach  i  pasaŜach  –  nie  naleŜy  unosić  wysoko  nadgarstka.  Te  niepotrzebne  ruchy
przegubu  do  góry  i  na  dół  utrudniają  wyrównanie  dźwięków  pod  względem  natęŜenia
i powodują  akcenty  wbrew  woli  grającego  oraz  hamują  tempo  gry.  Uniesiony,  a  przez  to
spręŜony nadgarstek oraz wbijany w klawiaturę  pierwszy palec to zasadnicze błędy  w pracy
nad  gamami  i  pasaŜami,  których  naleŜy  się  wystrzegać.  Drugim  niewłaściwym  sposobem
podkładania  pierwszego  palca  jest  przechylanie  dłoni  na  bok  w  momencie  podkładania
kciuka.  Wówczas  ręka  zmienia  całkowicie  swój  układ,  nie  ma  oparcia  na  koniuszkach
palców,  a  piąty  palec  opiera  się  na  klawiszu  całą  swoją  boczną  powierzchnią.  Pianista
powinien  wystrzegać  się  tych  błędów,  poniewaŜ  nie  dają  Ŝadnych  pozytywnych  rezultatów.
Ć

wiczenia te słuŜą do nauki prawidłowego wydobywania poszczególnych dźwięków

i  z  jednakowym  natęŜeniem.  Gamy  i  pasaŜe  przygotowują  ręce  grającego  do  swobodnego
wykonywania  wszelkich  biegników,  gam  i  pasaŜy  w  róŜnych  tonacjach  i  rejestrach
fortepianu,  w  etiudach,  sonatinach.  Powinny  być  grane  artystycznie.  Grając  gamy  i  pasaŜe
pianista  zwraca  uwagę  na  postawę  przy  instrumencie,  na  prawidłową  pracę  rąk  i  palców,
pulsację, na jakość dźwięków.

Kadencje, które pianista wykonuje na fortepianie, są zbudowane z materiału

dźwiękowego  triady  harmonicznej:  trzech  trójdźwięków  zbudowanych  na  I,  IV  i  V  stopniu
gamy.  Pierwszy  stopień  w  gamie  durowej  to  tonika  (skrót  T),  która  jest  dźwiękiem
najwaŜniejszym, centralnym. NajwaŜniejszy po tonice jest V stopień skali – dominanta (skrót
D),  a  następnie  IV  stopień  skali  –  subdominanta  (skrót  S).  W  gamie  molowej  harmonicznej
trójdźwięk  zbudowany  na  pierwszym  stopniu  to  moll  tonika,  na  IV  stopieniu  to  moll
subdominanta, na V stopniu to dominanta.

Wykonując kadencje, pianista gra kaŜdy dźwięk akordu z jednakową siłą, zwraca uwagę

na  równość  i  jednoczesność  wydobycia  dźwięków,  a  w  związku  z  tym  na  dokładność
współbrzmienia.  Pamięta  o  podstawowych  zasadach  dotyczących  układu  i  ruchu  palców  na
klawiaturze,  które  obowiązują  przy  wydobywaniu  pojedynczych  dźwięków.  Palce  2,  3,  4.  5
znajdują  się  w  kaŜdej  oktawie  fortepianu  w  pobliŜu  czarnych  klawiszy,  kostki  śródręcza  nie
są  zapadnięte,  a  szczególnie  kostka  piątego  palca.  Pierwszy  palec  współdziałający  z  innymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

palcami  wydobywa  dźwięk  koniuszkiem  palca,  zewnętrzna  stroną  przy  paznokciu,  z  brzegu
białego  czy  czarnego  klawisza.  Kciuk  nie  atakuje  klawiszy  z  pozycji  pionowej.  Koniuszki
wszystkich palców są czułe i chwytliwe, a kiść rozluźniona. Palce chwytają dźwięki akordów,
nie  są  wciskane  lub  wbijane  w  klawiaturę.  Ruch  niezbędny  do  poprawnego  wykonania
akordów  pianista  moŜe  ćwiczyć  na  stole  lub  klapie  fortepianu.  Po  połoŜeniu  ręki
z wyprostowanymi palcami, przesuwa koniuszki palców do wewnątrz ku dłoni. Palce tworzą
dzięki  temu  „tunel”  i  są  zaokrąglone,  a  kostki  stawów  pozostają  widoczne.  Akordy
wydobywane  ręką  ułoŜoną  w  ten  sposób  mają  ładne  brzmienie,  dźwięki  akordów  są  pełne,
głębokie, soczyste.

Trudności techniczne, z którymi pianista zetknie się w utworach, są często fragmentami

gam i pasaŜy. Umiejętności zdobyte przez ćwiczenie gam, pasaŜy i akordów pomogą
w uzyskaniu czystej i wyrazistej realizacji utworów.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie jest palcowanie gamy C-dur dla prawej i lewej ręki?

Jakie są sposoby ćwiczenia gam?

Jakie odmiany gamy molowej gramy na fortepianie?

Jakie jest palcowanie gamy a-moll dla prawej i lewej ręki?

Jaki jest wzór opalcowania pasaŜu tonicznego w gamie F-dur?

Jaki jest wzór opalcowania pasaŜu tonicznego w gamie g-moll?

Jakie są nazwy akordów składających się na triadę harmoniczną w gamach durowych,
a jakie w gamach molowych?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj trzy wprawki na podkładanie 1 palca z „Fortepianu dla najmłodszych”

M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Sposób wykonania ćwiczenia:

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum oraz znaki powtórzenia,

zagrać trzy wprawki prawą i lewą ręką podanymi palcami.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Fortepian dla najmłodszych” M. Preuschoff–Kaźmierczakowej.

Ćwiczenie 2

Wykonaj gamę C-dur równolegle i rozbieŜnie przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać budowę gamy C-dur i znać jej palcowanie dla prawej i lewej ręki,

zagrać gamę C-dur prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zagrać gamę C-dur lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę C-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę C-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę C-dur prawą i lewą ręką rozbieŜnie od jednego dźwięku przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem artykulacją legato,

zagrać gamę C-dur prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem artykulacją legato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 3

Wykonaj pasaŜ toniczny gamy C-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać budowę pasaŜu tonicznego gamy C-dur oraz jego palcowanie,

zagrać pasaŜ toniczny gamy C-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 1231235 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać pasaŜ toniczny gamy C-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem: 5421421 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać pasaŜ toniczny gamy C-dur prawą i lewą ręką razem przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem artykulacją: portato, staccato i legato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 4

Wykonaj gamę a-moll harmoniczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać budowę gamy a-moll harmonicznej oraz znać palcowanie gamy dla prawej i lewej
ręki,

zagrać gamę a-moll harmoniczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę a-moll harmoniczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato,

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pasaŜ moll toniki gamy e-moll.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

znać dźwięki moll toniki gamy e-moll,

zagrać pasaŜ toniczny gamy e-moll prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 1231235,

zagrać pasaŜ toniczny gamy e-moll lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem 5421421,

zagrać pasaŜ toniczny gamy e-moll prawą i lewą ręką razem przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 6

Wykonaj gamę G-dur równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe ma gama G-dur, znać budowę gamy G-dur oraz jej
palcowanie,

zagrać gamę G-dur prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy: 12312345,

zagrać gamę G-dur lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy:54321321,

zagrać gamę G-dur prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę G-dur lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie z palcowaniem
gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę G-dur prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją legato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 7

Wykonaj kadencję gamy G-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe ma gama G-dur,

zagrać trójdźwięk toniczny gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

zagrać trójdźwięk subdominanty gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

zagrać trójdźwięk dominanty gamy G-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

zagrać połączenie toniki, subdominanty i dominanty– kadencję gamy G-dur prawą ręką
artykulacją portato,

zagrać podstawę harmoniczną kadencji gamy G-dur – „bas” lewą ręką,

zagrać kadencję gamy G-dur razem prawą i lewą ręką artykulacją portato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik„Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 8

Wykonaj gamę e-moll melodyczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe ma gama e-moll, znać budowę gamy e-moll
melodycznej w górę i w dół oraz jej palcowanie,

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę e-moll melodyczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę e-moll melodyczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę e-moll melodyczną prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem artykulacją legato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 9

Wykonaj triadę harmoniczną gamy d-moll harmonicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe gamy d-moll oraz znać budowę gamy d-moll
harmonicznej,

nazwać trójdźwięki triady harmonicznej i określić dźwięki moll toniki, moll
subdominanty oraz dominanty,

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem 1231235,

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem: 5421421,

zagrać trójdźwięk moll toniki gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną oktawę
zgodnie z palcowaniem,

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę
w górę i w dół zgodnie z palcowaniem 1231235,

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę
i w dół zgodnie z palcowaniem: 5421421,

zagrać trójdźwięk moll subdominanty gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną
oktawę zgodnie z palcowaniem,

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem 1231235,

10)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół
zgodnie z palcowaniem: 5321321,

11)

zagrać trójdźwięk dominanty gamy d-moll prawą i lewą ręką razem przez jedną oktawę
zgodnie z palcowaniem,

12)

zagrać triadę harmoniczną – połączenie trzech trójdźwięków :moll toniki, moll
subdominanty i dominanty wraz z rozwiązaniem na I stopień gamy d-moll prawą ręką,

13)

zagrać połączenie I stopnia moll toniki, I stopnia moll subdominanty, I stopnia dominanty
i I stopnia moll toniki lewą ręką,

14)

zagrać razem prawą i lewą ręką triadę harmoniczną wraz z podstawą basową (pierwsze
stopnie trójdźwięków triady harmonicznej).

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 10

Wykonaj kadencję gamy B-dur.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe ma gama B-dur,

zagrać trójdźwięk toniczny gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

zagrać trójdźwięk subdominanty gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zagrać trójdźwięk dominanty gamy B-dur prawą ręką harmonicznie bez przewrotu,
w I przewrocie i w II przewrocie prawą ręką,

zagrać połączenie toniki, subdominanty i dominanty– kadencję gamy B-dur prawą ręką
z nut,

zagrać bas kadencji gamy B-dur lewą ręką z nut,

zagrać kadencję gamy B-dur razem prawą i lewą ręką z nut,

zagrać kadencję gamy B-dur razem prawą i lewą ręką z pamięci.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

Ćwiczenie 11

Wykonaj gamę g-moll harmoniczną równolegle przez dwie oktawy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić jakie znaki przykluczowe ma gama g-moll,

znać budowę gamy g-moll harmonicznej oraz jej palcowanie,

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy: 12312345 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę g-moll harmoniczną lewą ręką przez jedną oktawę w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy:54321321 artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę a-moll harmoniczną lewą ręką przez dwie oktawy w górę i w dół zgodnie
z palcowaniem gamy artykulacją: portato, staccato i legato,

zagrać gamę g-moll harmoniczną prawą i lewą ręką równolegle przez dwie oktawy
zgodnie z palcowaniem gamy artykulacją legato.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

podręcznik „Gamy i pasaŜe” zeszyt 1.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wykonać gamę C-dur przez dwie oktawy równolegle i rozbieŜnie
róŜnymi sposobami artykulacji?

wykonać gamę g-moll harmoniczną przez dwie oktawy równolegle
róŜnymi sposobami artykulacji?

wykonać gamę a-moll melodyczną dwie oktawy równolegle róŜnymi
sposobami artykulacji?

wykonać pasaŜ toniczny gamy G-dur przez dwie oktawy?

wykonać pasaŜ moll toniczny gamy e-moll przez dwie oktawy?

wykonać triadę harmoniczną gamy d-moll?

wykonać kadencję gamy B-dur?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.

Proste etiudy, łatwe utwory dawnych mistrzów, sonatiny
i utwory róŜne

4.5.1. Materiał nauczania

Utwory róŜnych epok i stylów umoŜliwiają poznanie odmiennych problemów zarówno

technicznych, jak i interpretacyjnych dotyczących róŜnych stylów. Takie poznanie zapewnia
podstawę do wszechstronnego rozwoju młodego pianisty.

Etiudy prowadzą do rozwijania techniki, ćwicząc je pianista opanowuje podstawowe

wzorce, które zastosuje w toku odtwarzania muzyki. Rozwijanie techniki poprzez granie etiud
jest  procesem  przyswajania  wzorców  ruchowych  poprzez  ich  powtarzanie.  Jeśli  pianista
wykonuje te ćwiczenia poprawnie i ze świadomością, wystarczy stosunkowo niewielka liczba
powtórzeń.  Po  poprawnym  opanowaniu  pewnych  nawyków  ruchowych,  nie  potrzeba  więcej
ich ćwiczyć. Dokładne i cierpliwe ćwiczenie etiud daje umiejętności pomagające w uzyskaniu
czystej i wyrazistej realizacji utworu.

Etiudy są środkiem do rozwiązywania róŜnych problemów technicznych ujętych w formę

utworu.  Szkolne  etiudy  opierają  się  na  jednym  wybranym  problemie  technicznym  i  są  to
etiudy figuracyjne na prawą i lewą rękę, etiudy pasaŜowe, na repetycję, na podwójne dźwięki,
akordowe.  Na  początku  nauki  grania  na  fortepianie  pianista  skupia  się  na  etiudach
figuracyjnych  na  prawą  i  lewą  rękę.  Kiedy  np.  lewa  ręka  gra  pięciopalcówki,  pochody
gamowe, prawa ręka prowadzi melodię, gra dwudźwięki, trójdźwięki lub inne akordy. W tym
czasie naleŜy ćwiczyć tekst nutowy kaŜdą ręką oddzielnie. W ten sposób wszystkie elementy
techniczne będą realizowane poprawnie.

Wykonując etiudy gamowe, figuracyjne, pasaŜowe powinno się zwracać szczególną

uwagę  na  prawidłowe  prowadzenie  rąk,  poprawną  pracę  pierwszego  palca  oraz  właściwe
podkładanie  kciuka.  Bardzo  waŜny  przy  graniu  takich  etiud  jest  skupiony  układ  palców,
oparcie  ręki  na  kostkach  stawów  śródręcza  oraz  mocne,  nie  zapadające  się  do  wewnątrz,
zaokrąglone  palce  z  czułymi  koniuszkami,  od  których  zaleŜy  jakość  dźwięku.  Grając  etiudy
pasaŜowe  naleŜy  zwracać  uwagę  na  podkładanie  kciuka.  Pierwszy  palec  wydobywa  dźwięk
zewnętrzną  stroną  przy  paznokciu,  kostki  pozostałych  palców  powinny  być  widoczne,
a  przegub  i  łokieć  zachowuje  spokój.  Cała  ręka  dzięki  obrotowemu  ruchowi  nadgarstka,
przesuwa  się  wraz  z  palcami  w  kierunku  wznoszącym  i  opadającym.  Pianista  ma  całkowitą
swobodę  gry  i  dba  o  to,  aby  przegub  nie  balansował,  nie  wykonywał  ruchu  w  górę  i  w  dół
oraz  Ŝeby  łokieć  nie  podnosił  się  podczas  podkładania  kciuka.  Zła  praca  przegubu  i  łokcia
powoduje spręŜanie nadgarstka, a to z kolei pociąga złą pracę kciuka, który atakuje klawisze
w  pozycji  pionowej.  Balansujący  nadgarstek  powoduje,  Ŝe  ręka  nie  ma  oparcia  na  palcach,
tylko  na  balansującej  kiści.  Wówczas  pianista  moŜe  odczuwać  ból  podczas  gry  w  szybkich
tempach,  co  z  kolei  powoduje  nieprecyzyjne  wykonywanie  etiud  oraz  miejsc  gamowych,
figuracyjnych w innych utworach.

Akordy, które pojawiają się w etiudach, utworach dawnych mistrzów, sonatinach, czy

utworach dowolnych pianista wykonuje chwytliwymi palcami, nie opuszcza na klawisze
fortepianu sztywnych haczyków. Przegub po wydobyciu dźwięków powinien opaść niŜej od
ś

ródręcza – ręka ma wtedy całkowitą swobodę, natomiast brzmienie akordów będzie soczyste

i pełne.

Pianista powinien zajmować się nie tylko pracą nad etiudami, ale równieŜ nad innymi

utworami.  Daje  to  moŜliwość  zetknięcia  się  z  innymi  problemami,  a  tym  samym  rozwija
warsztat. RóŜnorodność problemów jest bardzo uŜyteczna. Łatwe utwory dawnych mistrzów
stanowią  wprowadzenie  do  grania  muzyki  polifonicznej.  Realizacja  tych  utworów  daje
moŜliwość  pracy  nad  problemami,  które  nie  występują  w  innych  utworach.  Granie  utworów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dawnych  mistrzów  uczy  słyszenia  linearnego  oraz  wymaga  umiejętności  równoczesnego
i niezaleŜnego prowadzenia róŜnych głosów, zmusza do świadomego uniezaleŜnienia obu rąk,
kaŜdego  palca,  do  precyzji  rytmicznej,  do  ustawicznej  kontroli  dźwięku.  Głosy  te  powinny
być  róŜnicowane  pod  względem  dynamicznym  i  artykulacyjnym  oraz  pod  względem  barwy
dźwięku.

Sonatiny są wprowadzeniem do muzyki klasycznej. Realizacja sonatin powinna uczyć

jednolitego  tempa  i  równego  pulsu  mimo  zróŜnicowania  kontrastujących  ze  sobą  pod
względem  rytmicznym  i  dynamicznym  fragmentów.  Wykonanie  sonatin  uczy  równieŜ
odpowiedniego  frazowania  oraz  odpowiedniego  ujęcia  utworu  pod  względem  dynamiki.
Pianista  grając  sonatiny  uczy  się  w  sposób  naturalny  łączyć  frazowanie  i  dynamikę
z  konstrukcją  formalną  utworu.  WaŜnym  elementem  pracy  nad  sonatiną  jest  uświadomienie
sobie  wszystkich  elementów  budowy  formalnej  utworu.  Ta  znajomość  ma  wpływ  na  ogólną
koncepcję interpretacji.

Praca nad utworami róŜnymi słuŜy przede wszystkim rozwijaniu wyobraźni muzycznej.

Utwory róŜne rozszerzają moŜliwości interpretacyjne pianisty oraz rozszerzają skale doznań
estetycznych, a zwłaszcza emocjonalnych. Utwory róŜne uczą wraŜliwości na barwę dźwięku
i dynamikę, kształcą poczucie róŜnorodności stylu, faktury i charakteru utworu.

Wszystkie utwory powinny być doprowadzone do poprawnego wykonania. Tekst nutowy

powinien  być  poprawnie  rozczytany  pod  względem  wysokości  dźwięków,  w  utworach
powinna  być  zastosowana  właściwa  artykulacja.  WaŜna  jest  równieŜ  precyzja  rytmiczna
i wyrównania tempa. Logiczne frazowanie oraz zróŜnicowanie dynamiki nada muzyczny sens
całemu  utworowi,  który  jest  realizowany  przez  pianistę.  NaleŜy  wystrzegać  się  odkładania
utworów  niedopracowanych,  granych  nieporządnie  i  z  pomyłkami.  Nie  wszystkie  utwory
powinny  być  opanowane  pamięciowo.  NaleŜy  pamiętać,  Ŝe  najwaŜniejsza  w  graniu  na
fortepianie  jest  muzyka  i  to  ona  powinna  stanowić  podsumowanie  pracy  nad  utworami  pod
względem  technicznym  i  interpretacyjnym.  Pomocny  w  tym  jest  dostęp  do  nagrania  utworu
w  wykonaniu  innego  muzyka.  NaleŜy  korzystać  z  takiej  moŜliwości,  poniewaŜ  słuchanie
innych wykonań pomaga w nauce muzyki i daje nowe spojrzenie na utwór.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Do czego słuŜy ćwiczenie etiud?

Jakie problemy wykonawcze obejmują etiudy?

Na co naleŜy zwracać uwagę podczas grania etiud?

Do jakiej muzyki wprowadzają łatwe utwory dawnych mistrzów?

Czego uczy realizacja sonatin?

Nad czym pracuje pianista grając utwory róŜne?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj „Etiudę C-dur nr 1” L. Kohlera.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum oraz tempo,

zagrać etiudę prawą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zagrać etiudę lewą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją legato w wolnym tempie,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją portato w wolnym tempie,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką artykulacją legato w szybszym tempie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur nr 1” L. Kohlera ze zbioru „Etiudy dla dzieci” zesz.1
red. S. Raube.

Ćwiczenie 2

Wykonaj „Etiudę C-dur nr 15” D. Lewidowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zwrócić uwagę na metrum, tempo oraz dynamikę,

zagrać etiudę prawą ręką artykulacją legato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę lewą ręką z głośnym liczeniem w wolnym tempie, palcowanie według
zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

zagrać etiudę prowadząc frazę muzyczną w wolnym tempie, z dynamiką,

zagrać etiudę prowadząc frazę muzyczną z dynamiką w szybszym tempie,

nauczyć się etiudy na pamięć i wykonać ją z pamięci.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur nr 1” L. Kohlera ze zbioru „Etiudy dla dzieci” zesz.1
red. S. Raube.

Ćwiczenie 3

Zagraj „Etiudę D-dur” H. Gnesiny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

zwrócić uwagę na przedtakt,

określić budowę etiudy,

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy D-dur” H. Gnesiny ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 4

Zagraj „Etiudę G-dur nr 3” N. Lubarskiego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

określić budowę etiudy,

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie,

nauczyć się etiudy na pamięć oraz wykonać ją z pamięci z dynamiką w szybszym tempie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Etiudy G-dur nr 3” N. Lubarskiego ze zbioru „Etiudy” zesz.1 red.
W. Sawicka, G. Stempniowa.

Ćwiczenie 5

Zagraj „Menuet d-moll” W. A. Mozarta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia i dynamikę,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii kaŜdego głosu,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta d-moll” W. A. Mozarta ze zbioru „Dawne tańce i melodie”
zesz. 1 red. J. Hoffman, A. Rieger.

Ćwiczenie 6

Wykonaj „Kanon” W. Markiewiczównej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację,

zwrócić uwagę dynamikę i zmiany tempa,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii w kaŜdym głosie,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Kanonu” W. Markiewiczównej ze zbioru „Do re mi fa sol”.

Ćwiczenie 7

Wykonaj „Menuet g-moll” J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację,

zwrócić uwagę na znaki dynamikę,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii kaŜdego głosu,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać utwór w całości w wolnym tempie z dynamiką,

10)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta g-moll” J. S. Bacha nr 3 ze zbioru „Łatwe utwory”.

Ćwiczenie 8

Wykonaj „Menuet a-moll” J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia, volty i dynamikę,

zwrócić uwagę na przedtakt i nieregularne grupy rytmiczne,

wyklaskać rytm osobno prawej i lewej ręki w taktach 21 – 28,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii kaŜdego głosu,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

10)

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

11)

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką,

12)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Menueta-moll” J. S. Bacha nr 13 ze zbioru „Łatwe utwory”.

Ćwiczenie 9

Wykonaj I cz. „Sonatiny C-dur” op. 34 nr 1 J. A. Andre.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami osobno, następnie
razem, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie, najpierw z metronomem, następnie bez
metronomu, dbając o ładny dźwięk,

10)

nauczyć się utworu na pamięć,

11)

wykonać utwór z pamięci dbając o stabilne zgodne z określeniem tempo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Sonatiny C-dur” J. A. Andre op. 34 nr 1 I cz. ze zbioru „Sonatiny” zesz. I
red. S. Raube.

Ćwiczenie 10

Wykonaj „Sonatinę C-dur” D. G. Turka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację,

zwrócić uwagę na zmianę charakteru części utworu, które są wyznaczane przez zmiany
metrum i tempa,

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, bez realizacji ozdobników (grając nutę główną),

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody,

wiczyć utwór częściami wyznaczonymi przez metrum i tempo ukazując ich odmienny

charakter, z dynamiką, najpierw w wolnym tempie, potem doprowadzając do właściwego

nauczyć się utworu na pamięć,

10)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując zmienny charakter poszczególnych części.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

fortepian,

zapis nutowy „Sonatiny C-dur D. G. Turk” ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 11

Wykonaj „Floriańską bramę” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację,

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę i określenie charakteru tempa,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody,

nauczyć się utworu na pamięć,

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując charakter utworu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Bramy floriańskiej” J. Garści z „Obrazków muzycznych dla
najmłodszych” op. 21.

Ćwiczenie 12

Wykonaj utwór „Kot na łyŜwach” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum oraz budowę miniatury,

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę i tempo,

takty 1–8 oraz 17–24 zagrać razem w wolnym tempie, dobrą artykulacją, palcowanie
według zapisu,

wyklaskać rytm taktów 9–16 kaŜdej ręki oddzielnie z głośnym liczeniem,

takty 9–16 zagrać oddzielnie, następnie razem dobrą artykulacją z głośnym liczeniem
w wolnym tempie, palcowanie według zapisu,

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

wiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania

swobody, zwłaszcza takty 9–16,

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto o powrót do tempa I,

10)

nauczyć się utworu na pamięć,

11)

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując jego charakter.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

zapis nutowy „Kota na łyŜwach” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

4.5.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wykonać odpowiednią artykulacją„Etiudę D-dur” H. Gnesiny ze
zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1. red. E. Altberg?

wykonać z zachowaniem róŜnic dynamicznych„Etiudę G-dur” nr 3
N. Lubarskiego ze zbioru „Etiudy” zesz.1 red. W. Sawicka,
G. Stempniowa?

wykonać pokaz tematu w „Menuecie a-moll” nr 13 J. S. Bacha ze
zbioru „Łatwe utwory”?

wykonać z zachowaniem dynamiki I cz „Sonatiny C-dur” op. 34 nr 1
J. A. Andre?

wykonać uwzględniając zmiany w agogice „Sonatinę C-dur”
D. G. Turka ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1 red. E. Altberg?

wykonać utwór pokazując jego charakter „Kot na łyŜwach” J. Garści
ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie dziecięcym” op.65 pokazując
jego charakter?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Metody samodzielnego przygotowania utworów muzycznych

4.6.1. Materiał nauczania

Nauczenie nowego utworu z nut wymaga określonych działań wykonywanych we

właściwej  kolejności.  Bardzo  często  ostateczne  wykonanie  całego  utworu  zaleŜy  od
pierwszego  zetknięcia  się  z  tekstem  nutowym.  Trudno  jest  poprawić  złe  nawyki  nabyte
podczas nieprawidłowego odczytania utworu, małe błędy mogą się rozwinąć i utrwalić, jeśli
nie są wykorzenione od razu. Jednoczesne odczytywanie i granie nowego utworu jest bardzo
trudne i pomyłki są trudne do uniknięcia. Aby temu zapobiec naleŜy przeczytać nowy utwór
bez  instrumentu.  W  ten  sposób  moŜna  stworzyć  jasny  obraz  utworu  muzycznego.  Dopiero
później moŜna ten utwór spróbować zagrać. Na początku pracy przygotowania utworu naleŜy
odczytać  oznaczenie  metrum,  znaki  przykluczowe  oraz  określić  tonację  utworu.  NaleŜy
równieŜ  sprawdzić,  czy  tonacja  utworu  nie  zmienia  się.  Jeśli  taka  zmiana  następuje,  naleŜy
określić  nową  tonację  i  prześledzić,  czy  do  końca  utworu  tonacja  pozostaje  ta  sama,  czy  się
zmienia  (powraca  pierwsza).  Kolejnym  etapem  pracy  nad  utworem  jest  zwrócenie  uwagi  na
budowę  utworu  (znaki  powtórzenia,  volty)  oraz  obejrzenie  oznaczeń  tempa,  dynamiki,
frazowania,  artykulacji.  Aby  utwór  wykonać  dobrze  i  zgodnie  z  Ŝyczeniami  kompozytora,
naleŜy  bardzo  dokładnie  przestrzegać  wszystkich  znaków,  jakie  zostały  umieszczone.
Czytając  nuty  bez  instrumentu,  naleŜy  wyobraŜać  sobie  linie  melodyczne,  ich  frazowanie,
w  ten  sposób  rozwija  się  wewnętrzny  słuch.  Po  stwierdzeniu,  Ŝe  skrupulatnie  uwaga  została
zwrócona  na  kaŜdy  szczegół  moŜna  przejść  do  kolejnego  etapu  -  czytania  utworu  przy
fortepianie.

Granie na fortepianie w kaŜdym etapie pracy nad utworem powinno przebiegać w sposób

wiadomy. Gdy słabnie uwaga, koncentracja spada, utwór wykonywany jest mechanicznie,

naleŜy  przerwać  ćwiczenie.  Wskazane  byłoby  podzielić  ćwiczenie  na  kilka  etapów
rozłoŜonych  odpowiednio  na  cały  dzień.  NaleŜy  starać  się  grać  nie  tylko  ze  skupieniem,  ale
i ze starannością, natomiast wystrzegać się grania niedbałego.

Przy czytaniu tekstu nutowego naleŜy zwrócić uwagę nie tylko na wysokości nut, ale

takŜe wartości rytmiczne tych nut. Po odczytaniu oznaczenia metrum naleŜy wyklaskać rytm
oddzielnie  prawej,  oddzielnie  lewej  ręki.  Następnie  trzeba  odczytać  tekst  nutowy  najpierw
prawą,  potem  lewą  ręką  w  wolnym  tempie  głośno  licząc.  W  trakcie  odczytywania  tekstu
nutowego naleŜy opalcować  cały utwór, a na miejsca trudniejsze zwrócić szczególną uwagę
i powtarzać je kilkakrotnie. Następnie naleŜy zagrać utwór razem prawą i lewą ręką, w bardzo
wolnym  tempie,  a  następnie  wzrastającym.  Bardzo  waŜnym  etapem  pracy  nad  utworem  jest
wolne  ćwiczenie,  poniewaŜ  w  naszym  systemie  nerwowym  powinny  utrwalić  się  wszystkie
skomplikowane ruchy związane z graniem, zarówno łatwiejszych miejsc, jak i trudniejszych.
Jeśli  ćwiczenie  danego  miejsca  będzie  odbywało  się  w  szybkim  tempie,  nauczenie  się  tego
fragmentu  zajmie  duŜo  więcej  czasu.  Miejsca  trudniejsze  naleŜy  zgłębić  szczególnie
dokładnie,  powtarzać  kilkakrotnie,  aŜ  do  momentu,  w  którym  są  wykonywane  płynnie
i  bezstresowo.  Gdy  w  czasie  grania  utworu  zdarzy  się  błąd,  zły  akcent  lub  niedokładność
rytmiczna, naleŜy zatrzymać się i poprawić go.

Kolejnym etapem pracy nad utworem jest wypracowanie właściwego tempa. Pracę tę

najlepiej  wykonywać  z  metronomem.  Utwór  naleŜy  podzielić  na  mniejsze  fragmenty  oraz
sprawdzić, który fragment gramy najwolniej (na ogół jest to najtrudniejsza część utworu). Od
tego fragmentu trzeba zacząć pracę nad tempem,  powtarzając  go kilkakrotnie coraz szybciej
(aŜ do momentu, w którym zostanie osiągnięta swoboda wykonania). Następnie naleŜy łączyć
fragmenty  w  większą  całość,  aŜ  do  zagrania  utworu  w  całości.  NaleŜy  pamiętać,  Ŝe  po
szybkich tempach przegrywamy utwory wolniej, aby utrwalać dobre wzorce ruchowe (ładny
dźwięk).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kolejnym etapem jest pamięciowe opracowanie utworu. Proces uczenia się utworu na

pamięć  musi  być  w  pełni  świadomy  i  aktywny.  Mechaniczne  uczenie  się  na  ogół  zawodzi
przy  stresie  podczas  publicznych  wykonań.  W  celu  nauczenia  się  utworu  na  pamięć  naleŜy
przedstawić  sobie  obraz  palców  podczas  pracy  na  klawiaturze  –  zapamiętaniu  sprzyja  dobre
opalcowanie,  przedstawianie  sobie  obrazu  nut,  analiza  utwór  i  zrozumienie  formy.  W  tym
etapie  naleŜy  uczyć  się  fragmentami,  rozpoczynając  utwór  od  róŜnych  miejsc.  Fragmenty
trudniejsze trzeba powtarzać częściej niŜ łatwe. Od początku uczenia się utworu naleŜy ściśle
przestrzegać  zawsze  tego  samego  opalcowania.  Następnie  naleŜy  obrać  „punkty  awaryjne”,
od których zawsze moŜna rozpocząć przerwany utwór. Na pamięć naleŜy uczyć się nie tylko
nut,  ale  równieŜ  frazowania,  artykulacji,  zmian  dynamiki,  ewentualnych  zmian  tempa  itp.
W  tym  miejscu  zachodzi  zazębianie  się  tego  etapu  z  następnym  –  interpretacją  utworu
i  przekazaniem  muzycznego  sensu.  Elementy  interpretacji  muszą  zostać  zapamiętane
i  przyswojone,  a  procesowi  temu  powinna  towarzyszyć  pełna  koncentracja  i  aktywność
umysłowa, świadomość tego, co w danym momencie się robi i w jakim celu. Po nauczeniu się
na pamięć utwór powtarzamy juŜ bez nut kilkakrotnie w całości.

Ostatni etap, który został zapoczątkowany przy pamięciowym opracowywaniu utworu to

doprowadzenie  do  gry  swobodnej  z  ujęciem  muzycznego  sensu  utworu,  zgodnie  z  zapisem
nutowym.  Na  koniec  pracy  nad  utworem  naleŜy  utrwalać  go  w  myślach,  „przegrywać”
w pamięci,  świadomie  wyobraŜać  sobie  materiał  dźwiękowy  z  niuansami.  Podstawą
nauczenia  się  utworu  jest  powtarzanie  go  w  pewnych  odstępach  czasu,  poniewaŜ  w  ten
sposób moŜna go dobrze utrwalić.

Słuchanie własnej gry jest bardzo trudne. JuŜ samo granie bardzo absorbuje wykonawcę.

Proces  jednoczesnego  grania  i  słuchania  wymaga  duŜej  koncentracji,  Jednak  bez  słuchania
siebie nie ma moŜliwości poprawienia jakości wykonania utworu. Dlatego kończąc pracę nad
utworem  naleŜy  nagrać  swoje  wykonanie,  aby  wysłuchać  utwór  i  dokonać  poprawek
w  interpretacji.  Jeśli  mamy  dostęp  do  nagrania  utworu  w  wykonaniu  innego  muzyka,  warto
skorzystać  z  takiej  moŜliwości.  Jest  to  świetna  pomoc  w  nauce  muzyki.  Słuchając  realizacji
artystycznie  dojrzałych  i  porównując  do  swojego  wykonania  moŜna  poprawić  swoją
interpretację utworu, a nawet nabyć nowe spojrzenie.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega pierwszy etap pracy nad nowym utworem?

Dlaczego opalcowanie utworu jest waŜne?

Dlaczego waŜne jest ćwiczenie w wolnych tempach?

W jaki sposób doprowadza się utwór do tempa właściwego?

Jak przebiega nauka utworu na pamięć?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj „Etiudę G-dur nr 3” L. Schytte.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,
określić problem wykonawczy etiudy,
zagrać etiudę prawą ręką artykulacją portato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,

palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zagrać etiudę lewą ręką artykulacją portato z głośnym liczeniem w wolnym tempie,

palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,
zagrać etiudę w szybszym tempie z metronomem.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Etiudy G-dur nr 3” L. Schytte ze zbioru „25 łatwych etiud op. 108”
L. Schytte.

Ćwiczenie 2

Wykonaj „Etiudę F-dur nr 4” L. Schytte.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,

wyćwiczyć miejsca trudniejsze najpierw oddzielnie, następnie razem,

zagrać etiudę w wolnym tempie z dynamiką,

zagrać etiudę z dynamiką w szybszym tempie z metronomem,

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

10)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranej etiudy zwracając uwagę na sposób
wydobycia dźwięku, frazowanie,

11)

poprawić błędy i wykonać etiudę ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Etiudy F-dur nr 4” L. Schytte ze zbioru „25 łatwych etiud op.108”
L. Schytte.

Ćwiczenie 3

Wykonaj „Etiudę C-dur” op. 599 nr 33 C. Czernego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

zwrócić uwagę na artykulację oraz dynamikę,

zagrać etiudę prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zagrać etiudę lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać etiudę razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie z metronomem,

powtórzyć kilkakrotnie miejsca trudniejsze, najpierw oddzielnie, potem razem,

podzielić etiudę na kilka części, ćwiczyć powtarzając te części,

zagrać etiudę z dynamiką w wolnym tempie z metronomem,

10)

zagrać etiudę z dynamika w szybszym tempie najpierw z metronomem, a następnie bez
metronomu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Etiudy C-dur” C. Czernego op. 599 nr 33 ze zbioru „Wybór etiud”
zesz. 1 C. Czerny.

Ćwiczenie 4

Wykonaj „Menuet G-dur” nr 1 J. S. Bacha.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę,

wyklaskać rytm prawej ręki w taktach 13–16,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii kaŜdego głosu,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

10)

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie, najpierw z metronomem, następnie bez
metronomu, dbając o ładny dźwięk,

11)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

12)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu, zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

13)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Menueta G-dur” J. S. Bacha nr 1 ze zbioru „Łatwe utwory”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 5

Wykonaj „Tanz in Kanonform” B. Bartoka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację, akcenty i dynamikę,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia,

zwrócić uwagę na prowadzenie melodii kaŜdego głosu,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu, prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Tanz in Kanonform” B. Bartoka ze zbioru „Mikrokosmos” zesz. 1.

Ćwiczenie 6

Wykonaj „Kontredans” W. A. Mozarta.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację i na prowadzenie melodii kaŜdego głos,

zwrócić uwagę na znaki powtórzenia i dynamikę,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie, słuchając dwóch linii
melodycznych,

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami, trudniejsze miejsca
powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na sposób
prowadzenia głosów,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Kontredansa” W. A. Mozarta ze zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1
red. E. Altberg.

Ćwiczenie 7

Wykonaj „Sonatinę” op. 136 nr 1 cz. III Scherzino C. Reinecke.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum, tempo,

zwrócić uwagę na artykulację i dynamikę oraz zmianę tempa,

zauwaŜyć zmianę klucza,

zagrać utwór prawą ręką dobrą artykulacją w wolnym tempie, palcowanie według zapisu
prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór lewą ręką dobrą artykulacją w wolnym tempie, palcowanie według zapisu
prowadząc linię melodyczną głosu,

zagrać utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

podzielić utwór na logiczne fragmenty, ćwiczyć utwór fragmentami najpierw osobno,
później razem, trudniejsze miejsca powtórzyć kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać utwór w wolnym tempie z dynamiką, z metronomem,

zagrać utwór z dynamiką w szybszym tempie dbając o ładny dźwięk, najpierw
z metronomem, następnie bez metronomu,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę na formę całej
części,

12)

poprawić błędy i wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

metronom,

−

zapis nutowy „Sonatiny” III cz. Scherzino op.136 C. Reinecke ze zbioru „Sonatiny”
zesz. 1 red. S. Raube.

Ćwiczenie 8

Wykonaj „Wesołe niedźwiadki” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum i tempo,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zwrócić uwagę na artykulację, dynamikę oraz znak fermaty,

zagrać oddzielnie miniaturę, dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać takty 8–9 oddzielnie, powtórzyć je kilkakrotnie do uzyskania swobody,

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto i fermatę przy końcu utworu,

nauczyć się utworu na pamięć,

zagrać utwór w całości z pamięci, pokazując jego charakter,

10)

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

11)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę czy prawidłowo
został oddany charakter utworu,

12)

wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Wesołych niedźwiadków” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

Ćwiczenie 9

Wykonaj „Zmartwienie Agatki” J. Garści.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

określić tonację, metrum i tempo,

zwrócić uwagę na artykulację, frazowanie, dynamikę oraz ritenuto,

zagrać oddzielnie miniaturę, dobrą artykulacją z głośnym liczeniem w wolnym tempie,
palcowanie według zapisu,

zagrać cały utwór razem prawą i lewą ręką w wolnym tempie,

zagrać cały utwór razem w tempie wolnym z dynamiką,

zagrać cały utwór razem w tempie szybszym i stopniowo doprowadzić do właściwego
uwzględniając ritenuto, z dynamiką prowadząc linie melodyczne,

nauczyć się utworu na pamięć,

zagrać utwór w całości z pamięci, prowadząc linie melodyczne i pokazując jego
charakter,

nagrać swoje wykonanie na magnetofon,

10)

odsłuchać i przeprowadzić analizę nagranego utworu zwracając uwagę czy prawidłowo
został oddany charakter utworu,

11)

wykonać utwór ponownie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

fortepian,

−

magnetofon,

−

zapis nutowy „Zmartwienia Agatki” J. Garści „ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie
dziecięcym” op.65.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wykonać odpowiednia artykulacją „Etiudę G-dur nr 3” ze zbioru
„25 łatwych etiud op. 108” L. Schytte?

zrealizować dynamikę w „Etiudzie C-dur” op. 599 nr 33 ze zbioru
„Wybór etiud” zesz.1 C. Czernego?

wykonać „Menuet G-dur” nr 1 ze zbioru „Łatwe utwory” J. S. Bacha
pokazując przebieg tematu?

wykonać odpowiednią artykulacją w „Kontredans” W. A. Mozarta ze
zbioru „Czytanki muzyczne” zesz. 1 red. E. Altberg ?

wykonać z realizacją zmian dynamicznych III cz. Scherzino
„Sonatiny” op.136 C. Reinecke ze zbioru „Sonatiny” zesz. 1
red. S. Raube?

zrealizować prowadzenie frazy muzycznej w utworze „Zmartwienie
Agatki” J. Garści ze zbioru „Muzyka i kolor w świecie dziecięcym”
op.65?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 21 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóŜ rozwiązanie zadania na
później. Gdy zostanie Ci wolny czas, wróć do niego.

Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Palce dłoni pianisty ułoŜonych na klawiaturze tworzą tunel, a kostki śródręcza są
zaokrąglone. Ostatnie paliczki palców są ustawione
a)

prostopadle do klawiatury.

równolegle do klawiatury.

pod kątem rozwartym do klawiatury.

pod katem ostrym do klawiatury.

Nadgarstek pianisty znajduje się
a)

powyŜej śródręcza, wyŜej od linii klawiszy.

poniŜej śródręcza, niŜej od linii klawiszy.

poniŜej śródręcza, na równi z klawiaturą.

poniŜej śródręcza, wyŜej od linii klawiszy.

Przedramię pianisty powinno być ułoŜone
a)

powyŜej linii klawiszy.

na wysokości klawiszy.

poniŜej linii klawiszy.

nadgarstek poniŜej linii klawiszy, łokieć powyŜej linii klawiszy.

Technika gry na fortepianie obejmuje podstawowe rodzaje artykulacji. Artykulacja to
a)

sposób frazowania.

sposób wydobycia dźwięku.

róŜnicowanie dźwięku pod względem długości trwania.

sposób natęŜenia siły dźwięku.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

PoniŜsza ilustracja przedstawia
a)

zapis i brzmienie akcentu.

zapis i brzmienie artykulacji legato.

zapis i brzmienie artykulacji staccato.

zapis i brzmienie artykulacji portato.

W notacji muzycznej dla artykulacji staccato stosuje się

kropkę przy nucie.

kreskę pod nutą.

kropkę pod nutą.

łuk pod nutami.

Dźwięk artykulacją staccato „z kiści” pianista wykonuje poprzez

swobodny spadek ramienia i na klawisz o pozostawienie rozluźnionej dłoni na

podporze palca.

poprzez przenoszenie cięŜaru ręki z palca na palec.

spręŜysty ruch przegubu po spadku palca z góry na klawisz.

przez szybki ruch oderwania palca przedramieniem od klawisza.

Jednym z elementów pracy nad techniką są wprawki. Ćwiczenia te skonstruowane są

ze skoków interwałów.

z elementów gam i pasaŜy.

z akordów.

z ozdobników.

Wprawki kształcą umiejętności

rozwiązywania problemów wykonawczych.

interpretacji muzycznej utworów.

zastosowania zmian dynamiki.

pracy nad pamięcią muzyczną.

10.

Palcowanie pasaŜy tonicznych słuŜących do poprawienia techniki instrumentalnej oparte
jest na schematach. II przewrót pasaŜu tonicznego tonacji G-dur jest palcowany według
schematu

prawa ręka 1241245, lewa ręka 5421421.

prawa ręka 1231235, lewa ręka 5421421.

prawa ręka 1231235, lewa ręka 5321321.

prawa ręka 1241245, lewa ręka 5321321.

11.

Odmiana gamy molowej melodycznej ma podwyŜszony

VI stopień gamy w górę i w dół.

VI stopień gamy w górę, a w dół obniŜony.

VI i VII stopień gamy w górę, a w dół obniŜone.

VII stopień gamy w górę, a w dół obniŜony.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12.

Etiudy są środkiem do rozwiązywania problemów technicznych ujętych w formę utworu.
Jednym z rodzajów etiud są etiudy gamowe, figuracyjne i pasaŜowe. Przy wykonywaniu
takich etiud naleŜy zwracać uwagę na

błyskotliwość i szybkość wykonywanych elementów.

prowadzenie rąk, poprawną pracę 1 palca i właściwe podkładanie kciuka.

rotacyjną pracę ręki.

chwytliwość palców w akordach.

13.

Realizacja utworów dawnych mistrzów jest wprowadzeniem do

pracy nad wyrazem utworu.

pracy nad frazą muzyczną.

słyszenia linearnego.

pracy nad biegłością pianistyczną.

14.

W pierwszym etapie nauczania nowego utworu praca przebiega bez instrumentu. Pianista
odczytuje najpierw

oznaczenia artykulacyjne.

oznaczenia dynamiki.

oznaczenie metrum, znaki przykluczowe i tonację.

budowę utworu.

15.

Jednym z elementów pracy nad utworem jest wykonywanie utworu z metronomem., które
słuŜy

wypracowaniu właściwego tempa.

poprawieniu biegłości palców.

starannemu wykonaniu rytmu.

wykonaniu akcentów metrycznych.

16.

Aby uzyskać soczyste i pełne brzmienie akordów naleŜy grać chwytliwymi palcami,
a przegub ręki

zatrzymać powyŜej, śródręcza.

pozostawić na wysokości śródręcza.

opuścić poniŜej śródręcza.

poprowadzić ruchem rotacyjnym.

17.

Na podstawie analizy materiału nutowego określ tonację Etiudy nr 43 A. RóŜyckiego ze
zb. „Etiudy dla dzieci” zesz 1 S. Raube
a)

C-dur.

G-dur.

e-moll.

a-moll.

18.

Na podstawie analizy 3 i 4 taktu Etiudy nr. 4 ze zbioru „25 łatwych etiud” op. 108 L.
Schytte oznacz funkcje harmoniczne
a)

T T T D.

T S D T.

T S T D.

S D T T.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19.

Analizując materiał dźwiękowy w kluczu basowym taktów 9–12 „Bajeczki“

D. Kabalewskiego op. 39. nr 2 z „Czytanek muzycznych” zesz. 1 E. Altberga określ
sposób artykulacji
a)

legato.

portato.

staccato.

legato i staccato.

20.

Etiuda nr 26 L. Schytte ze zb. „Etiudy dla dzieci” zesz. 1 S. Raube jest etiudą
a)

gamową.

pasaŜową.

akordową.

na podwójne dźwięki.

21.

Na podstawie analizy taktu 15 w utworze „Zmartwienie Agatki” J. Garści ze zbioru

„Muzyka i kolor w świecie dziecięcym” op. 65 określ sposób artykulacji dla lewej ręki
a)

legato.

staccato.

portato.

legato i staccato.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie podstawowych utworów muzycznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Altberg E.(red): Czytanki muzyczne. cz. I. PWM, Kraków 1974

Altberg E., Romaszkowa Z.: 313 wprawek na fortepian. PWM, Kraków 1978

Bach J.S.: Łatwe utwory, Red. Z. Drzewiecki, J. Ekier, J. Hoffamn, A. Rieger. PWM,
Kraków 1980

Bartok B.: Mikrokosmos. z. 1. Editio Musica, Budapeszt 1970

Bruhn S.: Przewodnik interpretacji pianistycznej. Wydawnictwo Unia, Katowice 1998

Chmielowska W.: Światek dziecięcy. PWM

Czerny C.: Wybór etiud z op. 139, 599, 636, zesz. 1. Red. Wiłkomirska W. PWM.
Kraków 1968

Drzewiecki Z. i inni (red.), Gamy i pasaŜe. cz. I. PWM, Kraków 1988

Foldes A.: ABC pianisty. PWM, 1966

10.

Garścia J.: Abecadło. PWM, Kraków 1992

11.

Garścia J.: Muzyka i kolor w świecie dziecięcym op. 65. PWM, Kraków 1995

12.

Garścia J.: Obrazki muzyczne dla najmłodszych op.21. PWM, Kraków 1971

13.

Grzebalska M.: Krasnoludki grają na fortepianie. CEA, Warszawa 2003

14.

Hoffman J., Rieger A. (red.).: Dawne tańce i melodie. z. I. PWM

15.

Hoffman J., Rieger A. (red.).: Wybrane sonatiny. z. I i II. PWM

16.

Klechniowska A.M.: Szkoła na fortepian. PWM, Kraków 1978

17.

Lachertowa H., Stempniowa G.: Nuta, dźwięk, klawisz. Początki gry na fortepianie.
WSiP, Warszawa 1979

18.

Longchamps–Druszkiewiczowa K.: Podręcznik początkowego nauczania gry na
fortepianie. PWM 1987

19.

Markiewiczówna W.: Do re mi fa sol. PWM, Kraków 1982

20.

Neuhaus H.: Sztuka pianistyczna. PWM, Kraków 1970

21.

Niemira M.: Jak zdobyć, rozwijać i utrzymać technikę pianistyczną. Twoje zdrowie
Sp. z o.o., Warszawa 2004

22.

Poźniak B.: ABC pianisty. Ars Nova, Poznań 1992

23.

Preuschoff–Kaźmierczkowa M.: Fortepian dla najmłodszych. cz. I. Metodyka nauczania
początkowego. Ars Nova, Poznań 1994

24.

Preuschoff–Kaźmierczkowa M.: Fortepian dla najmłodszych. cz. II. zeszyt ucznia.
Ars Nova, Poznań 1994

25.

Raube S. (red.): Etiudy dla dzieci. z. I. PWM, Kraków 1978

26.

Raube S.(opr.).: Sonatiny. z. I.

27.

Raube S.(red.): Wybór etiud dla dzieci. PWM

28.

Sandor G.: O grze na fortepianie. Gest, dźwięk i wyraz. PWN, Warszawa 1994

29.

Sawicka W., Stempniowa G.: Etiudy. cz. I. PWM, Kraków 1978

30.

Schytte L.: 25 łatwych etiud op. 108, Red. S. Raube. PWM

31.

Wiłkomirska D. (red): Etiudy dla początkujących. PWM, Kraków 1988

32.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Artykulacja_(muzyka)