Technik_lesnik_321[02].O1.03

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Charakteryzowanie właściwości gleb

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Charakteryzowanie zjawisk klimatycznych

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

Sprawdzian osiągnięć

Literatura

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoŜe Ci w przyswojeniu niezbędnej wiedzy do charakteryzowania

zjawisk klimatycznych oraz właściwości gleb.

W poradniku zamieszczono:

−−−−

wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed przystąpieniem do nauki tego
modułu,

−−−−

wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem oraz pracy na
zajęciach,

−−−−

materiał nauczania,

−−−−

wiczenia, które umoŜliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych,

−−−−

zestawy zadań, które pomogą Ci sprawdzić czy opanowałeś podane treści z zakresu
charakteryzowania maszyn i urządzeń,

−−−−

sprawdzian postępów, który pomoŜe Ci w przygotowaniu się do pracy kontrolnej z całego
materiału nauczania,

−−−−

wykaz literatury, z jakiej moŜesz korzystać podczas nauki.
Materiał nauczania obejmuje tylko najistotniejsze problemy, które powinieneś poznać w tej

jednostce  modułowej.  Zakres  treści  kształcenia  jest  bardzo  szeroki,  róŜny  jest  teŜ  poziom
wiedzy technicznej i oczekiwania uczniów, dlatego teŜ Poradnik nie moŜe być traktowany jako
wyłączne  źródło  wiedzy  o  maszynach  i  urządzeniach.  Zaproponowane  lektury  pozwolą  na
poszerzenie i pogłębienie wiedzy teoretycznej w tych zakresach, które szczególnie zainteresują
lub  są  niezbędne  w  realizacji  zadań  zawodowych.  Dlatego  wskazane  jest  korzystanie
z literatury  podanej  w  poradniku,  tekstów  źródłowych  oraz  innych  źródeł  informacji.  Teksty
ź

ródłowe zdobędziesz na stronach internetowych.

Materiał nauczania obejmuje równieŜ ćwiczenia, które zawierają:

–

treść ćwiczenia,

–

wykaz materiałów potrzebnych do realizacji,

–

sposób wykonania ćwiczenia,

–

pytania wspomagające planowanie czynności,

–

wzory sprawozdań, arkusze ćwiczeń, tabele do wypełnienia.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń powinieneś samodzielnie sprawdzić poziom

swoich umiejętności. Sprawdzian postępów zawiera pytania, na które naleŜy odpowiedzieć
TAK lub NIE. KaŜda odpowiedź na TAK wskazuje Twoje mocne strony, zaś odpowiedź na
NIE zwraca uwagę na braki, które powinieneś uzupełnić.

Na zakończenie całego cyklu jednostki modułowej przeprowadzany jest sprawdzian

osiągnięć edukacyjnych ucznia. Aby lepiej przygotować się do niego proponuję Ci rozwiązanie
testu i wypełnienie arkusza odpowiedzi zamieszczonego w tym poradniku.

Jeśli będziesz miał trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, odpowiedzią na

pytania zamieszczone w sprawdzianie, to poproś nauczyciela lub instruktora o wyjaśnienie
i ewentualne wskazówki do samodzielnego uzupełnienia.

Mam nadzieję, Ŝe poradnik okaŜe się pomocny. śyczę powodzenia.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−−−−

określać właściwości i budowę minerałów i skał,

−−−−

wymienić i scharakteryzować właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby,

−−−−

określać znaczenie gleby,

−−−−

wymieniać zjawiska atmosferyczne i pogodotwórcze,

−−−−

rozpoznać zjawiska atmosferyczne i pogodotwórcze,

−−−−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−−−−

współpracować w grupie.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować budowę Ziemi,

−

scharakteryzować najwaŜniejsze rodzaje minerałów i skał,

−

scharakteryzować procesy glebotwórcze,

−

określić znaczenie minerałów i skał w procesie glebotwórczym oraz kształtowaniu
warunków środowiskowych,

−

rozpoznać typy i rodzaje gleb,

−

określić rozmieszczenie gleb na kuli ziemskiej,

−

określić rozmieszczenie gleb na obszarze Polski,

−

określić właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne poszczególnych rodzajów gleb
leśnych,

−

scharakteryzować obieg substancji mineralnych w lesie,

−

dokonać klasyfikacji gleb leśnych według PTG,

−

określić jakość gleby na podstawie roślin wskaźnikowych,

−

wyjaśnić znaczenie praktyczne meteorologii,

−

scharakteryzować budowę atmosfery oraz kształtowanie się zjawisk atmosferycznych,

−

scharakteryzować fronty atmosferyczne,

−

określić

współzaleŜności

zachodzące

pomiędzy

zjawiskami

atmosferycznymi

i pogodotwórczymi, a kształtowaniem klimatu,

−

określić wpływ zjawisk atmosferycznych na roślinność,

−

wyjaśnić pojęcia: makro i mikroklimat,

−

wykonać

pomiary

przeprowadzić

obserwacje

podstawowych

wielkości

charakteryzujących stan atmosfery w terenie otwartym i w lesie.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1.

Charakteryzowanie właściwości gleb

4.1.1. Materiał nauczania

Budowa Ziemi

Fizyczna budowa naszej planety nie jest jednorodna.

Ziemia składa się z trzech

podstawowych części: jądra, płaszcza i skorupy.

Rys. 1. Elementy budowy Ziemi [1. s. 27]

Skład skorupy ziemskiej to głównie krzem, glin i magnez. W skład płaszcza wchodzą

krzemiany ( wśród których największy udział ma bogaty w magnez oliwin), tlenki magnezui
metakrzemiany. Jądro zbudowane jest z Ŝelaza z domieszką krzemu i siarki.

Skorupa i górny płaszcz tworzą płyty kontynentalne i oceaniczne, które przesuwają się

nad płaszczem dolnym leŜącym pod spodem. Najbardziej zewnętrzna część skorupy ziemskiej
nosi  nazwę  sial  poniewaŜ  składa  się  z  krzemu  (  Si)  i  glinu  (Al).  NiŜej  znajduje  się  warstwa
sima  składa  się  ona  głównie  z  krzemu  (Si)  i  magnezu  (Mg).  Ponadto  warstwa  simy  ma
większy  niŜ  sial  cięŜar  właściwy.  RóŜnica  w  cięŜarze  właściwym  spowodowała,  Ŝe  sial
utworzył  zewnętrzną  powłokę  skorupy  ziemskiej  a  sima  stworzyła  jej  podłoŜe.  NaleŜy
równieŜ  dodać,  Ŝe  powłoka  sialiczna  nie  jest  zwarta  i  złoŜona  jest  z  prawie  20  płyt
tektonicznych o  grubości od 60 do 100km, które  dryfują jak ogromne kry w warstwie simy.
Kontynenty są więc częściami płyt wystającymi ponad wody oceanów.

Rys. 2. Przekrój przez skorupę ziemską [4, s. 162]

Klasyfikacja podstawowych minerałów

Skorupa ziemska utworzona jest ze skał, które składają się z minerałów. Do

najwaŜniejszych  rodzajów  minerałów  wchodzących  w  skład  skał  naleŜą:  kalcyt,  dolomit,
skaleniowce  (leucyt  i  nefelin),  oliwin,  pirokseny,  amfibole,  serpentyn,  plagioklazy,  ortoklaz,
biotyt,  kwarc,  muskowit,  apatyt,  magnetyt,  korund  i  inne.  Noszą  one  nazwę  minerałów
skałotwórczych.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

kalcyt − to najpospolitszy minerał wchodzący w skład skał osadowych. Tworzy on skały
wapienne. Występuje w odmianach krystalicznych, ale zazwyczaj tworzy skupienia Ŝylne
naciekowe.  Barwa  jest  najczęściej  biała,  ale  moŜe  być  bezbarwny  lub  róŜowy,  Ŝółty,
szary. Dolomit – powstaje na skutek osadzania się w wodach morskich lub z wapieni. Ma
jasnoszarą  barwę  lecz  moŜe  być  ona  inna.  Występuje  jako  zbite  skupienie
drobnokrystaliczne.

−−−−

skaleniowce – leucyt − występuje w bazaltach i trachitach, nefelin w alkalicznych
skałach magmowych i ubogich w krzemionkę.

−−−−

oliwin − pospolity w zasadowych skałach magmowych, bogatych w Ŝelazo i magnez. Ma
postać ziaren i skupień ziarnistych o charakterystycznej oliwkowozielonej barwie.

−−−−

pirokseny  i  amfibole  −  wchodzą  w  skład  skał  magmowych.  Są  to  mieszaniny
krzemianów  i  glinokrzemianów  wapnia,  magnezu  i  Ŝelaza.  Występują  w  odmianach
krystalicznych.  Przykładem  piroksenów  jest  augit  o  prawie  czarnej  barwie,  występujący
w zasadowych skałach magmowych, natomiast amfibolów – hornblenda − występująca w
pośrednich  skałach  magmowych.  Pirokseny  i  amfibole  podczas  wietrzenia  wzbogacają
glebę w wapńi magnez.

−−−−

serpentyn − jest to wodny krzemian magnezu o róŜnych odcieniach zieleni. Tworzy zbite
skupienia i jest głównym składnikiem serpentynitu.

−−−−

plagioklazy − są to glinokrzemiany sodowo − wapniowe występujące w skałach
magmowych. Występują w odmianach krystalicznych. Podczas wietrzenia zasilają glebę
w wapń oraz dają minerały ilaste.

−−−−

ortoklaz − glinokrzemian potasu. Jest najwaŜniejszym minerałem skał magmowych
zasobnych w krzemionkę. Występuje w odmianach krystalicznych. Wietrzejąc zasila
glebę w potas i daje minerały ilaste.

−−−−

biotyt − krzemian potasu Ŝelazowo − magnezowy. Posiada ciemną (czarną lub brunatną)
barwę. Podczas wietrzenia zamienia się w ciemnobrunatną Ŝelazistą masę.

−−−−

kwarc − główny składnik kwaśnych skał magmowych i niemal wyłączny składnik wielu
skał  osadowych.  Występuje  w  ziarnistych  skupieniach,  rzadziej  w  odmianach
krystalicznych.  Jest  odporny  na  proces  wietrzenia  chemicznego,  natomiast  wietrzenie
mechaniczne  powoduje  jego  silne  rozdrobnienie.  Jest  bezbarwny,  ale  moŜe  mieć  barwę
białą, szarą, brunatną, róŜową i fioletową.

−−−−

muskowit − krzemian potasu. Jest minerałem bezbarwnym lub o jasnej barwie. Jest
bardzo odporny na wietrzenie i przeobraŜa się w minerały ilaste.

−−−−

apatyt − ma postać zbitych, ziarnistych, drobnokrystalicznych mas. Posiada zielonkawą
barwę. Występuje w skałach wylewnych. Jest to bardzo dobry surowiec do produkcji
nawozów fosforowych.

−−−−

magnetyt − występuje m.in. w skałach magmowych oraz jest bardzo bogatą rudą Ŝelazao
czarnej barwie i odmianie krystalicznej. Jest minerałem silnie magnetycznym.

−−−−

korund − tlenek glinu. Posiada duŜą twardość. Jego bezbarwne odmiany to rubin szafir
kamienie szlachetne.
Klasyfikacja wielkiej liczby minerałów jest oparta przede wszystkim na ich składzie

chemicznym i strukturze krystalicznej. Minerały dzieli się z punktu widzenia chemicznego na
niŜej podane grupy:
a)

pierwiastki rodzime i ich intermetaliczne związki: złoto, srebro, siarka, platyna i inne.

siarczki i związki pokrewne (piryt, chalkopiryt, galena, antymonit, molibdenit i inne),

chlorki i związki pokrewne (fluoryt, sól kamienna i inne).

tlenki i wodorotlenki (kwarc, rutyl, magnetyt, hematyt, limonit i inne),

sole kwasów tlenowych:

−−−−

węglany (kalcyt, syderyt, magnezyt, aragonit), azotany i inne (boraks),

−−−−

siarczany, chromiany i wolframiany (gips, anhydryt, wolframit i inne),

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−−−−

fosforany, arseniany, wanadany, rudy uranowe (apatyt, monacyt, erytryn i inne),

−−−−

krzemiany (oliwin, topaz, granaty, bery, amfibole, pirokseny, talk, mika, skalenie,

−−−−

kaolinit, serpentyn i inne).

f.) minerały organiczne (ozokeryt, bursztyn i inne).

Przy  opisach  pospolitych  minerałów  skałotwórczych  waŜna  jest  takŜe  postać
krystaliczna.  Większość  minerałów  jest  krystalicznymi  ciałami  stałymi,  czyli  ich
najdrobniejsze  cząstki  są  ułoŜone  w  siatce  przestrzennej  o  określonym  wzorze
geometrycznym. Grupy  minerałów róŜniących się typem symetrii, kątami nachylenia do
siebie osi krystalicznych:

–

minerały krystalizujące w układzie regularnym (kostkowym, sześciennym): sól
kamienna, magnetyt, piryt,

–

minerały krystalizujące w układzie tetragonalnym: chalkopiryt,

–

minerały krystalizujące w układzie heksagonalnym: beryl, apatyt,

–

minerały krystalizujące w układzie trygonalnym: kalcyt, kwarc, hematyt,

–

minerały krystalizujące w układzie rombowym: siarka, argonit,

–

minerały krystalizujące w układzie jednoskośnym: gips, talk,

–

minerały krystalizujące w układzie trójskośnym: rodonit, albit, anortyt.
Ze względu na genezę skały dzielimy na trzy podstawowe grupy: magmowe, osadowe

i przeobraŜone (metamorficzne).

Skały magmowe są to skały powstałe w wyniku stygnięcia rozŜarzonego stopu

krzemianowego – magmy − pochodzącego z głębi Ziemi. Podczas wydobywania się magmy
na zewnątrz jej temperatura obniŜa się i następuje jej krzepnięcie, czyli krystalizacja.

Ze względu na miejsce stygnięcia magmy skały magmowe są dzielone na:

−−−−

głębinowe − krystalizujące bardzo wolno na duŜych głębokościach,

−−−−

yłowe − krystalizujące dość szybko bliŜej powierzchni Ziemi,

−−−−

wylewne − powstające dzięki bardzo szybkiej krystalizacji na powierzchni ziemi lub dnie
oceanów.
Miejsce i sposób ochładzania się magmy wpływa na budowę skał magmowych. Przy

powolnym  ochładzaniu  krystalizacja  minerałów  przebiega  regularnie  i  tworzą  się  kryształy
o duŜych  rozmiarach.  Powstaje  skała  o  strukturze  grubo  lub  średnioziarnistej.  Podczas
szybszego ochładzania moŜe powstać skała porfirowa składająca się z drobnoziarnistej masy i
większych kryształów, co wynika z braku czasu  na wytworzenie większych i doskonalszych
kryształów.  Bardzo  szybkie  stygniecie  lawy  powoduje,  Ŝe  tylko  część  jej  wykształca  się
w postaci kryształów a reszta to jednolita masa zwana szkliwem wulkanicznym. W skład skał
magmowych wchodzą głównie krzemiany, czasem równieŜ siarczanyi ciała lotne. Przykładem
skał magmowych jest granit, sjenit i bazalt.

Skały osadowe − są to skały powstałe na skutek wietrzenia róŜnych skał, które są

utworzone na miejscu lub transportowane przez wodę, lodowce i wiatr. Osadzane są
warstwami. Osady mogą się teŜ tworzyć z minerałów pochodzących z organizmów roślinnych
lub zwierzęcych. Powstawanie skał z osadów odbywa się poprzez działanie ciśnienia lub
przez zlepianie się ziaren. Skały osadowe dzielą się na 4 grupy:

−−−−

skały okruchowe − naleŜą tu: okruchowce i Ŝwirowce (powstają z nich najczęściej gleby
lekkie, kamieniste, Ŝwirowate z domieszką gliny), piaskowce, glinowce (powstają z nich
głębokie i bogate  gleby  gliniaste),  pyłowce (powstają z nich bogate lecz  czasem płytkie
gleby  pyłowe),  iłowce  (powstają  z  nich  cięŜkie  gleby  ilaste  średnie  i  głębokie,  bogate
w składniki  mineralne),  piaski  (powstają  z  nich  gleby  lekkie  i  jałowe),  gliny  (tworzą
gleby cięŜkie, Ŝyzne i produktywne), iły (tworzą się na nich cięŜkie, głębokie i urodzajne
gleby).

−−−−

skały węglanowe − naleŜą tu: wapienie, margle i dolomity − są one skałami
macierzystymi gleb zwanych rędzinami.

−−−−

kaustobiolity − są to skały pochodzenia roślinnego (węgiel kamienny, brunatny, torfy).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Węgiel kamienny i brunatny nie tworzy skał macierzystych gleb, natomiast z torfów

tworzą się gleby bagienne.

−−−−

pochodzenia  chemicznego  i  biochemicznego  −  do  skał  chemicznych  naleŜy  sól
kamienna,
sylwin, kainit i gips, który jako jedyny ma znaczenie jako skała macierzysta gleb.
Wietrzejąc daje on początek glebom o nazwie rędziny siarczanowe.
Skały przeobraŜone (metamorficzne) − są to dawne skały osadowe lub magmowe, które

podlegały  przeobraŜeniom  spowodowanym  przez  takie  czynniki  jak:  ciepło,  ciśnienie,
czasami nasycenie składnikami rozpuszczonymi w otoczeniu magmy. Są to skały o budowie
warstwowej,  co  spowodowane  jest  działalnością  wysokiego  ciśnienia.  Budowa  skały
przeobraŜonej  zaleŜy  od  budowy  skały  pierwotnej  oraz  od  czynników  wpływających  na
przeobraŜenie.  Roztopiona  magma  zapełnia  pęknięcia  w  Ziemi  lub  rozlewa  się  na
powierzchni,  gdzie  przeobraŜa  skały  w  swoim  otoczeniu.  Podczas  fałdowania  skorupy
ziemskiej osady mogą zapadać się w jej głąb, gdzie podlegają metamorfozie.

Do skał przeobraŜonych naleŜą m.in.: gnejsy, łupki krystaliczne i marmury (wapienie

krystaliczne).

Procesy glebotwórcze

Gleby kształtują się w wyniku procesów glebotwórczych. Do najczęstszych procesów

naleŜą: proces przemywania, bielicowania, oglejania, brunatnienia oraz proces bagienny
i proces murszenia.

Proces przemywania polega na przemieszczeniu w głąb profilu glebowego wymytych

z wyŜej leŜących warstw cząstek koloidalnych, które są rozproszone, bez ich uprzedniego
rozkładu. Proces ten odbywa się przy kwaśnym odczynie gleby i prowadzi do powstania
poziomu przemywania.

Proces bielicowania przebiega równieŜ przy kwaśnym odczynie gleby, w lasach

iglastych. Polega na rozkładzie glinokrzemianów i koloidów glebowych oraz na wymywaniu
w  głąb  profilu  glebowego  składników,  w  kolejnym  etapie  uruchamiania  kwasów
próchnicowych  oraz  związków  Ŝelaza  i  glinu  przy  jednoczesnej  częściowej  redukcji
związków  Ŝelaza.  Powstaje  poziom  eluwialny  (wymywania)  o  jasnej,  prawie  białej  barwie
dzięki  procesowi  wymywania.  Tworzy  się  tu  równieŜ  poziom  iluwialny  (wmywania)
o brunatno rdzawym zabarwieniu.

Proces oglejania polega na odtlenieniu mineralnych części utworu glebowego przy duŜej

wilgotności  i  w  obecności  substancji  organicznej.  Związki  Ŝelaza  trójwartościowego
(brunatno rdzawa barwa) przechodzą w związki Ŝelaza dwuwartościowego, wskutek czego są
wymywane  przez  wodę,  a  poziomy  gleby  przybierają  barwę  zielonkawą,  niebieskawą  lub
popielatą.

Proces brunatnienia polega na stopniowym rozkładzie glinokrzemianów i uwalnianiu się

związków Ŝelaza glinu. Związki te w następnej kolejności otaczają ziarna gleby i nadają im
brunatną barwę. Nie zachodni tu przemieszczanie się Ŝelaza i glinu. W wyniku tego procesu
powstaje poziom brunatnienia.

Proces bagienny polega na gromadzeniu się i humifikacji szczątek roślinnych w

warunkach nadmiernej wilgotności. Powstają muły lub torfy w zaleŜności od intensywności i
długotrwałości warunków beztlenowych.

Proces murszenia dotyczy odwodnionych warstw gleb organicznych. Odwodniona masa

organiczna kurczy się, pęka i dzieli na bryły, które następnie przybierają formę ziaren. W
wyniku tego procesu tworzy się poziom murszowy.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Morfologia gleb

Dział gleboznawstwa zwany morfologią gleb zajmuje się badaniem ich zewnętrznych

cech.  Cechy  te  kształtują  się  pod  wpływem  przebiegu  procesów  glebowych  natury
chemicznej,  fizycznej  i  biologicznej.  Określanie  ich  w  znacznym  stopniu  ułatwia  nam
poznawanie  właściwości  gleby  oraz  umoŜliwia  zaszeregowanie  badanej  gleby  do
odpowiedniego  typu,  rodzaju  i  gatunku.  RozróŜniamy  następujące  cechy  morfologiczne
gleby:  budowa,  barwa,  struktura,  układ,  nowotwory  glebowe.  MiąŜszość  gleby  ogólna
grubość wszystkich warstw i poziomów, od powierzchni aŜ do skały macierzystej. MiąŜszość
gleb waha się w szerokich granicach nawet do kilku metrów. Nieznaczną miąŜszość wykazują
gleby  górskie  wytworzone  z  masywnych  skał  macierzystych,  znaczną  natomiast  gleby
wytworzone  z  luźnego  materiału  lodowcowego,  np.  lessowe.  Za  dolną  granicę  gleby  uwaŜa
się  tę  część  skały  macierzystej,  która  nie  wykazuje  śladów  procesu  glebotwórczego.
MiąŜszość gleby ma znaczny wpływ na rozwój korzeni drzew leśnych. Na glebach głębokich
wytwarzają  się  głębsze  systemy  korzeniowe,  co  pozwala  im  na  pobieranie  składników
mineralnych  z  głębszych  warstw.  Na  glebach  płytkich  drzewa,  które  w  innych  warunkach
wytwarzają palowy system korzeniowy (sosna, dąb), wytwarzają korzenie poziome.

Barwa gleby jest waŜną cechą morfologiczną, pomocną w rozróŜnianiu miąŜszości

poszczególnych  poziomów  i  warstw  w  profilach  glebowych.  Zabarwienie  poziomów
glebowych  jest  dość  ściśle  związane  ze  składem  oraz  fizycznymi  i  chemicznymi
właściwościami  utworów  glebowych.  Barwy,  jakimi  odznaczają  się  gleby  i  ich  elementy,
wywodzą  się  z  trzech  podstawowych:  białej,  czarnej  i  czerwonej  (Ŝółtawej).  Barwę  nadają
określone  związki  chemiczne  występujące  w  glebie.  Barwa  biała  pochodzi  od  zawartości
wodorotlenku glinu, krzemionki, węglanu wapnia, gipsu, minerałów grupy  kaolinitu. Czarną
barwę  nadają  glebom  przede  wszystkim  związki  humusowe  (próchniczne).  Barwy  czerwona
i częściowo  Ŝółta  związane  są  głównie  połączeniami  tlenków  Ŝelaza.  Im  więcej  wody
w składzie  wodorotlenków  Ŝelaza,  tym  barwa  jest  bardziej  Ŝółta.  Związki  zredukowanego
Ŝ

elaza, odznaczające się zabarwieniem zielonkawym lub niebieskawym, charakteryzują gleby

niedotlenione. Zabarwienie gleby moŜe mieć charakter jednolity i niejednolity. Niejednolitość
zabarwienia  wynika  z  przemieszczania  się  z  roztworami  glebowymi  rozpuszczonych
składników barwnych. Struktura gleb jest to stan, w którym poszczególne ziarna glebowe są
zlepione  w  agregaty,  czyli  zlepki  strukturalne  określonych  kształtów  i  wymiarów.  Gleby
strukturalne  mają  zdolność  do  rozpadania  się  na  poszczególne  agregaty.  Najdrobniejsze
cząstki glebowe łącząc się w małe skupienia tworzą tzw. mikroagregaty o średnicy mniejszej
od  0,25mm.  Materiałem  wiąŜącym  poszczególne  elementy  glebowe  są  próchnica  oraz
ś

luzowata wydzielina bakterii Ŝyjących na materii organicznej rozkładanej przez grzyby.

Agregaty  związane  lepiszczem  próchnicowym  są  trwałe,  tj.  nie  rozpadają  się  pod  wpływem
działania  wody.  Stan  gleby,  w  którym  elementarne  cząsteczki  nie  są  ze  sobą  powiązane
określamy  jako  brak  struktury.  Układ  gleby  (tekstura)  odzwierciedla  sposób  ułoŜenia
względem  siebie  po  szczególnych  części  elementarnych  (ziaren)  i  agregatów  oraz  charakter
porowatości,  która  powstaje  w  tych  warunkach.  WyróŜnia  się  następujące  rodzaje  układów
w glebach:

−−−−

układ luźny poszczególne cząstki glebowe nie są związane lepiszczem,

−−−−

układ pulchny występuje na glebach leśnych przewiewnych i zasobnych w próchnicę,
wykazujących strukturę ziarnistą.

−−−−

układ zwięzły charakteryzuje na ogół gleby gliniaste, ilaste. Gleba pod naciskiem rozpada
się na agregaty.

−−−−

układ zbity występuje w glebach gliniastych cięŜkich, ilastych. Bryły pod naciskiem nie
rozpadają się na agregaty.
Znaczenie układu gleby polega na tym, Ŝe wywiera on istotny wpływ na porowatość gleb

oraz w pewnej mierze na ich zwięzłość.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nowotwory glebowe są to widoczne gołym okiem skupienia substancji w róŜnej formie

i o  róŜnym  składzie  chemicznym,  które  kształtują  się  i  wytrącają  w  wyniku  procesu
glebotwórczego.  Nowotwory  wyraźnie  odróŜniają  się  od  otaczającej  je  masy  glebowej
zarówno składem, jak barwą i kształtem. RozróŜnia się nowotwory pochodzenia chemicznego
i biologicznego.

Do nowotworów pochodzenia chemicznego zaliczane są najczęściej: nacieki

próchniczne, nagromadzenia krzemionki, wytrącenia łatwo rozpuszczalnych soli, wytrącenia
węglanu wapnia, gipsu i Ŝelaziste.

Najczęściej spotykanymi w glebie nowotworami biologicznymi są:

−−−−

koprolity, tj. ekskrementy owadów i robaków, a głównie dŜdŜownic;

−−−−

strukturalne gruzełki wyrzucane przez mrówki w czasie budowy mrowisk;

−−−−

kretowiny  –  utwory  widoczne  w  profilu  glebowym,  o  kształcie  owalnych  plam
odróŜniających  się  zawsze  barwą  od  otaczającej  je  gleby.  Utwory  te  powstały  przez
wypełnianie  chodników  róŜnych  gryzoni  materiałem  glebowym,  pochodzącym
najczęściej z wyŜej połoŜonych części gleby.

Gleba jako środowisko Ŝycia organizmów

Gleba jest środowiskiem, w którym bytują róŜne organizmy, zarówno roślinne jak

i zwierzęce. Pomiędzy nimi a właściwościami glebowymi zachodzą ścisłe i wzajemne
zaleŜności. KaŜda grupa organizmów glebowych przez swoją działalność Ŝyciową powoduje
mniej lub bardziej znaczne zmiany w środowisku, przejawiające się we wszystkich procesach
zachodzących w glebie.

Do organizmów glebowych, czyli edafonu, naleŜą:

−−−−

mikroflora − wirusy, bakterie, promieniowce, grzyby, glony,

−−−−

mikrofauna − pierwotniaki,

−−−−

mezofauna − nicienie, dŜdŜownice, stawonogi,

−−−−

makrofauna − krety, chomiki, świstaki, susły.

Gleba stanowi doskonale podłoŜe dla Ŝycia i rozwoju mikroorganizmów. Jest ona
dostatecznie zaopatrzona w organiczne i mineralne składniki pokarmowe i ma zwykle

odpowiednią wilgotność, odczyn oraz korzystne warunki tlenowe. Dzięki tym warunkom jest
naturalnym siedliskiem róŜnorodnych form mikroflory i mikrofauny bytujących w niej
w olbrzymich ilościach. W glebie bytują przedstawiciele wszystkich grup systematycznych
mikroorganizmów

róŜnych

właściwościach

biochemicznych:

wirusy,

bakterie,

promieniowce, grzyby, a takŜe glony i pierwotniaki. O obecności wirusów w glebie
wnioskujemy na podstawie objawów chorobowych, wywołanych przez nie w zakaŜonych
Ŝ

ywych komórkach, w których jedynie mogą się rozmnaŜać. NaleŜy podkreślić szczególne

znaczenie  wirusów  atakujących  bakterie  brodawkowe  Ŝyjące  w  symbiozie  z  roślinami
motylkowymi.  Wirusy  te  swą  działalnością  mogą  doprowadzić  do  niekorzystnych  zmian
w populacjach mikroorganizmów Ŝyjących w określonych środowiskach glebowych.

Bakterie naleŜą do najbardziej aktywnych organizmów glebowych. Wywierają one

powaŜny wpływ na szereg procesów glebowych. Bakterie glebowe są w większości
heterotrofami. Rola bakterii w procesach glebowych polega na:

−−−−

rozkładaniu substancji organicznej bezazotowej,

−−−−

przyczynianiu się do mineralizacji próchnicy,

−−−−

uczestniczeniu  w  uruchamianiu  trudno  przyswajalnych  związków  fosforu,  uwalnianiu
potasu  z  glinokrzemianów,  utlenianiu  siarki  i  Ŝelaza,  wiązaniu  wolnego  azotu
z powietrza,  rozkładaniu  białka  i  mocznika,  utlenianiu  amoniaku  (nitryfikacja),
uwalnianiu azotu do atmosfery (denitryfikacja).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Promieniowce są najliczniejszymi i najwaŜniejszymi mikroorganizmami glebowymi. Ich
udział wynosi 10–70% ogólnej liczby drobnoustrojów glebowych. Korzystnym
ś

rodowiskiem promieniowców jest gleba gliniasta, bogata w substancje organiczne,

o odczynie  zasadowym,  dobrze  przewietrzana.  Promieniowce  mają  duŜe  znaczenie
w rozkładzie  materii  organicznej,  odgrywają  istotną  rolę  w  tworzeniu  się  kwasów
huminowych.  Promieniowce  wytwarzają  liczne  antybiotyki,  barwniki  i  witaminy.  Najlepiej
poznanymi producentami antybiotyków są gatunki z rodzaju Streptomyces.

Grzyby rozwijają się we wszystkich strefach klimatycznych Ziemi. Warunkiem ich

rozwoju w glebie jest optymalna wilgotność i dostęp tlenu (są organizmami tlenowymi) oraz
obecność  substancji  organicznej  jako  źródła  energii.  Jako  tlenowce  grzyby  Ŝyją  głównie
w powierzchniowych  warstwach  gleby,  chociaŜ  moŜna  je  spotkać  na  głębokości  około
50–100  cm.  Grzyby  przyczyniają  się  do  rozkładu  substancji  organicznej  i  zakwaszania  jej,
odgrywają  doniosłą  rolę  w  procesach  humifikacji.  Często  grzyby  Ŝyją  w  symbiozie
z roślinami  wyŜszymi,  tworząc  tzw.  mikoryzę.  Mikoryza  występująca  na  korzeniach  roślin,
szczególnie  na  korzeniach  drzew  leśnych,  dostarcza  roślinom,  z  którymi  grzyby  współŜyją,
wodę i składniki pokarmowe (azot, potas, fosfor i inne). W zamian za to grzyby mikoryzowe
pobierają z korzeni  roślin węglowodany. Grzyby mikoryzowe dostarczają roślinie substancji
stymulujących kiełkowanie i wzrost.

Porosty występują na suchych piaskach, skałach, drewnie wszędzie tam, gdzie inne

organizmy  nie  mogłyby  utrzymać  się  przy  Ŝyciu.  Porosty  są  pionierami  procesów
glebotwórczych.  Wydzielają  pewne  kwasy  o  dość  wysokiej  koncentracji,  co  powoduje
rozkład róŜnych minerałów skałotwórczych.

Glony są organizmami rozpowszechnionymi w glebie, przy czym najczęściej występują

na jej powierzchni lub tuŜ pod nią. Najwięcej glonów jest w glebach zasobnych w fosforany
i azotany.  Glony  jako  organizmy  pionierskie  wpływają  na  wietrzenie  skał  i minerałów,
a takŜe,  dzięki  swej  masie  i  duŜej  odporności  na  niekorzystne  warunki  środowiska,  mogą
stanowić  źródło  materii  organicznej  w  glebach  pustynnych.  Poza  tym  na  obszarach
zagroŜonych  erozją  wietrzną  mogą  one  wiązać  luźne  cząsteczki  glebowe,  zapobiegając  ich
wywiewaniu.

Pierwotniaki stanowią najliczniejszą grupę wśród mikrofauny. Ilość ich zaleŜy od rodzaju

gleby, pory roku. Najlepiej rozwijają się w temperaturze 18–20

C, bez dostępu tlenu giną.

Pierwotniaki pełnią niewielką rolę w procesach rozkładu materii organicznej. Biorą udział w
sorpcji azotu j przemieszczaniu związków azotowych w głąb gleby.

Nicienie z gleby przedostają się do przyziemnych części roślin i Ŝywią się treścią ich

komórek.  Mechaniczne  uszkodzenie  korzeni  przez  nicienie  ułatwia  wnikanie  do  systemu
korzeniowego  róŜnych  mikroorganizmów  fitopatogenicznych.  Nicienie  mogą  przenosić
mikroorganizmy  chorbotwórcze.  W  rozkładzie  materii  organicznej  nie  uczestniczą
bezpośrednio. Nie wpływają w większym stopniu na właściwości gleby.

DŜdŜownice wymagają gleb o odczynie zbliŜonym do obojętnego lub słabo kwaśnego,

odpowiednio wilgotnych i ciepłych, o duŜej ilości martwej materii organicznej. DŜdŜownice
wpływają  korzystnie  na  przewiewność  i  przepuszczalność  gleby,  co  poprawia  właściwości
fizyczne zwłaszcza gleb cięŜkich. OdŜywiając się martwą materią organiczną przyczyniają się
do jej rozkładu, tym samym wywierają wpływ na krąŜenie składników pokarmowych roślin.
W  glebach  ornych  biomasa  dŜdŜownic  wynosi  50–500kg/ha.  Roczny  przerób  gleby  przez
dŜdŜownice wynosi 10-901/ha.

Stawonogi występują w środowisku glebowym w ogromnej ilości rodzajów i gatunków,

mających  zasadnicze  znaczenie  dla  procesów  glebotwórczych.  Spośród  stawonogów
znaczenie  w  gleboznawstwie  mają:  wije,  roztocze,  owady.  Stawonogi  przyczyniają  się  do
spulchniania  gleby  i  przemieszczania  rozłoŜonej  i  rozdrobnionej  substancji  organicznej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

UmoŜliwiają w ten sposób pracę bakteriom oraz grzybom rozkładającym substancje
organiczne.

Drobne ssaki wpływają na zmianę właściwości fizycznych gleby. Zwierzęta te ryjąc

chodniki  i  jamy  rozdrabniają  materiał  organiczny  i  przenoszą  go  nieraz  na  znaczne
głębokości,  a  jednocześnie  spulchniają  i  drąŜą  glebę.  Rozdrabnianie  resztek  roślinnych
i zwierzęcych  znajdujących  się  w  glebie  ułatwia  mikroflorze  korzystnie  z  zawartych  w nich
składników pokarmowych.

Mikroorganizmy spełniają decydującą rolę we wszystkich procesach biochemicznych
związanych z przemianami związków organicznych i mineralnych w glebie. Podstawowe
kategorie procesów biochemicznych zachodzących pod ich wpływem to:

−−−−

mineralizacja, czyli bezustanna przemiana związków organicznych w mineralne,

−−−−

unieruchamianie,  jest  to  proces  polegający  na  przemianie  nieorganicznych  związków
w złoŜone połączenia organiczne w wyniku pobrania pierwiastka przez mikroorganizmy
i wbudowania go w skład swojej komórki,

−−−−

utlenianie,  czyli  proces  związany  z  przemianą  materii  i  energii,  dzięki  np.  procesowi,
utleniania  siarki,  nieprzyswajalne  formy  siarki  przechodzą  w  formy  przyswajalne  dla,
roślin,  a  powstający  przy  procesach  utleniania  kwas  siarkowy  staje  się
rozpuszczalnikiem,  róŜnych  minerałów;  zdobywana  dzięki  procesowi  energia  słuŜy
bakteriom do asymilacji dwutlenku węgla,

−−−−

wiązanie wolnego azotu z powietrza,

−−−−

rozkład białek i mocznika amonifikacja.

Obieg substancji mineralnych w lesie

Podczas obiegu substancji mineralnej wszystkie towarzyszące im zjawiska zachodzą

jednocześnie.  Prowadzą  one  do  wymiany  materii  między  rośliną  a  glebą.  Dzięki  pobieraniu
przez korzenie roślin składników mineralnych z roztworu glebowego jest budowana ich masa
organiczna.  Nie  wszystkie  jednak  rośliny  mają  jednakowe  zapotrzebowanie  na  związki
mineralne.  Gatunki  drzewiaste  pobierają  tych  składników  duŜo  mniej  niŜ  rośliny  zielne.
RóŜni  się  to  równieŜ  w  odniesieniu  do  wieku  drzewostanu  w  obrębie  tego  samego  gatunku.
Największe ilości składników mineralnych czerpią drzewa w okresie drągowiny, a z wiekiem
ilość  ta  maleje.  RóŜne  gatunki  drzew  mają  teŜ  inne  potrzeby  co  do  ilości  składników
w róŜnych  porach  okresu  wegetacyjnego.  Składniki  mineralne,  które  nie  zostały  pobrane
przez  człowieka  jako  plon,  po  zmineralizowaniu  substancji  organicznej  przez
mikroorganizmy  powracają  ponownie  do  gleby.  Substancja  organiczna  powraca  w  postaci
opadu liści, igieł, korzeni, chrustu, części kory i szczątek kwiatów. Ilość tej substancji wynosi
ponad połowę całkowitej ilości substancji organicznej jaką produkuje drzewostan. DuŜa część
substancji  mineralnych  powraca  do  gleby  poprzez  obumieranie  roślin  runa.  W  tym  samym
czasie  zachodzą  dodatkowo  inne  procesy.  Są  to  m.in.:  zjadanie  substancji  roślinnej  przez
zwierzęta,  pobieranie  składników  i  asymilacja  wolnego  azotu  przez  mikroorganizmy,
wymywanie  składników  przez  opady  atmosferyczne,  dopływ  składników  do  gleby  za
pośrednictwem  nawoŜenia,  wpływu  wody  gruntowej  i  procesu  wietrzenia,  unieruchomienie
substancji  mineralnych  przez  próchnicę  i  powstawanie  trudno  rozpuszczalnych  związków
oraz wymywanie składników z liści i wydzielanie ich przez korzenie roślin.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Schemat obiegu materii w przyrodzie [4, s. 279]

Podstawowe wiadomości o rozmieszczeniu gleb na kuli ziemskiej

Główne typy gleb są rozmieszczone na powierzchni kuli ziemskiej nierównomiernie:

−−−−

Afryka − 37% ogólnej powierzchni zajmują gleby pustyń subtropikalnych i tropikalnych,
29% to czerwone gleby laterytowe,

−−−−

Ameryka Północna − 23% powierzchni to gleby bielicowe, 21% to gleby stepowe
(czarnoziemne), 17% to gleby tundrowe,

−−−−

Ameryka Południowa − 59% ogólnej powierzchni zajmują gleby laterytowe,

−−−−

Australia − 44% to gleby pustynne i półpustynne, 25% to gleby laterytowe,

−−−−

Eurazja − 30% to gleby górskie, 30% ogólnego obszaru zajmują teŜ gleby bielicowe
i gleby pustynne, 13% stanowią gleby kasztanowe i czarnoziemy,

−−−−

Antarktyda − nie posiada gleb właściwych poniewaŜ pokryta jest płaszczem lodowym.

Rozmieszczenie gleb na obszarze Polski

Na terenie naszego kraju największe przestrzenie zajmują gleby bielicowe i jest to około

55%  ogólnego  obszaru.  Gleby  brunatne  znajdują  się  na  powierzchni  około  20%,  natomiast
inne  typy  gleb  zajmują  bardzo  małe  powierzchnie  (mady  4%,  rędziny,  czarne  ziemie  i
czarnoziemy  oraz  gleby  bagienne  po  2%).  Resztę  powierzchni  zajmują  wody  i  gleby
nietypowe.

Przewaga gleb bielicowych wiąŜe się z równinną rzeźbą terenu. Jedna strefa

bezwzględnej przewagi gleb bielicowych rozciąga się w pasie Wielkich Dolin, druga w Pasie
Podgórskich nizin i kotlin. W Polsce występują teŜ dwie strefy przewagi gleb brunatnych. Na
północy kraju występuje jedna i jest związana z pagórkowatą rzeźbą terenu, natomiast druga
obejmuje obszary WyŜyn Środkowopolskich, które charakteryzuje takŜe urozmaicona rzeźba
terenu oraz róŜnorodna budowa geologiczna. Obok tych gleb wykształciły się takŜe takie
gleby jak czarnoziemy na lessach oraz rędziny na wapieniach. Na terenach Gór
Ś

więtokrzyskich wykształciły się gleby górskie. Strefach przewagi gleb bielicowych

wytworzyły się teŜ lokalnie gleby brunatne, a strefach przewagi gleb brunatnych gleby
bielicowe (w sprzyjających im warunkach powstawania).W strefach tych mamy równieŜ inne
gleby: nad rzekami występują mady rzeczne, na północy kraju występują gleby bagienne
i czarne ziemie, na południu natomiast rędziny i czarnoziemy. Są to jednak gleby występujące
tam w małych ilościach.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 4. Strefy genetyczne gleb (wg. M. Strzemskiego): 1 – przewaga gleb bielicowych, 2 – przewaga gleb

brunatnych, 3 – gleby

górskie [4, s.269]

Gleby leśne Polski

Dział I. Gleby litogeniczne.

Rząd: Gleby wapnicowe o róŜnym stopniu rozwoju.

Typ : Gleby słabo wykształcone ze skał macierzystych ( rankery) budowa profilu A C

Powstają  ze  skał  magmowych,  metamorficznych  i  osadowych.  Poziom  próchniczny  jest
barwy  ciemnej  i  grubości  10–30cm.  Znajduje  się  on  bezpośrednio  na  nie  zwietrzałej  skale
masywnej  bez  węglanowej.  Gleba  posiada  kwaśny  odczyn.  Występują  one  na  terenach
górskich i wyŜynnych.

Typ: Rędziny Do rędzin terenów górskich i nizinnych zaliczamy gleby wytworzone ze

zwietrzelin

masywnych

skał

węglanowych

(wapieni,

margli,

dolomitów),

skał

metamorficznych  (marmurów),  skał  okruchowych,  osadowych,  masywnych,  wapnistych
( piaskowce, łupki margliste i wapniste). Są to gleby płytkie lub średnio głębokie i głębokie.
Rędziny  nie  podlegają  na  ogół  procesom  bielicowania,  ale  pod  wpływem  roślinności  leśnej
(głównie  lasów  iglastych)  moŜe  nastąpić  z  czasem  wyługowanie  węglanu  wapnia
z wierzchnich warstw rędzin i wówczas nabierają cech gleb brunatnych, które z czasem mogą
przekształcić się w gleby bielicowe. Są to gleby o ciemnej barwie warstwy próchnicznej, pod
którym dość płytko (40−70cm) znajduje się skała macierzysta. Budowa profilu pod względem
morfologicznym:  AC  −C.  Gleby  te  łatwo  ulegają  erozji.  Wartość  rędzin  jako  gleb  leśnych
zaleŜy od ich głębokości oraz domieszek ilastych (rys. 6).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 5. Profil glebowy rędzin [1, s. 74]

Dział II : Gleby autogeniczne.

Rząd: Gleby czarnoziemne.

Typ: Czarnoziemy właściwe. Cechą charakterystyczną tych gleb jest gruby i ciemno

zabarwiony poziom próchniczny ( do 14% próchnicy) oraz duŜa zawartość węglanu wapnia.
Ze  względu  na  duŜą  zawartość  próchnicy  słodkiej  mają  one  dobrą  strukturę,  która  nadaje
doskonałe  właściwości  powietrzne  i  wodne.  Są  one  równieŜ  bardzo  zasobne  w  azot  i  inne
składniki  mineralne.  Odczyn  gleby  słabo  kwaśny  lub  obojętny  Czarnoziemy  to  najlepsze
gleby  Polski  i  świata.  W  obecnych  warunkach  klimatycznych,  pod  wpływem  roślinności
leśnej  lub  leśno  stepowej  ulegają  degradacji  i  przekształcają  się  w czarnoziemy
zdegradowane.  Czarnoziemy  właściwe  posiadają  I  klasę  bonitacji  i  jest  ich  w  Polsce  bardzo
mało (rys. 6).

Rys. 6. Profil glebowy czarnoziemów właściwych. [1, s. 75]

Rząd: Gleby brunatnoziemne.

Typ:Gleby brunatne właściwe. Powstają w klimacie umiarkowanym (ciepłym) o większej
wilgotności pod wpływem roślinności lasów liściastych i mieszanych z róŜnych skał

macierzystych zasobnych w węglan wapnia. Cechą charakterystyczną tych gleb jest brunatna
lub szarobrunatna barwa profilu glebowego. Poziom próchniczny ma 10–20 cm grubości pod
którym występuje poziom brunatnienia o barwie brunatnej, w którym występują często liczne
korzenie i chodniki dŜdŜownic. Pod spodem występuje skała macierzysta, którą moŜe być
glina morenowa, utwór pyłowy, piasek zwałowy lub skała masywna (w górach). Gleby

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

brunatne są glebami porowatymi, o gruzełkowatej strukturze, dobrej przewiewności
i przepuszczalności. Są one dość zasobne w azot i związki wapniowe. Odczyn mają od słabo
kwaśnego do obojętnego. Występują w siedliskach LMśw, Lśw, Lw oraz LwyŜ i LG (rys.8).

Rys. 7. Profil glebowy gleby brunatnej właściwej. [1, s. 76]

Do rodzajów gleb brunatnych naleŜą:

−−−−

gleby  brunatne  wytworzone  z  piasków,  gleby  brunatne  wytworzone  z  glin  i  gleby
brunatne wytworzone z lessu.
Gleby  brunatne  wytworzone  z  piasków  posiadają  często  w  całym  profilu  duŜą  ilość

kamieni lub Ŝwiru. Są to dobre stanowiska lasu mieszanego, który ma w swoim składzie
sosnę, grab, świerk, lipę i dąb. W lasach tych występuje obfity podszyt leszczynowy i bogate
runo leśne ze szczawikiem zajęczym, konwalijką dwulistną, przylaszczką, dąbrówką
rozłogową i innymi gatunkami. Klasa bonitacji III–IV.

−−−−

gleby brunatne wytworzone z glin są to najbardziej typowe gleby brunatne. Odznacza się
one  obecnością  poziomu  iluwialno-węglanowego  w  dolnej  części  profilu  glebowego,
z  duŜą  ilością  nowotworów  węglanowych  (smugi,  konkrecje).  Gleby  te  są
charakterystyczne  dla  bogatych  lasów  mieszanych  lub  liściastych,  złoŜonych  z  dębu
szypułkowego,  buka  lub  jodły.  W  runie  występują:  marzanka  wonna,  kopytnik
europejski, gwiazdnica wielkokwiatowa, Ŝankiel zwyczajny, czworolist. Są to gleby o II
klasie bonitacji.

−−−−

gleby  brunatne  wytworzone  z  lessu  ich  cechą  charakterystyczną  jest  poziom  iluwialno-
węglanowy,  często  z  nowotworami  wapiennymi.  Są  to  gleby  zasobne  w  składniki
pokarmowe i posiadają  dobre właściwości fizyczne. Mają  I  klasę bonitacji i są dobrymi
stanowiskami dla większości naszych drzew liściastych (dąb, buk, grab).
Rząd: Gleby bielicoziemne.
Typ: Gleby bielicowe tworzą się one z ubogich skał macierzystych róŜnego pochodzenia

(najczęściej są to róŜne piaski i gliny o małej zawartości węglanu wapnia). Ich powstawaniu
sprzyjają dodatkowo odpowiednie warunki ekologiczne, tj. długotrwały wpływ roślinności
borowej i kwaśne środowisko . Do ich cech charakterystycznych naleŜy zróŜnicowanie
profilu na następujące poziomy:

−

poziom ściółki w borach sosnowych i świerkowych jest ona słabo rozkładająca się,
o duŜej miąŜszości i trójdzielnej budowie. W lasach mieszanych i liściastych jest ona
lepiej rozłoŜona i warstwy nie dają się wyraźnie odróŜnić,

−

poziom próchniczny ma ciemnoszarą barwę i małą miąŜszość, przewaŜnie jest słabo
strukturalny,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

poziom wymywania o jasnopopielatej barwie (od zawartości kwarcu). Jest on na ogół
wyraźnie zaznaczony na tle innych poziomów,

−

poziom wmywania jest dobrze wykształcony, o rdzawobrunatnym lub brunatnym
zabarwieniu (od Ŝelaza i innych związków).Występują tu nowotwory Ŝelaziste róŜnej
wielkości i kształtu. Poziom ten ma duŜą zwięzłość,

−

skała  macierzysta  barwa  Ŝółta,  w  małym  stopniu  objęta  procesem  wietrzenia.  Gleby
bielicowe  mają  odczyn  kwaśny  lub  bardzo  kwaśny,  są  sorpcyjnie  nienasycone,  a  ze
względu na brak struktury mają niewłaściwe stosunki wodne i powietrzne.
Do najwaŜniejszych rodzajów gleb bielicowych naleŜą:

−

gleby bielicowe piaskowe mają zazwyczaj wadliwe stosunki wodne (są zbyt suche lub
zbyt mokre, a te mogą mieć w poziomie wmycia nieprzepuszczalną warstwę rudawca).
Są to:

−−−−

gleby o raczej małej ilości składników odŜywczych i małej zwięzłości. Gleby te
pokrywają drzewostany sosnowe, świerkowe lub mieszane.

−−−−

gleby bielicowe wytworzone z glin są stosunkowo zasobne w węglan wapnia, posiadają
bardzo wyraźne oznaki zbielicowania. Poziom wmycia zawiera u góry plamy. Są to gleby
dobre dla lasów mieszanych i liściastych.

−−−−

gleby bielicowe wytworzone z lessu posiadają zaciekowe przejście poziomu bielicowego
w iluwialny. Na zbielicowanych glebach lessowych spotyka się lasy iglaste
wprowadzane sztucznie. Lasy te są główną przyczyną bielicowania gleby.

Rys. 8. Profil glebowy gleby bielicowej [4, s. 303]

Dział : Gleby semihydrogeniczne.

Rząd: Czarne ziemie.

Typ: Czarne ziemie są to gleby powstałe z zasobnych w substancję próchniczną utworów

mineralnych  zawierających  węglan  wapnia  lub  będące  pod  wpływem  wody  gruntowej
zasobnej w kation wapnia. Powstają pod wpływem roślinności darniowo łąkowej przy udziale
roślinności  bagiennej  przy  długotrwałym  udziale  wysokiego  źródła  wody  gruntowej
występującej  na  obszarach  płaskich  obniŜeń.  Cechą  charakterystyczną  tych  gleb  jest  gruby
poziom próchniczny (30 − 50cm a nawet więcej) o czarnym lub ciemnoszarym zabarwieniu.
Pod  poziomem  próchnicznym  występuje  skała  macierzysta,  którą  moŜe  być  glina,  ił,  utwór
pyłowy lub piasek. Czarne ziemie są dostatecznie przewiewne i przepuszczalne, ale mogą być
mało przewiewne i mokre. Jako gleby mocno próchniczne zawierają duŜo azotu i fosforu. Ich
odczyn  jest  przewaŜnie  obojętny,  czasami  kwaśny  lub  zasadowy.  Są  to  gleby  uŜytkowane
rolniczo lecz występują teŜ pod lasami, zwłaszcza są cenne dla lasów liściastych. Zalicza się
je do I, II lub III bonitacji (rys. 9).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Profil glebowy czarnych ziem [1, s. 79]

Dział: Gleby hydrogeniczne.

Rząd: Gleby bagienne.

Typ: Gleby torfowe są to gleby organiczne powstające w warunkach trwałej anaerobiozy,
w warunkach  bagiennych.  Torf  narasta  stopniowo  w  wyniku  odkładania  się  częściowo
rozłoŜonych  szczątek  roślin  torfotwórczych.  W  wyniku  procesów  torfotwórczych
powstaje  złoŜe  torfowe,  które  staje  się  „  skałą  macierzystą”  dla  tych  gleb.  Cechą  gleb
torfowych  jest  włóknista  struktura,  która  decyduje  o  właściwościach  fizycznych  tych
gleb. W zaleŜności od odmiennych warunków  ekologicznych tworzą się 3 podtypy tych
gleb:  gleby  torfowe  torfowisk  niskich,  przejściowych  i  wysokich.  torfowiska  niskie
powstały  przy  mniejszym  lub  większym  przepływie  wody.  Stanowią  one  typowe
siedliska leśne (Ol, OlJ). Cechują się duŜym namuleniem i szybkim rozkładem szczątek
organicznych,

−−−−

torfowiska przejściowe − występują w zagłębieniach wododziałowych pozbawionych
dostatecznego przepływu wody. Tworzą one siedliska Bb. Stopień namulenia jest bardzo
mały, słaby rozkład szczątek roślinnych i odczyn silnie kwaśny,

−−−−

torfowiska wysokie − nie maja zupełnie wód przepływowych, a w późniejszym rozwoju
torfowiska takŜe nie dochodzi woda gruntowa. Jedyne źródło wody to opady
atmosferyczne. Decyduje to o braku namułów, ubóstwie składników mineralnych,
słabym rozkładzie masy organicznej i bardzo kwaśnym odczynie (rys. 10).

Rys. 10. Profil glebowy gleby torfowisk niskich [1, s. 81]

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(pokrzywa zwyczajna), na brzegach rzek okresowo zalewanych (kosma sina),
w eurotroficznych zbiornikach wodnych (grzybień biały),

−−−−

rośliny mezotroficzne ( średnio zasobne gleby) − do tej grupy naleŜy większość naszych
gatunków,

−−−−

rośliny oligotroficzne ( ubogie gleby) − występują w iglastych borach (borówki, widłaki),
na torfowiskach wysokich (Ŝurawina, torfowce) i w wodach oligotroficznych.
Podział roślin ze względu na występowanie w glebie wapnia:

−−−−

kalcyfity − rośliny wapieniolubne ( szarotka alpejska, goździk),

−−−−

kalcyfoby − rośliny nie tolerujące wapnia (jaskier karłowaty, dzwonek alpejski).
Podział ze względu na pH gleby:

−−−−

bazyfity − rośliny gleb zasadowych − gatunki muraw na podłoŜu wapiennym
(podagrycznik pospolity),

−−−−

neutrofity − rośliny gleb obojętnych − gatunki lasów liściastych (Ŝankiel zwyczajny),

−−−−

acydofity − rośliny gleb kwaśnych − gatunki borów iglastych, wrzosowisk, torfowisk
wysokich.
Podział roślin ze względu na bilans wodny:

−−−−

hydrofity − Ŝyją całkowicie lub częściowo w wodzie,

−−−−

higrofity − są to rośliny lądowe, ale lubiące glebę wilgotną i wilgotną atmosferę,

−−−−

mezofity − rośliny rosnące w umiarkowanej wilgotności,

−−−−

kserofity − rośliny, które potrafią znosić stały niedobór wody lub długie okresy suszy.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Czy znasz elementy budowy Ziemi?

Które z minerałów naleŜą do najpospolitszych minerałów skałotwórczych skał

magmowych, a które do osadowych?

W jaki sposób powstają skały magmowe,

W jaki sposób powstają skały osadowe?

W jaki sposób powstają skały przeobraŜone?

Co jest przyczyną wykształcania się zróŜnicowanych poziomów glebowych?

Jakie znasz poziomy glebowe?

Jakie znasz najwaŜniejsze gleby leśne Polski?

10.

Jakie są cechy poziomów glebowych dla gleb leśnych?

11.

Jak przedstawia się klasyfikacja gleb leśnych w Polsce?

12.

Jaki jest przebieg strefowy przewagi gleb bielicowych na terenie Polski?

13.

Jaki jest przebieg strefowy przewagi gleb brunatnych na terenie Polski?

14.

Jakie cechy oraz właściwości posiadają najwaŜniejsze gleby leśne?

15.

Jakie znaczenie ma runo jako wskaźnik jakości gleby?

4.1.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sklasyfikuj wskazane przez nauczyciela przykłady skał i minerałów na podstawie ich

wyglądu i charakterystyki.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś :

odszukać w materiałach dydaktycznych opisu poszczególnych skał i minerałów,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dokonać analizy skał i minerałów na podstawie ich cech charakterystycznych,

rozpoznać rodzaje skał i minerałów,

zapisać przy poszczególnych skałach i minerałach ich nazwę i krótką charakterystykę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

zestaw skał i minerałów,

−

kartka A4, długopis,

−

poradnik dla ucznia,

−

atlas minerałów,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na przedstawionym rysunku zaznacz właściwe dla gleby bielicowej poziomy glebowe

i opisz ich cechy i właściwości podając m.in. miąŜszość, barwę oraz oznaczenie .

Rys. do ćwiczenia 2

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczących morfologii gleby
bielicowej.

dokonać analizy wszystkich występujących poziomów glebowych według określonej
kolejności,

pomalować poziomy glebowe na właściwą barwę i określić ich miąŜszość,

oznaczyć odpowiednimi symbolami występujące poziomy glebowe,

wykonać krótką charakterystykę gleby.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

kartka A4 ze schematem gleby bielicowej,

−

ołówek, długopis, kolorowe kredki lub pisaki,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodnie z punktem 6 poradnika.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Na podstawie charakterystycznych cech rozpoznaj przedstawioną na profilu glebowym

glebę leśną i dokonaj jej klasyfikacji.

Rys. do ćwiczenia 3 [1, s.76]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać w materiałach dydaktycznych wiadomości dotyczących morfologii gleb.

rozpoznać i nazwać poziomy glebowe.

dokonać klasyfikacji gleby.

nazwać glebę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

–

schemat profilu glebowego z zaznaczonymi cechami charakterystycznymi,

–

atlas gleb, miniatury i barwne tablice z glebami,

–

długopis i kartka,

–

poradnik dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić elementy budowy Ziemi?

wymienić minerały naleŜące do najpospolitszych minerałów
skałotwórczych skał? magmowych, a które do osadowych?

wyjaśnić sposób powstawania skał magmowych?

wyjaśnić sposób powstawania skał osadowych?

wyjaśnić sposób powstawania skał przeobraŜonych?

wyjaśnić, co jest przyczyną wykształcania się zróŜnicowanych
poziomów glebowych?

wymienić poziomy glebowe?

wymienić najwaŜniejsze gleby leśne Polski?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.

Charakteryzowanie zjawisk klimatycznych

4.2.1. Materiał nauczania

Znaczenie i podział meteorologii

Meteorologia to nauka wykrywająca, badająca i wyjaśniająca procesy i zjawiska fizyczne

i chemiczne zachodzące w atmosferze, która uwzględnia współdziałanie tych zjawisk
i procesów z powierzchnią kuli ziemskiej. Meteorologia dzieli się na trzy główne działy:
1. Meteorologia ogólna – zwana fizyczną, zajmująca się fizycznymi właściwościami

czynników  meteorologicznych  (promieniowanie  słoneczne,  temperatura  i  wilgotność
powietrza,  parowanie,  opady  atmosferyczne,  ciśnienie  atmosferyczne  i  ruch  powietrza).
Bada  równieŜ  wzajemne  ustosunkowanie  się  tych  czynników  oraz  ich  zmienność
w czasie.

2. Meteorologia synoptyczna − zwana pogodoznawstwem, zajmująca się badaniem pogody

na większym obszarze oraz przewidywaniem jej na przyszłość.
3.  Meteorologia  klimatyczna  −  zwana  klimatologią,  jej  przedmiotem  badań  jest  klimat
(w róŜnych krajach i częściach kuli ziemskiej). Zajmuje się przeciętnym stanem pogody
i stanem atmosfery na tych obszarach. Meteorologia jako całość ma olbrzymie znaczenie
w  róŜnych  dziedzinach  Ŝycia.  Dlaleśnictwa  jej  znaczenie  jest  równieŜ  ogromne.  Klimat
decyduje  bowiem  o  charakterze  roślinności  (równieŜ  o  roślinności  leśnej),  a  od
czynników meteorologicznych
i klimatycznych zaleŜy  wzrost, rozwój i jakość drzewostanów, które są zagroŜone przez
szkodliwe  działanie  tych  zjawisk  (wiatry,  obfite  opady,  susze,  wahania  temperatury).
Czynniki  te  mogą  sprzyjać  występowaniu  i  rozwojowi  niektórych  chorób  roślinnych
(wilgotna  pogoda  w  ciepłej  porze  roku)  oraz  gradacjom  szkodliwych  owadów  (sucha,
gorąca  pogoda).  Procesy  i  zjawiska  zachodzące  w  atmosferze  leśnej  są  nieodłączną
częścią wszystkich procesów i zjawisk odbywających się w środowisku leśnym.

Budowa atmosfery, zjawiska atmosferyczne

„Atmosfera” to ogólny termin, jakim określa się wielowarstwową mieszaninę róŜnych

gazów  i  zawieszonych  w  niej  cząsteczek.  Do  jej  głównych  warstw  naleŜą:  troposfera,
tropopauza,  stratosfera,  mezosfera,  termosfera  i  egzosfera.  Troposfera  to  warstwa  stykająca
się  bezpośrednio  z  powierzchnią  Ziemi.  Jej  charakterystyczną  cechą  są  prądy  powietrzne
wstępujące  ku  górze  i  zstępujące  w  dół.  Unoszą  one  parę  wodną,  której  powstają  chmury
i obłoki,  a  z  nich  opady  atmosferyczne.  NajwyŜsza  temperatura  w  tej  warstwie  panuje  przy
powierzchni Ziemi i spada wraz ze wzrostem wysokości .

Stratosfera to warstwa występująca nad troposferą rozciągająca się na wysokości 50 km

nad  powierzchnią  Ziemi.  Nie  tworzą  się  tu  chmury,  gdyŜ  nie  występują  w  tej  warstwie
pionowe  prądy  powietrzne  (lub  są  bardzo  słabe)  i  brak  jest  pary  wodnej.  Jest  więc  to
przestrzeń  skomplikowanych  procesów  fotochemicznych  wywołanych  przez  nadfioletowe
promienie  słoneczne.  W  ich  wyniku  powstaje  warstwa  ozonowa,  która  pochłania  promienie
ultrafioletowe  i  chroni  Ziemię  przed  niebezpiecznym  promieniowaniem.  Mezosfera  jest  to
kolejna  warstwa,  która  jest  górną  granicą  występowania  pary  wodnej.  Jest  to  warstwa
najzimniejsza ze wszystkich warstw. Termosfera to warstwa w której temperatura ponownie
wzrasta (do kilkuset ºC) i jest ona pięciokrotnie szersza niŜ pozostałe warstwy razem wzięte.
Egzosfera  zwana  jest  warstwą  rozproszenia.  W  niej,  jak  równieŜ  w  termosferze  następuje
zanik  ciąŜenia  i  ostatnie  szczątki  atmosfery  ulatują  w  przestrzeń.  Jest  to  strefa  silnego
promieniowania ultrafioletowego.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kształtowanie się zjawisk atmosferycznych

Głównym źródłem energii dla ziemi jest promieniowanie słoneczne. Słońce

wypromieniowuje  we  wszystkich  kierunkach  ogromną  ilość  energii.  Do  Ziemi  dociera  tylko
jedna  dwumiliardowa  część.  Ogrzana  promieniami  Ziemia  staje  się  sama  źródłem
promieniowania  do  atmosfery.  Nagrzana  atmosfera  wysyła  energię  promienistą  do  ziemi.
Istnieje  więc  promieniowanie  słońca,  Ziemi  i  atmosfery.  Energia  promienista  przechodząc
przez atmosferę ulega osłabieniu na skutek pochłaniania i rozpraszania promieni słonecznych.
Pochłonięta  przez  atmosferę  energia  promienista  zostaje  zamieniona  w  energię  cieplną
i atmosfera  nieznacznie  się  ogrzewa.  DuŜo  większe  straty  powoduje  rozpraszanie  promieni
słonecznych.  Promienie  słoneczne  rozpraszają  się  tym  silniej,  im  grubsza  jest  warstwa
atmosfery,  którą  promienie  muszą  przeniknąć  i  im  więcej  jest  w  powietrzu  pary  wodnej,
chmur i pyłów.

wiatło dzienne składa się z promieniowania bezpośredniego (promienie równoległe,

padające  bezpośrednio  i  nie  odbite)  i  rozproszonego  (promienie  załamane  i  odbite  we
wszystkich kierunkach). Podczas pogodnych dni, gdy chmury nie zasłaniają słońca występuje
promieniowanie  całkowite,  zwane  nasłonecznieniem.  ZłoŜone  jest  ono  z  promieni
bezpośrednich  i  rozproszonych,  które  występują  na  stanowisku  zupełnie  odsłoniętym.
Z promieniowania  całkowitego  część  promieni  przechodzi  przez  atmosferę  nie  osłabiona,
część osłabia się z powodu rozpraszania i pochłaniania.  Ziemia, pochłaniając docierające do
niej promienie słoneczne ogrzewa się i sama wypromieniowuje ciepło do atmosfery w postaci
promieniowania długofalowego.

Procentowy stosunek światła odbitego od danej powierzchni do promieniowania

całkowitego nazywamy albedo, czyli współczynnikiem odbicia. Albedo zaleŜy od wysokości
słońca, kąta padania promieni, pory roku, charakteru powierzchni odbijających. ZaleŜy takŜe
od  charakteru  powierzchni  roślinnej  –  im  jest  równiejsza  tym  albedo  jest  większe.  Ilość
odbitego  promieniowania  jest  u  roślin  róŜna  i  zaleŜna  od  grubości  blaszki  liściowej,
intensywności  zielonego  zabarwienia  i  grubości  warstwy  woskowej  .Wielkość  albedo  ma
bardzo  duŜe  znaczenie  dla  roślin,  które  odbijają  najsilniej  promieniowanie  podczerwone,
a najsłabiej  zielone.  Odbijanie  promieni  podczerwonych  chroni  rośliny  przed  nadmiernym
nagrzewaniem. Wielkość albedo jest waŜna dla bilansu cieplnego i transpiracji drzewostanu.
Promienie  cieplne  podlegają  takim  samym  prawom  jak  promienie  słoneczne,  są  więc
przepuszczane,  pochłaniane  i  odbijane.  Poprzez  pochłanianie  energii  cieplnej  Słońca
powierzchnia  Ziemi  nagrzewa  się,  przekazując  część  swojego  ciepła  powietrzu
atmosferycznemu  przylegającemu  bezpośrednio  do  niej.  Czynnikiem  biorącym  udział  przy
przekazywaniu  ciepła  wyŜszym  warstwom  jest  konwekcja  termiczna,  która  powstaje  przy
znacznym  ogrzaniu  się  dolnych  warstw  powietrza  od  silnie  nagrzanej  powierzchni.  Ogrzane
powietrze  zostaje  wypierane  do  góry  przez  napływające  chłodne  i  cięŜkie.  Chłodne  równieŜ
się ogrzewa i unosi do góry. Dzięki temu powstają prądy wstępujące i zstępujące powodujące
mieszanie się powierza i ciepła w kierunku pionowym. Ciepło moŜe być przenoszone na duŜe
odległości dzięki poziomym ruchom powietrza (wiatrom). Takie poziome przenoszenie ciepła
nazywamy  adwekcją.  W  skutek  spadku  temperatury  następuje  ochładzanie  się  powietrza
w czasie  ruchu  wstępującego.  Jest  to  oziębianie  adiabatyczne  polegające  na  obniŜaniu  się
temperatury bez dopływu ciepła i bez oddania go środowisku.

Dla powietrza atmosferycznego źródłem ciepła jest przede wszystkim podłoŜe atmosfery.

Dlatego najwyŜsza temperatura występuje przy samej powierzchni ziemi, a w miarę wzrostu
wysokości maleje. Odwrócenie pionowego układu temperatury nazywamy inwersją. Zachodzi
ona  podczas  braku  ruchu  powietrza  kiedy  dolne  warstwy  wskutek  wypromieniowania  silnie
się ochładzają i układają na dole a nad nimi występują cieplejsze i lŜejsze warstwy. Zjawisko
to  powstaje  często  nocą  a  rano  zanika.  Inwersję  termiczną  moŜna  zaobserwować  po  jej
wpływie  na  roślinność.  Rośliny,  które  rosną  w  dolnych  warstwach,  są  uszkadzane  wskutek

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niskich temperatur (przymrozki), co nie ma wpływu na górne warstwy roślin nie ulegające
uszkodzeniom.

Wilgotność powietrza to zawartość pary wodnej w jednostce objętości powietrza. Jest

ona  bardzo  zmienna  w  czasie  i  w  przestrzeni.  ZaleŜne  jest  to  od  temperatury,  ciśnienia
atmosferycznego,  pory  roku  i  doby,  rzeźby  terenu  i  roślinności.  Dla  scharakteryzowania
wilgotności  powietrza  uŜywane  są  najczęściej  takie  wielkości  jak:  wilgotność  bezwzględna
(pręŜność  pary  wodnej  zawartej  w  powietrzu  −  wzrasta  wraz  z  podwyŜszaniem  się
temperatury powietrza), wilgotność względna (jest na ogół większa im niŜsza jest temperatura
i  na  odwrót),  niedosyt  wilgotności  powietrza  (róŜnica  pręŜności  pary  wodnej  nasycającej
powietrze i pręŜności aktualnej) i temperatura punktu rosy (temperatura, w której znajdująca
się w powietrzu para wodna zaczyna się skraplać).

Podczas obniŜania się temperatury do punktu rosy i w obecności jąder kondensacji para

wodna przechodzi w stan ciekły lub stały, czyli ulega procesowi kondensacji. Jej produktami
są: osady (rosa, szron, sadź, gołoledź), mgły, chmury i opady (mŜawka, deszcz, śnieg, krupa,
grad).

Rosa to krople wody osadzające się na liściach, gruncie i przedmiotach pod wpływem

wypromieniowania ciepła przez podłoŜe w pogodne noce lub powstająca podczas napływu
ciepłego i wilgotnego powietrza nad chłodniejsze podłoŜe. Dostarcza roślinom niewielkie
ilości wilgoci.

Szron powstaje w takich samych warunkach jak rosa lecz przy temperaturze podłoŜa

mniejszej niŜ 0°C. Są to lekkie kryształki lodu o róŜnej postaci (igiełki, blaszki, pióra).
Tworzy się głównie nocą, a w szczególności nad ranem.

Sadź, czyli okiść − tworzy się podczas mglistej i mroźnej pogody, przy zetknięciu

sięprzechłodzonej mgły z ciałem stałym w dzień lub w nocy. Ma postać białego osadu
składającego się z kryształków lodu, które pokrywają pędy, gałęzie, pnie i krawędzie
przedmiotów. DuŜe ilości sadzi a takŜe szronu mogą prowadzić do deformacji wierzchołków,
łamania gałęzi a nawet całych drzew.

Gołoledź to gładka przezroczysta powłoka lodowa tworząca się na powierzchni gruntu,

drzew  i  przedmiotów  podczas  zamarzania  przechłodzonych  kropel  mŜawki,  deszczu  lub
podczas  opadania  mgły  lub  gdy  nie  przechłodzone  krople  zetkną  się  z  silnie  zamarzniętymi
przedmiotami. Oblodzenie takie moŜe pokrywać gałęzie drzew i krzewów, a duŜe ilości lodu
mogą spowodować ich łamanie się.

Mgła to zawiesina bardzo małych kropelek wody w dolnej warstwie atmosfery

unoszących  się  w  powietrzu  i  bardzo  powoli  opadających.  Mgły  radiacyjne  powstają  na
skutek  wypromieniowania  ciepła  z  powierzchni  ziemi  i  przyległych  do  niej  warstw.  Tworzą
się  przy  bezchmurnej  pogodzie  lub  przy  małym  zachmurzeniu  i  związane  są  zazwyczaj
z inwersją  temperatury.  Mgły  adwekcyjne  powstają  na  skutek  napływu  cieplejszego
i wilgotnego powietrza nad podłoŜe silnie oziębione.

Chmura to widzialny w atmosferze zbiór kropelek wody, kryształków lodu albo teŜ

jednych i drugich. Głównym czynnikiem, który wpływa na ich tworzenie są pionowe ruchy
powietrza. Jeśli kropelki wody lub kryształki lodu przez połączenie się ze sobą przybiorą
większe rozmiary, to wypadają z chmur w postaci opadu atmosferycznego.

Deszcz powstaje wówczas, gdy krople z których składa się chmura powiększają się do

tego stopnia, Ŝe nie mogą się juŜ utrzymać w powietrzu. Mogą one zawierać rozpuszczone
substancje chemiczne (kwaśne deszcze, cząsteczki piasku, bakterie).

MŜawka to opad dość równomierny, złoŜony z bardzo drobnych i licznych kropelek

wody.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nieg powstaje, gdy kryształki lodu zamarzają się ze sobą i przybierają najczęściej kształt

sześcioramiennych gwiazdek. MoŜe on padać przy temperaturach dodatnich (śnieg mokry
i śnieg z deszczem) i przy temperaturach ujemnych (śnieg suchy). Opady w postaci
cięŜkiego i mokrego śniegu mogą powodować śniegołomy.

Krupa powstaje w chmurach mieszanych, gdy przechłodzone krople wody zamarzają na

nieŜynkach tworząc ziarna lodowe.

Grad ma postać bryłek lodowych o róŜnym kształcie (najczęściej kulistym lub

jajowatym). Posiada budowę warstwową – w środku jest białe jądro otoczone na przemian
warstwami lodu i warstwami śnieŜnymi. Opad gradu moŜe powodować duŜe szkody dla
roślin, powodując ich niszczenie lub obijanie kory .

Wiatr to poziomy ruch powietrza z obszaru wyŜszego ciśnienia ku obszarowi o ciśnieniu

niŜszym, powstający w wyniku róŜnicy ciśnień na tym samym poziomie, spowodowanej
nierównomiernym nagrzaniem się powierzchni Ziemi.

Przymrozkiem nazywamy nocny, kilkustopniowy spadek temperatury powietrza przy

gruncie poniŜej 0°C w okresie wegetacyjnym (wiosna, jesień). Ze względu na sposób
powstania dzielimy je na przymrozki adwekcyjne, radiacyjne i adwekcyjno − radiacyjne.

Przymrozki adwekcyjne występują na ogół na duŜym obszarze i spowodowane są

napływem mas zimnego powietrza polarnego. Występują do wysokości przekraczającej 2 m
nad powierzchnią gruntu.

Przymrozki radiacyjne zazwyczaj występują poniŜej 2m nad powierzchnią gruntu

i powstają  w  wyniku  oziębiania  się  dolnych  warstw  powietrza,  które  wywołane  jest
wypromieniowaniem  ciepła  w  nocy.  Występują  lokalnie,  w  zagłębieniach  terenu  i  na
polanach leśnych, które nazywa się zmrozowiskami.

Przymrozki adwekcyjno − radiacyjne wywołane są napływem mas chłodnego powietrza

i jednoczesnym ochładzaniem się gruntu na skutek wypromieniowania. Następują po
dłuŜszym okresie ciepła.

Fronty meteorologiczne

Fronty meteorologiczne to strefa przejściowa bardzo małej grubości powstała pomiędzy

masami  powietrza  róŜniącymi  się  właściwościami  fizycznymi,  głównie  stopniem  ogrzania.
Front  ciepły  powstaje  podczas  napływu  ciepłego  powietrza  na  powietrze  chłodne,  które
ustępuje  dając  miejsce  powietrzu  ciepłemu.  Powietrze  ciepłe  następnie  unosi  się  do  góry
i oziębia  adiabatycznie  powodując  kondensację  pary  wodnej  –  powstają  chmury  i  opady
atmosferyczne. W miarę zbliŜania się frontu wiatr staje się porywisty. Front chłodny tworzy
się podczas napływu chłodnego powietrza pod powietrze ciepłe pod postacią przesuwającego
się w przód tępego klina. Przed frontem powstają wówczas silne prądy wstępujące powietrza
ciepłego  powodujące  tworzenie  się  chmur  opadów.  Podczas  nadejścia  frontu  wzrasta
temperatura, ciśnienie powietrza spada, a wiatr wzrasta i staje się porywisty.

WspółzaleŜności zachodzące pomiędzy zjawiskami atmosferycznymi i pogodotwórczymi
a kształtowaniem się klimatu

Do najwaŜniejszych czynników wpływających na kształtowanie się klimatu naleŜą:

–

promieniowanie  słoneczne  −  to  najwaŜniejszy  czynnik  klimatotwórczy,  warunkujący
klimatyczne właściwości poszczególnych obszarów. Ilość energii słonecznej dochodzącej
do powierzchni Ziemi zaleŜy głównie od szerokości geograficznej (im wyŜsza szerokość
geograficzna  tym  mniej  energii  słonecznej  dociera  do  Ziemi).  Nierównomierny  rozkład
energii słonecznej na powierzchni Ziemi prowadzi do róŜnic ciśnienia atmosferycznego,
a  te  do  powstania  cyrkulacji  atmosferycznej,  z  którą  związane  jest  przenoszenie  ciepła
i wody,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

ogólna cyrkulacja atmosferyczna − duŜe znaczenie mają tu zarówno passaty (działają na
klimat osuszająco, a wpływ ten maleje bliŜej równika, co przyczynia się do
występowania tam duŜej ilości opadów), jak i wiatry wyŜszych szerokości
geograficznych, które w zaleŜności od miejsca występowania przynoszą zimne lub ciepłe
masy powietrza wpływające na średnią temperaturę na danym obszarze,

–

wpływ  oceanów,  mórz  i  lądów  −  pod  wpływem  bliskiej  obecności  oceanów  i  mórz
kształtuje się klimat oceaniczny (morski), który charakteryzuje się dość chłodnym latem
i ciepłą  zimą,  małymi  amplitudami  dobowych  i  rocznych  wahań  temperatury  powietrza,
duŜą wilgotnością powietrza, duŜym zachmurzeniem i obfitymi opadami. Im dalej w głąb
lądu, tym wpływy tego klimatu maleją. Pod wpływem kontynentów kształtuje się klimat
kontynentalny  (lądowy).  Charakteryzuje  się  on  dość  gorącym  latem  i  chłodną  zimą,
duŜymi dobowymi i rocznymi wahaniami temperatury powietrza, małym zachmurzeniem
i  niewielką  ilością  opadów  atmosferycznych.  Klimat  lądowy  kształtuje  się  wewnątrz
kontynentów,  a  im  bliŜej  duŜego  zbiornika  wodnego  zmniejsza  się  stopień
kontynentalizmu.

–

rzeźba  terenu  −  duŜy  wpływ  ma  obecność  gór,  które  oddziaływają  teŜ  na  klimat  innych
obszarów.  Odrębność  klimatu  górskiego  wynika  głównie  ze  zmian  układu  elementów
klimatycznych  w  miarę  wzrostu  wysokości  n.p.m.  (obniŜenie  temperatury,  wzrost  ilości
opadów  atmosferycznych,  zwiększenie  natęŜenia  promieniowania  słonecznego).Wpływ
pasm górskich ma duŜe znaczenie dla obszarów sąsiednich, gdy góry biegną prostopadle
do kierunku panujących wiatrów.

–

szata roślinna − powierzchnią czynną jest górna granica masy roślinnej, która ma inną
zdolność pochłaniania promieni oraz wypromieniowania niŜ powierzchnia gleby. Stąd teŜ
właściwości powietrza pod i nad powierzchnia roślinną są inne niŜ w przypadku nagiej
gleby.

Wpływ zjawisk atmosferycznych na roślinność

Znaczenie promieniowania dla roślin jest róŜne. Promienie bezpośrednie są na ogólnie

bezpieczne, przy duŜej intensywności wpływają destrukcyjnie na protoplazmę i chlorofil.

Promienie te utrudniają latem kiełkowanie nasion i umacnianie się w glebie kiełków,

a takŜe sprzyjają występowaniu traw i chwastów. Promieniowania te znoszą dopiero młode
rośliny drzewiaste, dla których jest konieczne do asymilacji i wzrostu. Zasadniczy wpływ na
Ŝ

ycie roślin w lesie ma promieniowanie rozproszone, z którego rośliny korzystają

w większym stopniu.

Temperatura ma olbrzymie znaczenie dla roślin. Warunkuje podstawowe ich procesy

yciowe (fotosynteza, oddychanie, transpiracja i wzrost). Zbyt niska i zbyt wysoka

temperatura powoduje śmierć rośliny. Warunki termiczne w danym roku wpływają na
rytmikę Ŝycia i rozwoju rośliny. Czynnik ten warunkuje teŜ wiosenne budzenie się pączków,
a w tym okresie bardzo szkodliwe dla rośliny jest nagłe obniŜenie się temperatury
(przymrozki).

Niektóre gatunki drzew i krzewów do prawidłowego kiełkowania i wschodów potrzebują

uprzedniego działania niskiej temperatury. Natomiast podczas samego kiełkowania potrzebna
jest temperatura wyŜsza i dodatkowo odpowiednia wilgotność. Temperatura to takŜe czynnik
wpływający na geograficzne rozmieszczenie roślin (róŜne klimatyczne obszary wegetacji,
granice lasu oraz pionowe i poziome rozmieszczenie drzew).

Na wilgotność względną duŜy wpływ ma szata roślinna. Wilgotność ta w przestrzeni

wzrostu roślin jest większa dzięki transpiracji, ocienieniu, niŜszej temperaturze i zacisznej
atmosferze. Stąd teŜ powietrze nad glebą pokrytą roślinnością ma większą wilgotność niŜ nad
glebą bez roślin.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niewielkie znaczenie dla roślin ma wilgotność bezwzględna. Natomiast niedosyt

wilgotności powietrza jest jego wskaźnikiem suchości. Im ma większą wartość tym powietrze
jest bardziej suche i tym silniejsze jest parowanie i transpiracja (powietrze wchłania większą
ilość  pary  wodnej  z  tkanek  roślinnych).  Określa  ona  więc  moŜliwości  parowania  i  warunki
transpiracji  roślin.  Powietrze,  które  jest  stale  nasycone  parą  wodną  hamuje  transpirację
i dlatego jest szkodliwe dla drzew, które w efekcie pokrywają się porostami zatrzymującymi
wodę  deszczową  co  powoduje  gnicie  kory.  Młode  drzewa  dzięki  obecności  porostów  mogą
dusić się i obumierać.

Wiatr ma zarówno wpływ dodatni jak i ujemny na pojedyncze drzewa oraz na las. Do

pozytywnego działania wiatru zalicza się:
–

zapylanie kwiatów (rośliny wiatropylne), rozsiewanie nasion i owoców drzew i krzewów,

–

w górach na stokach nawietrznych podnosi górną granicę lasu,

–

zwiększa intensywność fotosyntezy,

–

wzmaga transpirację przy dostatecznej wilgotności,

–

wpływa na podniesienie temperatury powietrza,

–

na południowych stokach i brzegach drzewostanów łagodzi szkodliwe dla młodych
upraw zbyt wysokie temperatury,

–

usuwa zimne powietrze z zagłębień terenowych podczas pogodnych nocy co zmniejsza
niebezpieczeństwo wystąpienia wiosennych przymrozków,

–

wiatry morskie przynoszą deszcz,

–

poprzez ruch drzew na wietrze spulchnia się gleba dzięki ruchom korzeni,
Negatywne działanie wiatru objawia się:

–

na odwietrznych stokach górskich obniŜa górną granicę lasu,

–

w okresach suchych powoduje nadmierną transpirację,

–

jednostronny, chroniczny wiatr powoduje deformacje koron i strzał drzew,

–

w górach na stanowiskach eksponowanych lub na brzegach lasu wystawionych na
działanie wiatru powoduje zmniejszenie przyrostu drzew na wysokość,

–

ocieranie i biczowanie gałęziami sąsiednich drzew, co wpływa na ich mechaniczne
uszkodzenie,

–

działa wysuszająco,

–

przyczynia się do erozji wietrznej gleby i przesuwania się wydm,

–

obniŜa temperaturę gleby i roślin,

–

tworzy wiatrołomy i wiatrowały.
Przymrozki. Ze względu na czas występowania przymrozki dzielimy na przymrozki:

wczesne (występują w końcu okresu wegetacyjnego − jesienią) i późne (występujące na
początku okresu wegetacyjnego − wiosną), które są dla roślin groźniejsze, poniewaŜ
występują w czasie dopiero co rozpoczętej wegetacji.

Przymrozki wczesne powodują:

–

przedwczesne opadanie liści,

–

zamieranie pędów świętojańskich,

–

zamieranie nie zdrewniałych odrośli,
Przymrozki późne powodują:

–

niszczenie wschodów na szkółkach i uprawach,

–

obumieranie młodych drzewek,

–

zmroŜenie pączków, pędów, liści i kwiatów, co ma duŜe znaczenie w przyszłym rozwoju
rośliny,

–

zniekształcenie młodych pędów.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Makro i mikroklimat

Makroklimat − jest to klimat dotyczący duŜych jednostek geograficznych kształtujący się

pod  wpływem  głównych  czynników  klimatotwórczych  (promieniowanie  słoneczne,
cyrkulacja  atmosferyczna  i  podłoŜa  atmosfery)  uwarunkowanymi  szerokością  geograficzną,
wzniesieniem n.p.m., rozkładem lądów i mórz. Mikroklimat powstaje w warstwie atmosfery
przyległej  do  powierzchni  gruntu  (od  kilku  do  kilkunastu  metrów)  pod  wpływem
miejscowych  czynników  klimatotwórczych  (rzeźba  terenu,  szata  roślinna,  gleba)  w  obrębie
poszczególnych  makroklimatów.  Przykładem  jest  mikroklimat  drzewostanu,  zrębu,
zagłębienia terenu itp.

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

Pomiar temperatury − za pomocą termometrów, których działanie oparte jest na

właściwości  proporcjonalnego  rozszerzania  się  i  kurczenia  pewnych  ciał  w  zaleŜności  od
wzrastania  lub  zmniejszania  się  temperatury.  Termometr  zwykły  −  wyznacza  temperaturę
w danym momencie na podstawie słupka rtęci.
Termometr  maksymalny  (rys.  12a)  −  odczytuje  najwyŜsze  temperatury  w  czasie  między
dwiema  kolejnymi  obserwacjami  (doby,  miesiąca).  RóŜni  się  on  od  zwykłego  tym,  Ŝe
włoskowata  rurka  w  pobliŜu  zbiorniczka  z  rtęcią  jest  zwęŜona.  Przy  wzroście  temperatury
rtęć, rozszerzając się, przechodzi swobodnie przez zwęŜenie rurki, a przy spadku temperatury
słupka  rtęci  kurcząc  się  nie  jest  w  stanie  przejść  w  połoŜeniu  poziomym  przez  zwęŜenie,
wskutek  czego  urywa  się  i  pozostaje  w  rurce  pokazując  najwyŜszą  temperaturę  w  danym
czasie.  Po  wstrząśnięciu  termometru  moŜna  przeprowadzić  kolejny  pomiar.  Termometr
minimalny  (rys.  12b)  −  słuŜy  do  określania  najniŜszej  temperatury  w  danym  czasie.
Wewnątrz  posiada  toluen.  Wewnątrz  słupka  toluenu  jest  lekki  pręcik  z  zabarwionego  szkła.
Przy  spadku  temperatury  słupek  toluenu  kurcząc  się  pociąga  pręcik  w  kierunku  zbiorniczka
termometru, a przy wzroście słupek toluenu wydłuŜa się i opływa pręcik, który zostaje w tym
samym  miejscu,  jakie  zajmował  przy  najniŜszej  temperaturze.  NajniŜszą  temperaturę
wskazuje ten koniec pręcika, który jest bliŜej menisku toluenu. Aby przygotować termometr
do  kolejnego  odczytu,  naleŜy  go  podnieść  zbiornikiem  do  góry.  Termometry  gruntowe  –  do
pomiary temperatury gruntu. Termometr w oprawie (wyciągowy) (rys. 12c) do pomiarów na
większej głębokości, ponad 20cm. Do otworu w glebie wkłada się ebonitową rurkę, do której
wstawia  się  termometr  zwykły  w  oprawce  mosięŜnej  lub  drewnianej  o  miedzianym  dnie.
Oprawka posiada wizjerkę, przez którą odczytuje się skalę.

Rys. 12. Termometr a) maksymalny b) minimalny c) wyciągowy

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Termometr bez oprawy (kolankowy) − do pomiaru na mniejszych głębokościach.

Posiadają część rurki odpowiednio wydłuŜoną (między zbiorniczkiem a początkiem skali)
tak, Ŝe cała skala jest umieszczana nad glebą i zgięta pod pewnym kątem.

Termometry umieszczane są w klatce meteorologicznej umieszczonej 2m od powierzchni

gruntu.  Termometr  zwykły  zawiesza  się  w  połoŜeniu  pionowym,  a  termometry  minimum
i maksimum w połoŜeniu poziomym na statywie. W przypadku pomiaru w lesie, gdzie kaŜda
warstwa  ma  inną  temperaturę  termometry  muszą  być  zainstalowane  na  róŜnych
wysokościach.  W  tym  celu  buduje  się  specjalne  wieŜe  (rusztowania)  lub  teŜ  zawiesza  na
róŜnych wysokościach drzewa.

Termograf − to przyrząd samopiszący słuŜący do zapisywania zmian temperatury

w czasie. Przebieg temperatury odczytuje się na termogramie . SpostrzeŜenia meteorologiczne
dokonywane  na  stacjach  meteorologicznych  dokonywane  ą  o  stałych  porach  trzy  razy
dziennie  w  godzinach  7,  13  i  21.  Na  podstawie  tych  pomiarów  oblicza  się  temperaturę
dobową,  a  następnie  miesięczną,  pory  roku  i  roczną.  Pomiar  ciśnienia  atmosferycznego  za
pomocą barometrów.
Barometr  rtęciowy  −  wielkość  ciśnienia  mierzy  się  za  pomocą  wysokości  słupa  rtęci
w szklanej rurce. Odczytu dokonuje się za pomocą ruchomego pierścienia z noniuszem i jest
to odczyt surowy, do którego wprowadza się poprawki na temperaturę, cięŜkość normalną ze
względu  na  szerokość  geograficzną,  cięŜkość  normalną  ze  względu  na  wysokość  n.p.m.
i poprawkę instrumentalną.

Barometr metalowy – aneroid jego działanie oparte jest na spręŜystości metalowego

pudełka, z którego usunięto powietrze i hermetycznie zamkniętego. Zmiany ciśnienia
przenoszone są za pomocą systemu dźwigni na wskazówkę poruszająca się po skali, która jest
wycechowana według wskazań barometru rtęciowego. Odczyt ciśnienia ze skali
w milimetrach.

Barograf – barometr samopiszący jego działanie oparte jest na zasadzie działania

barometru metalowego, ale zamiast jednej puszki jest tu kilka puszek połączonych ze sobą
szeregowo. Mechanizm dźwigniowy przenosi działanie puszek na piórko, które na pasku
papieru z podziałką wykreśla linie pokazującą zmiany ciśnienia.

Pomiar wilgotności powietrza.
Psychometr Augusta − składa się z dwóch termometrów – zwilŜonego i suchego.

Wskutek utraty ciepła zuŜytego na parowanie temperatura termometru zwilŜonego się obniŜa.
Termometr suchy wskazuje temperaturę powietrza. Wilgotność względną odczytuje się na
podstawie odczytów na obu termometrach przy uŜyciu tablic.

Higrometr włosowy zbudowany jest na zasadzie wydłuŜania się lub kurczenia

odtłuszczonego  włosa  ludzkiego  w  zaleŜności  od  wilgotności  powietrza.  Zmiany  długości
włosa  przenoszone  są  na  wskazówkę  poruszającą  się  po  skali,  na  której  jest  zaznaczona
wilgotność względna w procentach.

Higrograf − elementem czułym jest tu pęczek włosów połączony z systemem dźwigni,

które przekazują ruchy na piórko, które następnie rysuje tuszem na papierze nawiniętym na
walec przebieg wilgotności powietrza.

Pomiar opadów atmosferycznych
Ilość opadu to wysokość warstwy wody, która utworzyłaby się na poziomej powierzchni

ze spadłego deszczu lub spadłego i stopionego śniegu (w mm) − gdyby woda nie ulegała
parowaniu, wsiąkaniu w podłoŜe lub spływie po powierzchni.

NatęŜenie opadu to stosunek ilości opadu do czasu jego trwania (mm/godz.).
Deszczomierz Hellmanna − naczynie w kształcie walca składające się z dwóch części:

górnej z lejkiem i dolnej ze zbiornikiem na wodę. Do deszczomierza dołączona jest miarka
(w mm). Wodę ze zbiorniczka przelewa się do miarki. Podczas opadu śniegu do środka
wkłada się wkładkę w formie krzyŜa, która nie pozwala na wywiewanie śniegu przez wiatr.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pluwiograf − deszczomierz samopiszący − ma formę naczynia, wewnątrz którego

umieszczony  jest  pływak,  który  w  miarę  przybywania  wody  podnosi  się  do  góry.  Pływak
połączony  jest  z  piórkiem  napełnionym  tuszem  i  przylegającym  do  papieru  napiętego  na
walec.  Gdy  pisak  dochodzi  do  górnego  brzegu  papieru,  to  zapisuje  10  mm  opadu,
a  w  momencie  przepełnienia  naczynia  zawartość  cieczy  przelewa  się  do  drugiego  naczynia
i pisak  zaczyna  notować  od  zera  kreśląc  kreskę.  Całkowity  opad  to  suma  ilości  milimetrów.
Grubość  pokrywy  śnieŜnej  mierzy  się  za  pomocą  łat  śniegowych,  ustawianych  w miejscu
zasłoniętym  i  otwartym,  po  trzy  sztuki  w  formie  trójkąta.  WyraŜamy  ją  w centymetrach.
Pomiar gęstości śniegu wykonuje się za pomocą deszczomierza.

Pomiar prędkości wiatru.
Wiatromierz Wilda − wyznacza kierunek i prędkość wiatru (rys. 14). Składa się

z metalowego masztu ustawionego pionowo, u  góry którego umieszczona jest róŜa wiatrów,
powyŜej której nasadzona jest Ŝelazna rurka z chorągiewką. Nad nią jest ruchoma płytka oraz
łukowato  wygięta  skala  mająca  8  stopni.  Podczas  działania  wiatru  chorągiewka  obraca  się
i obraca  w  kierunku  skąd  wieje  wiatr.  Przy  pomocy  nieruchomej  róŜy  określa  się  kierunek
chorągiewki,  który  jest  jednocześnie  kierunkiem  wiatru.  Płytka  ustawia  się  w  czasie  wiatru
prostopadle  do  jego  kierunku  i  odchyla  się  od  pionu  zaleŜnie  od  jego  prędkości.  Wielkość
odchyłki  odczytuje  się  na  skali  w  stopniach,  a  kaŜdemu  stopniowi  odpowiada  określona
prędkość  wiatru  w  m/s.  NaleŜy  płytkę  obserwować  przez  dwie  minuty  i  określić  wielkość
ś

rednią.

Rys. 13. Wiatromierz Wilda [1, s. 108]

Anemometr łyŜeczkowy Robinsona posiada kształt zegara. W górnej części są cztery

łyŜeczki obrócone wklęsłościami w jednym kierunku, które pod wpływem wiejącego wiatru
obracają się dookoła pionowej osi, zawsze w jednym kierunku. W dolnej części wewnątrz
zegara są wskazówki, które są poruszane poprzez koła zębate. Wskazówki te rejestrują obroty
i podają przebytą drogę w metrach.

Skala Beauforta słuŜy do przybliŜonego ustalenia siły wiatru bez uŜycia przyrządów.

Posiada 13 stopni (od 0 do 12), a kaŜdy z nich oznacza wiatr, którego siła scharakteryzowana
jest odpowiednim oddziaływaniem na człowieka i jego otoczenie.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania ,sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jak dzielimy meteorologię ?

Czym się zajmują poszczególne działy meteorologii?

Z jakich warstw zbudowana jest atmosfera?

Jak kształtują się zjawiska atmosferyczne?

Jakie znasz zjawiska atmosferyczne?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jak zjawiska atmosferyczne wpływają na roślinność?

Jakie znasz przyrządy do pomiaru podstawowych wielkości charakteryzujących stan
atmosfery?

W jaki sposób wykonasz pomiary meteorologiczne?

Co nazywamy makroklimatem?

10.

Co nazywamy mikroklimatem?

11.

Co nazywamy frontem atmosferycznym ?

12.

Jaki ma wpływ przejście określonego frontu atmosferycznego na kształtowanie się
zjawisk meteorologicznych?

13.

Jakie są współzaleŜności pomiędzy zjawiskami atmosferycznymi a kształtowaniem się
klimatu?

14.

Jakie czynniki wpływają na klimat lasu?

15.

Jakie czynniki wpływają na klimat otwartej powierzchni?

16.

Jakie są róŜnice pomiędzy klimatem lasu a pola?

4.2.3.Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie aktualnej pogody wyjaśnij, działaniem jakiego frontu jest wywołana.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przyjrzeć się pogodzie występującej aktualnie za oknem,

wymienić zjawiska atmosferyczne i pogodowe które są widoczne,

dokonać analizy tych zjawisk i ich związku z określonym frontem atmosferycznym,

określić rodzaj frontu wpływającego na dane zjawiska atmosferyczne.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

notes,

−−−−

długopis,

−−−−

poradnik dla ucznia,

−−−−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

UŜywając dostępnych przyrządów do pomiarów meteorologicznych określ i zmierz

w terenie otwartym i w lesie podstawowe wielkości charakteryzujące stan atmosfery
i uzasadnij występujące róŜnice posługując się zamieszczoną niŜej tabelą.

Temperatura Wilgotność

powietrza

Promieniowanie
słoneczne

Opady
atmosferyczne

Wiatr

Inne

las

pole

róŜnice

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

odszukać

materiałach

dydaktycznych

wiadomości

dotyczących

wielkości

charakteryzujących stan atmosfery,

wykonać pomiary meteorologiczne za pomocą dostępnych przyrządów na terenie
otwartym i w lesie,

zapisać uzyskane wielkości do tabeli,

porównać uzyskane wyniki,

dokonać analizy róŜnic uzyskanych wyników i wyciągnąć wnioski.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−−−−

termometry (zwykły, minimalny, maksymalny, gruntowy),

−−−−

barometr,

−−−−

higrometr lub psychometr,

−−−−

deszczomierz i łata śniegowa,

−−−−

wiatromierz Wilda lub anemometr łyŜeczkowy,

−−−−

długopis, kartka tabelą określającą podstawowe wielkości,

−−−−

literatura podana w punkcie 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

omówić, czym się zajmują poszczególne działy meteorologii?

wymienić z jakich warstw zbudowana jest atmosfera?

omówić,

czym

się

zajmują

poszczególne

działy

meteorologii?

wymienić z jakich warstw zbudowana jest atmosfera?

omówić kształtowanie się zjawisk atmosferycznych?

wymienić zjawiska atmosferyczne?

omówić wpływ zjawisk atmosferycznych na roślinność?

wymienić

przyrządy

pomiaru

podstawowych

wielkości

charakteryzujących stan atmosfery?

wyjaśnić pojęcie makroklimatu?

10)

wyjaśnić pojęcie frontu atmosferycznego?

11)

wyjaśnić wpływ określonego frontu atmosferycznego na kształtowanie
się zjawisk meteorologicznych?

12)

wyjaśnić,

jakie

są

współzaleŜności

pomiędzy

zjawiskami

atmosferycznymi a kształtowaniem się klimatu?

13)

wymienić czynniki wpływające na klimat lasu?

14)

omówić róŜnice pomiędzy klimatem lasu a pola?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 30 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.

Tylko jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi ,stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X.W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem , a następnie
ponownie zaznaczyć odpowiedźprawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie ci sprawiało trudność ,wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego ,gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Proces oglejania polega na

redukcji mineralnych części utworu glebowego w warunkach duŜej wilgotności
i obecności substancji organicznej.

stopniowym rozkładzie glinokrzemianów i uwalnianiu się związków Ŝelaza i glinu.

przemieszczaniu się w głąb profilu glebowego cząstek koloidalnych z wyŜej
leŜących warstw.

gromadzeniu się i humifikacji szczątek roślinnych w warunkach nadmiernego
uwilgotnienia.

2. Do gleb hydrogenicznych naleŜą

czarne ziemie.

gleby torfowe.

czarnoziemy.

mady rzeczne.

3. Podczas procesu bielicowania powstają poziomy

a) eluwialny i deluwialny.
b)

iluwialny i aluwialny.

eluwialny i iluwialny.

iluwialny i deluwialny.

4. Torf wysoki powstaje w warunkach

wód zastojowych, głównie opadowych.

przy niedostatecznym przepływie wody.

przepływowych wód glebowo-gruntowych , okresowo zalewanych.

wylewu rzek, w czasie których osadza się materiał glebowy.

5. Czarne ziemie naleŜą do gleb

autogenicznych.

hydrogenicznych.

semihydrogenicznych.

litogenicznych.

6. A3 to symbol poziomu

bielicowego.

przemywania.

wmycia.

iluwialnego.

7. Poziom wmywania w glebie bielicowej ma barwę

brunatną.

jasnopopielatą.

ółtą.

niebieską.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8. Wybierz prawidłowe stwierdzenie dotyczące klimatu jako czynnika glebotwórczego

w obszarach podzwrotnikowych profile glebowe są dobrze wykształcone i mają duŜą
miąŜszość.

w obszarach arktycznych występują gleby o bardzo słabo wykształconych profilach.

klimat suchy nie stwarza dobrych warunków do wietrzenia chemicznego.

wszystkie odpowiedzi poprawne.

Gleby bielicowe posiadają profil glebowy o budowie
a)

Ao–A1–A2–B–C.

Ao–A1–A2–(B)–C.

Ao–A1–A3–Bt–C.

Ao–A1–(B)–C.

10. Proces murszenia zachodzi w odwodnionych warstwach gleb

organicznych.

torfowych.

mułowych.

wszystkie odpowiedzi poprawne.

11. Albedo jest to

promieniowanie bezpośrednie.

współczynnik odbicia promieni słonecznych.

inaczej nasłonecznienie.

promieniowanie odbite.

12. W godzinach przedpołudniowych najwyŜsze temperatury panują w lesie

w warstwie koron, gdzie jest wtedy miejscowe maksimum temperatury.

wewnątrz drzewostanu, co spowodowane jest zmniejszonym ruchem powietrza.

na wysokości około 3m od ziemi, co spowodowane jest obecnością koron drzew
i podszytu.

dna całej wysokości drzewostanu temperatura jest taka sama.

13. W wyniku zwiększenia pręŜności pary wodnej do granic nasycenia nastąpi

parowanie.

transpiracja.

kondensacja.

ewapotranspiracja.

14. Przy bezchmurnej pogodzie w lesie występuje promieniowanie

tylko bezpośrednie.

bezpośrednie i rozproszone.

bezpośrednie, rozproszone i całkowite w zaleŜności od miejsca występowania.

tylko rozproszone.

15. Rosa jest to

drobny i równomierny opad występujący na powierzchni gruntu i roślin.

zawiesina bardzo małych kropelek wody występująca w dolnej warstwie atmosfery.

krople wody osadzające się m.in. na liściach roślin.

wszystkie odpowiedzi prawidłowe.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16. Pluwiograf słuŜy do pomiaru

wilgotności względnej powietrza.

wilgotności bezwzględnej powietrza.

wielkości opadów atmosferycznych.

siły i prędkości wiatru.

17. Promienie cieplne i promienie słoneczne są

rozpraszane i pochłaniane.

rozpraszane i odbite.

rozpraszane, pochłaniane i odbijane.

pochłaniane i odbijane.

18. Meteorologię dzielimy na

ogólną, fizyczną i synoptyczną.

fizyczną, synoptyczną im pogodoznawstwo.

ogólną, synoptyczną i klimatologię.

klimatyczną, synoptyczną i pogodoznawstwo.

19. Wykres przebiegu wilgotności powietrza na papierze to

higrometr.

higrograf.

higrogram.

higrorys.

20. Podczas kondensacji pary wodnej w przyziemnej warstwie atmosfery powstaje

rosa.

mgła.

szron.

gołoledź.

21. Higrometr włosowy składa się z

termometru wilgotnego i suchego.

szklanej rurki wypełnionej rtęcią z zatopionym otworem górnym.

pęczku włosów połączonych systemem dźwigni.

odtłuszczonego włosa ludzkiego.

22. Do ujemnego działania wiatru zalicza się

wzmoŜoną transpiracje w okresie suchym.

zwiększenie intensywności fotosyntezy.

podnoszenie temperatury powietrza.

podnoszenie górnej granicy lasu.

23. Do pomiaru wilgotności powietrza słuŜy

psychometr.

pluwiograf.

aneroid.

anemometr.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24. Wybierz nie prawdziwe zdanie dotyczące gleb torfowych

naleŜą do gleb hydrogenicznych.

w całym ich profilu glebowym występuje anaerobioza.

proces torfotwórczy zachodzi w warunkach tlenowych.

posiadają włóknistą strukturę.

25. Gleby autogeniczne to gleby

kształtujące się bez dopływu materiału z zewnątrz ,przy udziale wód gruntowych.

kształtujące się bez dopływu materiału z zewnątrz i bez wpływu wód gruntowych.

objęte współcześnie bezpośrednim wpływem wód gruntowych.

powstające w niezbyt dalekiej przeszłości przy udziale wód opadowych.

26. Profil glebowy AC–C jest charakterystyczny dla

gleb płowych.

gleb mułowych.

rędzin.

gleb torfowych.

27. Do opadów stałych nie naleŜy

nieg suchy.

krupa.

grad.

sadź.

28. Miarą ilości spadłego opadu jest

a) wysokość warstwy wody, która utworzyła by się na powierzchni poziomej ze

spadłego deszczu (w mm).

b) wysokość warstwy wody, która utworzyła by się na powierzchni pionowej ze

stopionego śniegu (w mm).

c) stosunek ilości opadu do czasu jego trwania ( w mm/godz ).
d) natęŜenie opadu (w skali 5–cio stopniowej).

29. Parowanie wzmaga

wzrost temperatury.

ocienienie terenu.

bezruch powietrza.

zwiększenie prędkości wiatru.

30. Droga, jaką przebywa masa powietrza w jednostce czasu, to

prędkość wiatru.

kierunek wiatru.

siła wiatru.

natęŜenie wiatru.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko………………………………………………………………………………..

Charakteryzowanie zjawisk klimatycznych oraz właściwości gleb

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: