1. DEFINICJA SOCJOLOGII

1. Nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmiany społeczeństwa. Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Socjologowie badają zarówno jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (np. rodzinę, wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia itp.). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa lub dzielić przez społeczne podziały. Przedmiotem badań nauki o społeczeństwie jest grupa społeczna ujęta w kategoriach stanu i zmiany. Socjologowie badają jednostki o tyle o ile są one w jakiś wewnętrznych relacjach między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologicznych. Przedmiotem badań socjologicznych są również nowoczesność i społeczeństwo przemysłowe.

Pod koniec XIXw. następowały gwałtowne przemiany w łonie europejskich społeczeństw pre - industrialnych. Doprowadziły do powstania społeczeństw industrialnych. Obecnie mówi się już o początkach społeczeństw post - industrialnych.

2. Socjologia jako autonomiczna dyscyplina naukowa narodziła się w pierwszej połowie XIX wieku.

Za twórcę socjologii uważa się francuskiego filozofa Augusta Comte'a, lecz nauką uniwersytecką uczynił ją dopiero Emil Durkheim.

Comte 1) nadał nowej nauce nazwę, terminu socjologia użył po raz pierwszy w 1837r.
socjetas-społeczeństwo bądź socius- wspólny, a logos-nauka, wiedza, słowo, myśl. 2)określił przedmiot badań socjologii, 3)zaoferował powstającej nauce specyficzne metody badawcze - obserwacja czysta, eksperyment, metoda porównawcza, analiza historyczna.

3.-4. Comte za przedmiot badań socjologii uznał społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość, składające się z elementarnych cząstek zwanych rodzinami. Myśliciel ten uważał, że nowo powstała nauka ma badać wszystkie sprawy ludzkie, co oznaczało utożsamianie socjologii z całą humanistyką.

Emil Durkheim uważał, że socjologia nie jest nauką o społeczeństwie, lecz o faktach społecznych. Fakt społeczny to - według niego - sposób działania zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu. Takimi faktami są: religia, język, prawo, moda, wzory kultury itp.

Według Geogra Simmela socjologia, podobnie jak geometria, powinna badać formy życia społecznego nie interesując się wnikliwiej indywidualnymi właściwościami konkretnych zjawisk lub sytuacji społecznych.

Max Weber rozwinął tezę Tonniesa, że przedmiotem badań socjologii są działania społeczne, a nie społeczeństwo pojmowane jako byt od nich całkowicie odrębny. Działanie społeczne, zwane też czynnością, stało się centralną kategorią pojęciową tej nauki. Maxa Webera interesowały jedynie działa (czynności) sensownie zorientowane na zachowania się innych osób. Jego zdaniem wyłącznie takimi działaniami powinna zajmować się socjologia.

Natomiast według Gumplowicza przedmiotem badań socjologii są żywioły społeczne (rasy, grupy). Jednostki podejmują działania tylko jako członkowie konkretnych grup społecznych - wynika to z tzw. egoizmu społecznego, czyli ze świadomego i podświadomego działania jednostki na rzecz całej grupy.

5. Definicja utworzona przez Jana Szczepańskiego na temat socjologii:

"Socjologia jest nauką o zbiorowościach ludzkich - przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące. Innymi słowy przedmiotem badań socjologicznych są różnorodne zbiorowości społeczne, a zwłaszcza ich powstawanie, rozpad i struktura oraz zachodzące w nich zmiany i przekształcenia. Socjologia współczesna bada zatem strukturę i funkcjonowania wszelkich zbiorowości społecznych oraz zjawiska i procesy w nich zachodzące, czyli przedmiot jej badań jest bardzo szeroki.

Przedmiot badań socjologii jest bardzo szeroki, dokonuje się więc jego podziału na trzy główne działy, którymi są:
- zbiorowości społeczne, czyli kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie, zbiorowości etniczne i terytorialne oraz inne, oparte na podobieństwie zachowań;
- instytucje społeczne, które są definiowane jako historycznie ukształtowane układy, skupiające ludzi w różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia, wśród których można wyróżnić gospodarcze, kulturalne, medyczne, naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne i inne;
- procesy i zjawiska masowe, a wśród nich głównie ruchliwość społeczna, industrializacja, urbaniazacja, alkoholizm, prostytucja, współzawodnictwo, aktywność społeczna, wynalazczość, itp.
Jak wynika z powyżej przedstawionego podziału przedmiot badań socjologii jest bardzo skomplikowany i obejmuje całą rzeczywistość społeczną. Pod tym pojęciem socjolodzy rozumieją „różnorodne fakty, które się zdarzają lub zdarzały bez względu na to, czy my jako jednostka je odbieramy czy też nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące się takimi stać. Obiektywna

rzeczywistość społeczna składa się z działań innych ludzi, ich poglądów, postaw, aspiracji, przekonań i nastrojów oraz wytworów działalności jednostek, zbiorowości i instytucji, a fundamentalnymi komponentami rzeczywistości społecznej są same jednostki i zbiorowości będące podmiotami rozmaitych działań i zjawisk społecznych.”

2. PODZIAŁ SOCJOLOGII

1. Przedmiotem badań socjologii jest niemal cała rzeczywistość społeczna. Głównymi jej elementami są zbiorowości i instytucje społeczne oraz zjawiska i procesy, które z reguły analizuje się w aspekcie genetycznym, strukturalnym i funkcjonalnym

2. Socjologia ogólna - jej zadaniem jest dostarczaniem socjologii szczegółowej i naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Socjologia ogólna, zwana też teoretyczną rozwija cztery podstawowe teorie dotyczące: 1) struktur społecznych - uogólniając wyniki badań, wskazuje ogólne zasady i prawidłowości budowy grup i innych zbiorowości społecznych oraz ich wzajemne powiązania i przyporządkowania; obejmuje również zagadnienia więzi i spoistości grupowej, pozycji i roli społecznej, hierarchii i władzy wewnątrzgrupowej oraz innych czynników uwzględnianych w socjologicznych opisach struktury społecznej, 2) zmian lub rozwoju społecznego - uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w różnych zbiorowościach, zwłaszcza w grupach i klasach społecznych; opisuje ona przebieg procesów i wskazuje prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup, klas, warstw i innych zbiorowości społecznych, czyli teoria ta wyjaśnia zarówno ich budowę jak i funkcjonowanie, 3) zachowania społecznego zbiorowości, 4) zachowania społecznego jednostki.

3. Badania obszarów rzeczywistości społecznej od dawna zmuszało socjologów do specjalizacji, którą pod koniec ubiegłego stulecia zapoczątkował Durkheim. Postępująca specjalizacja doprowadziła do powstania wielu dyscyplin oraz do podziału socjologii na ogólną i szczegółową. Socjologia szczegółowa, zwana także empiryczną, bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczna. Od końca XIX wieku można zaobserwować proces powstawania subdyscyplin wyraźnie odpowiadających wybranych segmentom rzeczywistości społecznej. Socjologia szczegółowa dzieli się współcześnie na kilkadziesiąt subdyscyplin, m.in.: pracy, przemysłu, wsi, rolnictwa, miasta, miasta, oświaty, wychowania, rodziny, prawa, kultury, medycyny.

*Socjologia prawa - Zajmuje się genezą, funkcjami, i społecznym działaniem zjawisk prawnych.

Problem "czym jest prawo" nie stanowi głównego przedmiotu dociekań socjologów prawa. Jest to jednak problem istotny, leżący u podstaw wielu teorii i badań empirycznych.

Socjologia prawa od początku swego istnienia sprzeciwiała się formalizmowi prawniczemu, cechującemu np. pozytywizm prawniczy. Zgodnie z nim prawo jest systemem językowych norm pochodzących od państwa i zawartych w publikowanych aktach prawnych. Socjolodzy prawa starali się badać raczej "prawo w działaniu", aniżeli "prawo w książkach". Prawo sprowadzać się ma do różnego rodzaju zachowań (np. decyzji sędziowskich), czy w niektórych przypadkach stanów psychicznych (Petrażycki). Socjolodzy prawa są zgodni, że prawo tworzone przez państwo i zawarte w oficjalnych aktach (takich jak ustawy), nie jest jedynym prawem.

Prawo traktowane jest jako integralna część społeczeństwa i nie można go badać w oderwaniu od społecznego kontekstu. Normy prawne są tylko jednym z rodzajów norm społecznych. Takie ujęcie sprawia, że dość trudno jest odróżnić prawo od innych systemów normatywnych (np. obyczaju).

Z tych powodów definicje prawa na gruncie socjologii prawa są dość ogólne i stosuje się je jedynie pomocniczo. Adam Podgórecki definiuje prawo jako "sformalizowane wzajemne obowiązki i uprawnienia, które stosownie do istniejącego, nagromadzonego doświadczenia społecznego podtrzymują dany system społeczny", przy czym "formalizacja" jest to „takie oznaczenie zachowania, które zostaje ujęte w wyraźnie społecznie rozpoznawalny wzór, zazwyczaj zawarty w przepisach.”.

Socjolodzy prawa inspirujący się pracami antropologów ujmują prawo w jeszcze bardziej ogólny sposób, np. Brian Tamanaha wskazuje, że: "Prawem jest to, co w danej społeczności uznawane jest za prawo." Socjologia prawa według niektórych autorów (np. Adama Podgóreckiego) miała stanowić podstawę dla projektowania zmian społecznych. Miała wykrywać zależności występujące w społeczeństwie i przewidywać skutki jakie wywoła dany akt prawny. Dzięki temu ustawodawca tworzyłby lepsze prawo, które osiągałoby zamierzone cele, nie wywołując niezamierzonych skutków ubocznych. Tak rozumiana socjologia prawa miała być wstępem do polityki prawa. Obecnie takie poglądy na socjologię prawa są coraz rzadsze.

Świadomość prawna jest jednym z głównych tematów polskiej socjologii prawa.

Kolejnym istotnym obszarem zainteresowań socjologii prawa jest funkcjonowanie zawodów prawniczych, takich jak sędziowie, prokuratorzy czy adwokaci. Problem podstaw decyzji sędziowskich jest szczególnie wyraźny w krajach kultury common law, a tradycja badań na ten temat sięga realizmu prawnego z początku wieku. Również jednak i w innych krajach bada się podejmowanie decyzji przez sędziów czy specyfikę zawodów prawniczych i ich wpływ na obrót prawny. Istotnym czynnikiem są tutaj organizacja systemu sądownictwa oraz specyficzne dla każdego kraju procedury i instytucje.

*Socjologia pracy - przedmiotem jej badań są społeczne aspekty pracy, a przede wszystkim wpływ warunków społecznych na motywy, przebieg, intensywność i wyniki pracy oraz badanie skutków, jakie praca wywołuje w strukturze, działaniach i rozwoju szerszych i węższych zbiorowości ludzkich. Problemy badawcze socjologii pracy: 1) socjologiczne ujęcie i definicja pracy, klasyfikacja jej różnych form i rodzajów występujących w dawnych i współczesnych zbiorowościach ludzkich oraz podstawowe zasady sprawnego wykonywania tej sfery aktywności ludzkiej, 2) badania społecznych konsekwencji pracy, skutków społecznego jej podziału i rozwoju narzędzi pracy; 3) analiza czynników wpływających na motywację pracownika i intensywność jego wysiłku warunkującego wydajność załogi i ogólną produkcyjność zakładu pracy; 4) zagadnienia społecznych czynników wpływających na zadowolenie z pracy i na identyfikację pracowników z zakładem pracy oraz analiza czynników warunkujących morale pracownicze; 5) kwestie dot. zjawisk i procesów dezorganizacji systemu społecznego zakładu oraz wpływu tych procesów na wykonywanie pracy; 6) problematyka stosunków między załogą a kierownictwem; 7) zinstytucjonalizowanie formy kierowania pracą w społeczeństwach nowoczesnych; 8) sprawy dot. wpływu pracy na tworzenie się rozmaitych typów osobowości i na wymagane selekcje zawodowe. Zakład pracy, zwłaszcza przemysłowy, będąc głównym obiektem badań socjologów pracy, stanowi miniaturkę społeczeństwa globalnego. Zachodzące w nim procesy i zjawiska stanowią poniekąd fotografię życia społeczeństwa.

4. Socjologia szczegółowa ma wielorakie powiązania z socjologią ogólną. Pierwsza z nich korzysta z założeń i inspiracji teoretyczno - metodologicznych drugiej, a ta z kolei, weryfikując je w badaniach terenowych wprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną. Pomiędzy oboma typami socjologii sprzężenia i komplementarne powiązania. Wskazują one na nieostrość i konwencjonalny charakter podziału socjologii na ogólną i szczegółową.

Zalety:

*możliwość specjalizacji wśród socjologów -> głębsze badanie pewnych problemów

*nawiązanie ściślejszej kooperacji między badaczami zainteresowanymi tym samym problemem

Wady:

*mnożenie subdyscyplin prowadzi do dezintegracji socjologii

4. PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. Podstawy życia społecznego - zespół różnorodnych czynników, które wyznaczają dynamikę i intensywność zjawisk i procesów określanych mianem życia społecznego.

2. Czynniki te dzielone są na: przyrodnicze, ekonomiczne i kulturowe.

Warunki przyrodnicze wywierają istotny wpływ na strukturę i funkcjonowanie społeczeństwa będącego częścią przyrody. Obejmują one czynniki dot. samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności. Dlatego analizując kategorię czynników przyrodniczych wyróżnia się czynniki biologiczne, geograficzne i demograficzne.

Warunki ekonomiczne stanowią bardzo ważną podstawę egzystencji ludzkiej i życia zbiorowego. Na zespół ten składają się m.in. sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzi i maszyn niezbędnych do wykonywania pracy produkcyjnej, środki zaspokajania potrzeb oraz umiejętności i sprawność ludzi uczestniczących w procesach produkcyjnych, a także organizacja pracy.

Czynniki kulturowe wiążą się z czynnikami ekonomicznymi. Sposoby pracy i sposoby zaspokajania potrzeb w pewnym sensie należą także do szeroko pojmowanej kultury.

4. W odległych epokach historycznych rzeka miała ogromny wpływ na ówczesne życie społeczne, była najważniejszym czynnikiem wyznaczającym lokalizację miast. Stanowiła ważny szlak komunikacyjne, podstawę fortyfikacji i naturalną zaporę obronną, a przede wszystkim źródło zaopatrzenia w wodę i ryby. Wraz z rozwojem cywilizacji zmalało komunikacyjne i militarne znaczenie rzeki, ale stała się ona ważnym źródłem energii i pozyskiwania wody dla przemysłu. Wpływ tego czynnika geograficznego na życie społeczne uległ modyfikacji.

5. PRZYRODNICZE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. Warunki przyrodnicze wywierają istotny wpływ na strukturę i funkcjonowanie społeczeństwa będącego częścią przyrody. Obejmują one czynniki dot. samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności. Dlatego analizując kategorię czynników przyrodniczych wyróżnia się czynniki biologiczne, geograficzne i demograficzne.

2. Biologiczne - funkcjonowanie każdej jednostki ludzkiej, czyli jej udział w życiu społecznym zależy przede wszystkim od cech i budowy jej organizmu, od zachodzących w nim procesów fizjologicznych, mechanizmu dziedziczenia cech, popędów i potrzeb, odruchów i skłonności. W życiu człowieka najbardziej istotne są takie cechy jego organizmu jak:

~wyprostowana postawa, dzięki której możemy pracować, mamy wolne ręce, a ludzi są sprawniejsi od zwierząt, mogą wykonywać bardziej precyzyjne prace
~wzrok skierowany na wprost, dzięki czemu widzimy trójwymiarowo, możemy, np. oszacować odległość
~chwytliwe ręce, z ruchomymi palcami i silnym grubym kciukiem, dzięki czemu możemy robić delikatne skomplikowane prace
~wielki mózg i złożony system nerwowy, co pozwala na rozwój intelektualny, psychiczny
~złożony mechanizm głosowy, dzięki czemu rozwija się mowa, możemy się porozumiewać, wyrażać emocje; charakterystyczna jest struktura krtani i warg (rąbek czerwieni wargowej)
~długa zależność dziecka od rodziców, co prowadzi do wydłużonego procesu socjalizacji, wpływa na dłuższe dojrzewanie; czas ten ma ukierunkować dziecko by dobre radziło sobie w społeczeństwie, dzieci uczą się kontroli popędów, odruchów
~trwałość popędu seksualnego, wpływająca na kształt i funkcje rodziny oraz na szereg innych zjawisk społecznych, które zostają wywołane represją bądź sublimacją tego istotnego popędu
~wrodzone potrzeby plastyczne - potrafimy kontrolować potrzeby i dostosowywać się do warunków otoczenia. Plastyczność ta powoduje że społeczeństwa na świecie są różnorodne

Geograficzne - wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno - gospodarczego kraju, mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej u na różne procesy zachodzące w społeczeństwie. Są również badacze ukazujący wpływ tych czynników na ustrój polityczny państwa. Niektórzy badacze dziejów ludzkich czynnikom geograficznym przypisywali wielki wpływ na rozmaite dziedziny życia społecznego, a nawet i psychicznego. Sformułowali oni i lansowali teorię determinizmu geograficznego. Zasadniejsza wydaje się teoria posybilizmu geograficznego, wg której przyroda i jej specyficzne warunki niczego nie wyznaczają w sposób bezwzględny i ostateczny, ale jedynie stwarzają jednostce i zbiorowości odpowiednie szanse dokonywania różnych wyborów i podejmowania działań zależnie od woli, możliwości i kwalifikacji. Do czynników geograficznych (geofizycznych) należą m.in.:

~klimat - warunkuje ogólną aktywność człowieka

~ukształtowanie terenu

~rodzaj gleby i roślinności

~świat zwierzęcy

~nawodnienie

~eksploatowane bogactwa mineralne

~rzeki i inne składniki środowiska geograficznego

Demograficzne - warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne oraz zachodzące w społeczeństwie, jak kulturowe, gospodarcze, polityczne itp. Czynniki te są podstawą planowania i prognozowania społecznego. Wpływ tych czynników na życie społeczne jest zarówno bezpośredni jak i pośredni. Do czynników demograficznych należą:

~gęstość zaludnienia - zależy od klimatu (czynnik geograficzny) i skali eksploatacji bogactw mineralnych

~płeć

~wiek (przedprodukcyjny, produkcyjny, poprodukcyjny - od proporcji tych grup zależy mobilność społeczna, funkcjonowanie gospodarki, rodzaj i kierunku rozwoju infrastruktury społecznej oraz inne dziedziny życia społecznego)

~płodność

~przyrost naturalny

~przeciętne trwanie życia ludzkiego <= cechy biologiczne

~zdrowotność danej populacji

4. W odległych epokach historycznych rzeka miała ogromny wpływ na ówczesne życie społeczne, była najważniejszym czynnikiem wyznaczającym lokalizację miast. Stanowiła ważny szlak komunikacyjne, podstawę fortyfikacji i naturalną zaporę obronną, a przede wszystkim źródło zaopatrzenia w wodę i ryby. Wraz z rozwojem cywilizacji zmalało komunikacyjne i militarne znaczenie rzeki, ale stała się ona ważnym źródłem energii i pozyskiwania wody dla przemysłu. Wpływ tego czynnika geograficznego na życie społeczne uległ modyfikacji.

6. EKONOMICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. Człowiek uczestniczy w procesach społecznych przede wszystkim dlatego, że dysponuje zespołem czynników ekonomicznych. Stanowią one bardzo ważną podstawę egzystencji ludzkiej i życia zbiorowego.

2. Do ekonomicznych podstaw życia społecznego należą m.in. sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzi i maszyn niezbędnych do wykonywania pracy produkującej środki zaspokajania potrzeb oraz umiejętności i sprawność ludzi uczestniczących w procesach produkcyjnych, a także organizacja pracy.

3. Marks wskazywał na doniosłość mechanicznych narzędzi pracy. Ich doskonalenie i rozwój wpływa nie tylko na sam proces produkcji, lecz również na różne sfery życia społecznego. Wynalezienie maszyny parowe i jej zastosowanie spowodowało specjalizacje siły roboczej i wynikający z niej podział pracy.

4. Człowiek podczas procesu produkcyjnego uniezależnia się od naturalnych warunków swojego otoczenia, którego zasoby przekształca w środki zaspokajania potrzeb. Na owy proces produkcji składa się:

a)celowa działalność człowieka, czyli sama praca

b)przedmiot, który człowiek w trakcie pracy przekształca

c)zespół narzędzi, którymi w trakcie pracy się posługuje i sposoby ich wykorzystywania. Ten element spełnia najbardziej istotną funkcję. Od niego przede wszystkim zależy dynamika rozwoju i doskonalenie procesu produkcji oraz jego społeczne konsekwencje. Narzędzie pracy, to przedmiot, za pomocą którego człowiek przekształca składniki środowiska geograficznego na dobra zaspokajające potrzeby ludzkie. Narzędzia pracy w połączeniu z siłą roboczą stanowią siły wytwórcze - wpływają na tempo rozwoju produkcji oraz na postęp społeczno - gospodarczy.

Proces produkcji podlega ciągłemu doskonaleniu, a ludzie oddziałują zarówno na środowisko geograficzne i jego poszczególne składniki, jak i na siebie nawzajem. Układy i zależności bezpośrednio lub pośrednio towarzyszące procesowi produkcji i wymiany, zwane są stosunkami produkcji. Obejmują one podział surowców pracy i podział wytworzonych dóbr oraz układy kształtujące się między grupami pracowniczymi, wytworzone hierarchie służbowe itd. Charakter tych stosunków zależy od poziomu sił wytwórczych. Podstawą stosunków produkcji jest forma własności środków produkcji. Od niej zależy również ustrój polityczny i struktura społeczna, zwłaszcza makrostruktura (klasy, warstwy, kategorie zawodowe itp.). Zależności pomiędzy stosunkami produkcji a pozostałymi sferami życia zbiorowego są dwustronne.

7. KULTUROWE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. Pojęcie kultura pochodzi od słowa łacińskiego „cultura agri”, co oznaczało uprawę i uszlachetnianie roli.. Współcześnie kultura należy do najbardziej wieloznacznych i trudnych do zdefiniowania pojęć, mimo tak częstego stosowania go w języku potocznym i licznych dyscyplinach naukowych, nie tylko humanistycznych. W ujęciu socjologiczno - etnograficznym kultura oznacza ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom.

Niektórzy socjologowie kulturę określają jeszcze bardziej ogólnie i raczej statycznie wskazując, że stanowi ona ogół dóbr dających się podzielić na trzy klasy, jakimi są: rzeczy, znaki, zachowania.

2. Kultura materialna zakresowo pokrywa się niemal z cywilizacją, która jest zbiorem najrozmaitszych przedmiotów użytkowych. W jej skład wchodzą narzędzia, środki komunikacji, ubrania, mieszkania i inne budowle, czyli wszelkie wytwory zaspokajające materialne potrzeby człowieka i społeczeństwa. Kultura niematerialna (duchowa) natomiast obejmuje wytwory symbolizujące dążenia ludzkie do ideałów piękna, dobra, sprawiedliwości, prawdy, wolności, równości itp., oraz zespoły idei, wyobrażeń, dzieł sztuki, symboli, obyczajów i różnych przedmiotów, w których te idee zostały utrwalone, czyli spetryfikowane.

Przedstawiony w zasadzie dychotomiczny podział kultury, na materialną i duchową, w niektórych przypadkach staje się dyskusyjny, bowiem niektóre wytwory są elementami kultury materialnej i duchowej, podobnie jak pewne dobra kulturowe są równocześnie częścią przyrody.

3. Kulturę nie tylko trudno zdefiniować, ale także niełatwo przedstawić jej oddziaływanie na życie jednostki i zbiorowości, choć jest ono wszechobecne. Za J. Szczepańskim wyróżniamy cztery mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne:

a) Socjalizacja - wielostronne wchodzenie młodej istoty ludzkiej do życia zbiorowego. Mechanizm ów wskazuje, jak człowiek z istoty biologicznej przeobraża się w istotę ludzką. Socjalizacja poza społeczeństwem, bez oddziaływania kultury, nie byłaby możliwa. Na aktywność społeczno - kulturową jednostki znaczący wpływ ma jej uczestnictwo w działalności różnych grup społecznych, od rodziny począwszy. Socjalizująca się jednostka przyjmuje określone wzory osobowości, a zwłaszcza systemy wartości i całokształt ról, jakie ona pełni. W procesie wychowania następuje internalizacja podstawowych zasad kultury, czyli uznanie przez jednostkę wzorów, wartości i hierarchii dóbr za swoje, czyli wewnętrzne ich zaakceptowanie i uznanie za własne. Interioryzacja (uwewnętrznienie) wartości wpajanych w procesie socjalizacji jest ważnym sukcesem wychowawczym instytucji i reprezentujących ją osób. W wychowaniu kulturowym często występuje zjawisko ambiwalencji, które przejawia się w równoczesnym, przynajmniej częściowym respektowaniu odmiennych systemów kulturowych.

b) Tworzenie wzorów zachowania - wzory działania i postępowania są to sposoby zachowań uznawane za normalne i dopuszczalne w określonych sytuacjach. Niektóre z nich zostały utrwalone w przepisach prawnych, czyli uległy nie tylko petryfikacji, ale i formalizacji. Od postępowania zgodnie z tymi wzorami zależy adaptacja przybyszów do nowej dla nich rzeczywistości społeczno - kulturowej. Każda zbiorowość etniczna lub terytorialna, a nawet kategoria zawodowa, ma specyficzne wzory zachowań i systemu wartości, czyli pewną subkulturę.

c) tworzenie wartości oraz kryteriów oceny wartości - wartości ściśle wiążą się z socjalizacją jednostki i jej potrzebami. Potrzeby zmuszają człowieka do działania pozwalającego na zdobycie określonych przedmiotów, czyli wartości, którymi owe potrzeby może zaspokoić. Poszczególne jednostki i zbiorowości mają specyficzne potrzeby, a tym samym różne systemy i hierarchie wartości. Mieszczą się one w ramach hierarchii uznawanej w zbiorowościach, do której on należy. Zmiana systemów wartości jest zwykle dokonywana przez uznane autorytety naukowe, polityczne bądź ideologiczne.

d) tworzenie ideałów - w kulturze mamy najrozmaitsze wzory wskazujące na realizację odpowiednich potrzeb, czyli zdobywanie wartości. Mamy także wiele wysublimowanych i wyidealizowanych obrazów różnych zachowań, instytucji czy systemów, zwanych modelami. Model (ideał, wzorzec) jest symbolem pożądanego stanu rzeczy, który zwykle służy do ocen realnie istniejącej rzeczywistości. Stosuje się go do oceny materiałów i wyników badań empirycznych, a także w projektowaniu podejmowanych działań, w życiu codziennym, twórczości, badaniach naukowych itp. Ideał jest najczęściej pojmowany jako konstrukcja teoretyczna, obrazująca idealny obraz jakiegoś obiektu lub zachowania, natomiast wzór jest to sposób realnego istnienia czegoś bądź zachowania. Niekiedy wzór bywa określany modelem empirycznym albo realizowanym.

4. Organizmy ludzkie mają podobne potrzeby i popędy, lecz sposoby i środki ich zaspokajania są różne, zależnie od kulturowego ich uregulowania, zgodnego z obyczajami, religią a nawet przepisami prawnymi. W jednych kulturach nie spożywa się mięsa wołowego ze względu na kult krowy, w innych natomiast mięso żabie wywołuje wstręt, a we Francji stanowi ono przysmak.

8. ROLA SPOŁECZNA

1. Rola społeczna - spójny system zachowań wynikający z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności. Realizacja ich jest pełnieniem roli, wynikającej z dobrowolnej lub przymusowej przynależności jednostki do grup lub innego typu zbiorowości społecznych.

2. Rola społeczna jest istotnym elementem osobowości społecznej. Pełnienie roli ujawnia typ i rzeczywiste „wnętrze” osobowości danego człowieka.

3. W każdej zbiorowości jednostki na nią się składające mogą pełnić różne role. W rodzinie są osoby, które pełnią rolę dziecka, ojca, matki, babci lub kilka ról jednocześnie, np. matki i babci. W Kościele jest to wierny i duchowny; w szkole nauczyciel, uczeń, woźny, bibliotekarz, z kolei w szpitalu lekarz, chory, pielęgniarka itd.

4. W analizach socjologicznych można stwierdzić, że ktoś lub jakaś zbiorowość dobrze spełnia swą rolę społeczną, połowicznie, albo jej nie wypełnia nawet w elementarnym zakresie. Zakres realizacji każdej roli społecznej jest uwarunkowany wieloczynnikowo, a przede wszystkim zależy od: 1) właściwości anatomiczno - psychicznych danej jednostki, 2) wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy innego typu zbiorowości ludzkiej, 3) sposobu zdefiniowania danej roli, zarówno przez jej „nosiciela”, jak i zbiorowość, z którą dna rola się kojarzy; 4) struktury i organizacji grupy oraz sankcji, jakimi dysponuje wobec swoich członków zasługujących na pozytywne bądź negatywne wyróżnienie.

5. Konflikt ról - to sytuacja, w której cechy i pragnienia osoby są niedostosowane do wymagań roli. Konflikt ról może wynikać m.in. ze sprzeczności między oczekiwaniami różnych osób, zwykle ma charakter interpersonalny, pojawia się, gdy osoba znajduje się między dwiema grupami ludzi, wymagającymi od niej odmiennego postępowania. Większość ludzi pełni w swoim życiu kilka ról, np. są rodzicami, małżonkami, dziećmi, kierownikami i podwładnymi. Często potrzeby i oczekiwania danych ról okazują się niemożliwe do jednoczesnego pogodzenia. Konflikt pojawia się, kiedy np., czasowe wymagania co do roli zawodowej i rodzinnej są niezgodne i kiedy napięcie spowodowane udziałem w jednej roli zakłóca czy uniemożliwia realizację drugiej z ról. Konflikt roli powoduje brak satysfakcji z pełnionych ról, wywołuje tendencję do wycofywania się z nich oraz zaburza stosunki międzyludzkie.

9. JAŹŃ

1.-2. Człowiek pełniąc różne role, zwłaszcza zaś konfliktowe niejednokrotnie przeżywa sytuacje polegające na swoistej rozmowie z „samym sobą”. Wówczas daje o sobie znać poczucie istnienia jakiejś „wewnętrznej istoty”, zwanej jaźnią lub sumieniem. Jednostka zastanawiająca się nad samym sobą widzi się zależnie od społecznego zwierciadła, w czterech wersjach, czyli jaźniach. Jaźń, będąca elementem składowym osobowości społecznej, jest rozumiana jako sposób widzenia samego siebie, zależnie od „społecznego lustra”.

3.a) pierwiastkowa - to najbardziej osobisty, wewnętrznie własny pogląd na siebie bez względu na to, co sądzą o nas ludzie i jak nas traktują. Jest ono przeciwieństwem jaźni odzwierciedlonej. O własnej jaźni pierwiastkowej wyrażamy się wówczas, gdy mówimy: ja wiem na co mnie stać, znam siebie najlepiej itp.

b) fasadowa - przejawia się w reklamowaniu własnej osoby bez względu na subtelność tej czynności. Przejawia się w samochwalstwie, tytułomanii, dbałością o modny strój itp

c) odzwierciedlona - jest zespołem wyobrażeń jednostki o tym, co inni o niej sądzą. Mitoman to osoba odrzucająca podsuwaną mu wersję jaźni odzwierciedlonej, przekonany o swojej jaźni fasadowej.

d) zobiektywizowana - stanowi najbardziej trafne spojrzenie na samego siebie i swoją globalną ocenę. Jest to suma wiedzy, mądrości i doświadczenia, które dana jednostka zdobyła w procesie socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego.

4. Umiejętność szybkiego i trafnego poznania osobowości osób z najbliższego otoczenia ułatwia nam właściwe diagnozowanie ich zachowania i postępowania, a tym samym i współżycia z nimi, bez względu, czy są to członkowie rodziny, koledzy, czy współpracownicy.

10. POJĘCIE WIĘZI SPOŁECZNEJ I JEJ TWORZENIE SIĘ

1.-2. Więź społeczna - ogół stosunków, połączeń i zależności skupiających jednostki w zbiorowości ludzkie. Dopóki jednostki przebywające na wyodrębnionej przestrzeni nie zostaną skupione, w sensie subiektywnym bądź obiektywnym w odpowiednie całości, zwane zbiorowościami, nie wystąpią żadne formy życia społecznego. Więź jest zatem podstawowym wyznacznikiem wszelkich form życia społecznego. Więź społeczna jest zjawiskiem ulegającym częstym i znacznym modyfikacjom, w krótkim niekiedy okresie. Składnikami więzi są czynniki obiektywno - formalne i spontaniczno - subiektywne.

3. Więź cechuje zróżnicowana intensywność i trwałość, ale zawsze musi posiadać co najmniej jeden, a najczęściej większość lub wszystkie z następujących komponentów:

a) styczność przestrzenna

b) styczność i łączność psychiczna

c) styczność społeczna

d) wzajemne oddziaływanie

e) wzory działań społecznych

f) stosunki społeczne

g) zależności społeczne

h) instytucje społeczne

i) kontrolę społeczną

j) organizację społeczną

Enumeracja tych składników więzi społecznej odpowiada poszczególnym etapom jej narastania.

4. Według dawnych teorii o spójności i trwałości zbiorowości ludzkich decydowały: organizacja państwowa(polityczna) i kościelna(religijna). Założenie to stanowiło podstawę tezy o istnieniu tylko dwóch form społeczeństwa, które może być zorganizowane politycznie lub religijnie. Krytycznie nastawieni myśliciele społeczni (m.in. A. Frycz Modrzewski) ukazywali wagę żywiołowych zjawisk i procesów społecznych zachodzących poza formalnymi strukturami państwowo - kościelnymi. Dopiero na przełomie XVII i XVIII w. zaakcentowany poglądy o istnieniu i społecznej doniosłości procesów spontanicznych. Dzieje wielu zbiorowości etnicznych i państwowych potwierdziły, że mimo zmiany lub rozwiązania struktur polityczno -religijnych na czele z organizacją państwową, nadal dostrzegano przejawy istnienia narodu i innych grup etnicznych. Niezależnie od regulacji prawnej i legalnych struktur występują takie trwałe spoiwa łączące ludzi jak: normy społeczne, wzory zachowań, wartości kulturowe, tradycja itp., które stanowią fundament więzi wzmacnianej bądź osłabianej czynnika organizacyjno - prawnymi.

11. STYCZNOŚCI

1. Więź międzyludzką w większości rozpoczynają bezpośrednie spotkania, zwane przez socjologów stycznościami.

2. Styczność przestrzenna to podstawowy i najwcześniej etap kształtowania się więzi społecznej. Ma miejsce wówczas, gdy jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni uświadamiając sobie ich obecność. Spoiwem tego procesu jest przed wszystkim wspólnie użytkowana przestrzeń, która zbliża dotychczas obcych sobie ludzi, np. sala wykładowa. Bliskość przestrzenna wywołuje reakcje psychiczne. Z reguły styczności te inicjują narodziny więzi z innymi użytkownikami tejże przestrzeni stanowiąc wstęp do kolejnych etapów powstawania więzi. Jednakże wiele naszych codziennych styczności przestrzennych nie przechodzi w dalsze etapy.

3. Kolejnym komponentem i zarazem fazą rozwoju więzi społecznej jest styczność psychiczna. Stanowi ona efekt wzajemnego zainteresowania się pewnymi cechami osób pozostających w styczności przestrzennej. Osoby te widząc u siebie cechy pozwalające im zaspokajać różne potrzeby, interesują się sobą i zacieśniają powstającą więź. Interesem tj. spoiwem przybliżającym jednostki może być np., możliwość korzystania z tych samych podręczników. Styczność psychiczna powstała na gruncie s. przestrzennej i może się przekształcić w łączność psychiczną, gdy między jednostkami pozostającymi w s. psychicznej ukształtują się wzajemne postawy, sympatie itp.

4. Istotnym elementem więzi społecznej jest łączność psychiczna. Jej brak, wbrew temu co głoszą różne teorie psychologiczne, a nawet pojawienie się nienawiści, nie oznacza całkowitego rozpadu i braku więzi społecznej.

5. Konsekwencją styczności i łączności społecznej może - lecz nie musi - być styczność społeczna, która stanowi niezmiernie istotny składnik więzi. Jeżeli osoby, pozostające ze sobą w styczności przestrzennej, dostrzegają wzajemnie u siebie interesujące ich cechy bądź rzeczy, wówczas starają się nie tylko dokładniej poznać, ale i pozyskać lub wymienić jakieś wartości. W tym celu dokonują odpowiednich czynności, którymi mogą być: wypożyczenie książki, kupienie gazety, przekazanie pozdrowień lub zwrócenie komuś uwagi ze względu na naganne zachowanie. Styczności społeczne, będące pewnymi układami osób, wartości i czynności, stanowią doniosły element więzi społecznej, który socjologowie analizują i wyróżniają kilka jego rodzajów. Ze względu na:

1. czas i częstotliwość - trwałe i przelotne,

2. potrzeby - prywatne i publiczne,

3. przedmioty - osobowe i rzeczowe,

4) formę przestrzenną - bezpośrednie i pośrednie

Styczność społeczna, dzięki odpowiednim wartościom i towarzyszącym im czynnościom, łączy ludzi w mniej lub bardziej trwałe układy i zależności. Bardzo istotne są styczności o charakterze osobowym czy też osobistym, których deficyt powoduje osamotnienie.

12. STOSUNKI I ZALEŻNOŚCI SPOŁECZNE

1.-3. Stosunek społeczny - system unormowanych oddziaływań między partnerami, zachodzących na pewnej płaszczyźnie, którą może być sytuacja rodzinna, pracownicza lub studencka. Partnerzy świadomie wchodzą z sobą w określone stosunki i zależności społeczne, kierując się własnymi odczuciami i potrzebami - będą to stosunki koleżeńskie lub produkcji. Stosunek społeczny sygnalizuje nam istnienie układu składającego się z: 1) przynajmniej dwóch partnerów, którymi są jednostki lub zbiorowości, 2) łącznika, czyli konkretnego przedmiotu materialnego lub duchowego, 3) sytuacji stanowiącego „platformę” danego stosunku, 4) układu powinności i obowiązków, czyli unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wypełniać. Stosunki społeczne powinny, lecz nie zawsze mogą, układać się symetrycznie. Asymetria ich najczęściej występuje wówczas, gdy partnerzy reprezentują zróżnicowane siły oraz wówczas, gdy jeden z partnerów przejawia skłonności do dominacji nad drugim.

4.-5. Zależność społeczna występuje, gdy osoba B zależy od osoby A ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla B, ale znajdują się w mocy A. W tym kontekście moc oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi dominację i wymuszenie, między innymi przez nakłanianie do podporządkowania. Owe środki w wielu sytuacjach mają wyłącznie charakter moralny, magiczny, religijny lub emocjonalny. Występują trzy typy zależności: strukturalne, przyczynowe, funkcjonalne.

13. INSTYTUCJE SPOŁECZNE

1. Instytucje są zespołami urządzeń, w których wybrani członkowie grup otrzymują uprawnienia do wykonywania czynności określonych i impersonalnie, dla zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych i dla regulowania zachowań innych członków grupy.

2. Instytucje społeczne powstają wskutek dłużej trwających stosunków społecznych i ich petryfikacji. Typ powstającej instytucji jest w ścisłym związku z charakterem społeczeństwa, w którym ona powstaje, tj. instytucją dominującą w społeczeństwie feudalnym był kościół, w kapitalistycznym - instytucje ekonomiczne, a w społeczeństwie socjalistycznym - instytucje polityczne.

3. Istnieje następujący podział instytucji wg różnych kryteriów:
a) instytucje formalne - utworzone prawnie i ich działalność jest uregulowana przepisami.
b) instytucje nieformalne - nie mają prawnych podstaw a ich funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo i dokładniej ustalone przez zbiorowość, w której się pojawiły.
=> Ze względu na funkcje i rodzaj zaspokajanych potrzeb instytucje można podzielić na
-ekonomiczne - zajmujące się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy,
-polityczne - wiążące się ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywaniem władzy,
- wychowawcze i kulturalne - których celem jest podtrzymywanie i rozwijanie dziedzictwa kulturowego, socjalizacja i wychowanie,
-socjalne - opiekuńczo wspomagające ludzi o ograniczonej sprawności i instytucje powoływane do rozwiązywania ważnych problemów społecznych.,
- religijne - organizują stosunek człowieka do wiary

4. Warunki sprawnego funkcjonowania instytucji w społeczeństwie:
- wyraźne sprecyzowanie celu i zakresu czynności, aby nie wystąpiło zjawisko krzyżowania się kompetencji kilku instytucji
- racjonalny podział pracy i racjonalna organizacja wewnątrz instytucji,
- odpowiedni stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności
- uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości do funkcjonariuszy instytucji,
- bezkolizyjne włączanie się danej instytucji w system już istniejących instytucji - lokalnych, resortowych, itp.

5. Człowiek zaspokajając najrozmaitsze potrzeby musi należeć i korzystać z różnorodnych instytucji. Dzięki nim życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany i sprawny. Instytucje umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, regulują jego działanie, zapewniają ciągłość życia zbiorowego i integrują ludzi podtrzymując między nimi więź społeczną, która stanowi elementarny warunek życia zbiorowego.

14. KONTROLA SPOŁECZNA

1.-2. Kontrola społeczna - skomplikowany, ale nieskodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości. Dotyczy ona głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego, np. ról publicznych. W każdej zbiorowości społecznej spotykamy rozmaite sposoby wpływania na zachowania jednostek nie tylko pełniących reprezentacyjne, ale i inne ogólnie znane role. Sposobami tymi są m.in. sugestie, perswazja, nacisk oraz cały system wyróżnień. Dzięki tym sposobom zmusza się innych i samego siebie do zachowań konformistycznych. Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są możliwe do zastosowania. Kontrola społeczna jest ważna dla życia społecznego, bowiem członkowie różnych instytucji i grup społecznych postępujący niezgodnie z ustalonymi i ogólnie akceptowanymi schematami (wzorami) spotykają się z reakcją społeczeństwa, czyli tzw. sankcją, która jest komponentem owej kontroli społecznej. We wszystkich społeczeństwach kontrola społeczna bywa wzmacniana systemem czujności, na który składają się formalne i nieformalne sposoby działania instytucji wyspecjalizowanych w wykrywaniu i zapobieganiu działaniom niepożądanym. Instytucje te to,np. policja, prokuratura czy opinia publiczna (poglądy i postawy).

3. System kontroli społecznej składa się z subtelnych i zróżnicowanych mechanizmów, które dzielimy na:

a) psychospołeczne - jest to samokontrola będąca oddźwiękiem kontrolowania zachowań innych osób. Stanowi ona posłuszeństwo wobec zinterioryzowanych norm i wartości. Mechanizm ten jest bezpośrednio związany z moralnością człowieka, jego troską o własny honor i honor grupy, z którą się identyfikuje, z poczuciem odpowiedzialności za własne działania.

b) materialno - społeczne - wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez pozostające z nami w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje. Przejawia się w tym, że człowiek dąży do uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa. Czynnikami materialno - społecznymi kontroli społecznej są m.in. sankcje formalne i nieformalne, pozytywne i negatywne.

4. Istotne składniki kontroli społecznej to zwyczaj i obyczaj, które lokują się na pograniczu obu wymienionych mechanizmów.

Zwyczaj - sposób zachowania w określonych sytuacjach, który nie wywołuje negatywnych reakcji otoczenia, np. nawyki higieniczne, pory snu. Niektóre zwyczaje indywidualne upowszechniają się i obejmują jakąś zbiorowość terytorialną, kategorię zawodową lub inną, np. topienie „Marzanny”. Za naruszenie norm zwyczajowych jednostki się nie potępia. Każdy ma swobodę wyboru obyczaju, który nie wywołuje społecznej reakcji.

Obyczaj - sposób postępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym i za naruszenie którego stosuje sankcje. Jest on formą zmuszania jednostek do akceptowania wartości grupowych. Naruszenie obyczaju nie jest karane przez prawo, ale napiętnowane przez opinię publiczną, dysponującą sankcjami moralnymi. Naruszenie wzorów, związanych z wartościami znaczącymi dla przebiegu życia grupy, zagraża jej spójności.

Obyczaje kwalifikują się bardziej do materialno - społecznego, niż psychospołecznego mechanizmu kontroli, czyli odwrotnie niż zwyczaje. Zwyczaje i obyczaje tworzą wspólnie układ czuwający nad konformizmem społecznym.

5. Sankcje - pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych. W pewnym sensie sankcje kierują naszymi zachowaniami. Socjologowie wyróżniają sankcje:

a) pozytywne - dot. zachowań lepszych, niż się spodziewano. Przykładem takich sankcji jest pochwała.

b) negatywne - dot. zachowań gorszych, niż się spodziewano. Przykładem takich sankcji jest unikanie rozmowy z kolegą, który kompromituje innych.

Oba typy mogą mieć formalny i nieformalny charakter, zależnie od tego czy dane sankcje stosują koledzy czy przełożeni lub funkcjonariusze czuwający profesjonalnie nad ładem i porządkiem.

Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:

a) prawne - system kar i nagród ujętych przepisami i regulaminami

b) etyczne - kwalifikują zachowania jako moralne oraz amoralne

c) satyryczne - składają się z drwin, ośmieszeń i różnorodnych form lekceważenia

d) religijne - obejmują nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych

Najbardziej skuteczne i uniwersalne są sankcje satyryczne. We współczesnych społeczeństwach stosowane są różne układy sankcji, np. nieformalne negatywne czy formalne pozytywne.

15. ZBIÓR SPOŁECZNY, KATEGORIA SPOŁECZNA, ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA

Zbiór społeczny - ogół ludzi, posiadających jakąś wspólną cechę, nawet mniej istotną, którą wyróżnia obserwator lub badacz bez względu na to, czy jej posiadacze uświadamiają to sobie, czy też nie, np. zbiór skośnookich czy wysokich. Żadna z tych cech nie ma większego wpływu na życie społeczne.

Kategoria społeczna - jednostki wyróżnione ze względu na cechy ważne dla przebiegu procesów społecznych i względnie stałe, jakimi są zwłaszcza cechy demograficzne i społeczne. Wyróżnia się kategorię wieku, płci, zawodu lub pochodzenia społecznego. Wiek, płeć, zawód czy pochodzenie społeczne odgrywają w życiu zbiorowym znaczącą rolę.

Kategorie i zbiory społeczne nie powstają pod wpływem zaistnienia więzi, , w sensie socjologicznym nie są typowymi zbiorowościami społecznymi.

Zbiorowość społeczna - skupienie ludzi, między którymi chociażby na krótki okres wystąpiła więź społeczna. Przykłady zbiorowości to publiczność kinowa, tłum czy kręg koleżeński. Szczególnie istotnym rodzajem zbiorowości jest grupa.

16. RODZAJE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNYCH

Zbiorowość społeczna w socjologii jest to zbiór osób, zajmujących w danym czasie, trwale lub nie, daną przestrzeń, między którymi dochodzi do interakcji i pojawiać mogą się stosunki społeczne.

W przypadku gdy w danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej członkowie zaczynają wspólnie realizować jakieś istotne dla wszystkich cele, wówczas zbiorowość taka może stawać się grupą społeczną.

W przypadku dużych zbiorowości społecznych, zajmujących trwale jakieś terytorium, używa się wobec nich określenia zbiorowość terytorialna. W szczególnych przypadkach zbiorowość terytorialna może stawać się społecznością lokalną.

Ferdinand Tönnies użył dla określenia różnych typów zbiorowości społecznych przeciwstawnych w tym znaczeniu terminów wspólnota i zrzeszenie (stowarzyszenie).

Do zbiorowości społecznych o krótkim czasie istnienia, gdzie nie wytwarzają się trwałe więzi społeczne zaliczane są także różne formy tłumu.

17. GRUPA

Grupa - co najmniej 3 osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie, posiadających niektóre wspólne wartości (zadania) i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

Elementy charakterystyczne grupy:

1) członkowstwo

a) grupa składa się z przynajmniej 3 członków. W przypadku par układ zbiorowości nie ma wpływu na to co dzieje się między dwoma członkami. Jeśli grupa składa się z przynajmniej 3 członków, wtedy stosunki między dwoma członkami są wyznaczone przez stosunki z trzecim partnerem.

b) grupa w stosunku do członków ustala wzór fizyczny (wygląd zewnętrzny ograniczający się zwykle do odpowiedniego stroju) i psychiczny (zasady i normy współżycia w danej grupie oraz w pewnej mierze i innych zbiorowościach).

2) zasada odrębności i identyfikacji - wyraża się w poczuciu solidarności i świadomości „my”, która stanowi podstawę do pielęgnowania tradycji i zachowania ciągłości kulturowej danej grupy. Zasada ta prawie we wszystkich grupach jest pieczołowicie pielęgnowana, bowiem ona to decyduje o tradycji grupy, przyjmowaniu członków, wskazuje wzór fizyczny i psychiczny. Zmiana zasady odrębności powoduje zmianę charakteru grupy.

3) ośrodek (ośrodki) skupienia - materialne podstawy istnienia grupy (terytorium, lokal i środki jego wyposażenia, środki transportu), wartości, symbole (pieczęcie, sztandary, oznaki, legitymacje) oraz idee, które ją identyfikują. Ośrodki skupienia stanowią podstawę mechanizmów instytucjonalnych zapewniających funkcjonowanie grupy, wśród których są składniki i majątek umożliwiające jej działalność, sprawowanie władzy i wpływ na inne zbiorowości.

4) zadania - ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać. Zadania są zawsze ustalone instytucjonalnie, określone statutem lub inną formą porozumienia między członkami i przez nich zaakceptowane. Zadanie grupy jest syntezą tworzącą się z wypełniania funkcji przez poszczególnych członków. Realizacja zadania grupy nadaje członkom poczucia sensu istnienia grupy, poczucie własnej ważności i satysfakcji z współuczestniczenia w jakimś ważnym dziele. Nowe zadanie podtrzymują stosunki wytworzone między członkami grupy, zachowują ciągłość i tradycję, a niekiedy prowadzą do idealizacji przeszłości, jako specjalnej misji.

5) struktura grupy - członkowie grupy są powiązani systemem stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje, tzn., że każda grupa musi posiadać odpowiednią strukturę. Struktura grupy to układ wszelkich elementów, a nie tylko jej członków oraz zasady wzajemnego podporządkowania tych elementów. Na strukturę składają się: instytucje, stanowisko kierownika bądź przywódcy, wzory działania i formy kontroli, a także podstawy materialne, symbole, wartości, stosunki i pozycje społeczne zajmowane przez jej członków. Struktura powoduje, że grupa stanowi klarownie zarysowaną swoistą i względnie trwałą całość. Wśród grup społecznych istnieje zróżnicowanie strukturalne. Grupa jest układem różnorodnych ról, które w niej pełnią poszczególni członkowie. Pozycja jednostki oznacza miejsce danej roli w grupie albo hierarchii ról.

6) władza grupowa - element strukturalny grupy społecznej. Wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet na wymuszaniu zachowań uznanych za obowiązkowe bądź pożądane z punktu widzenia danej grupy. Zakres władzy może być wyznaczony osobowo(decyzje jednostki posiadającej władzę są kierowane do osób ze względu na pełnione role społeczne, np., władza ojca nad synem) lub streficznie(decyzje dot. wszystkich tych, którzy swoją aktywnością wchodzą w zakres spraw objętych władzą znajdują się w specyficznej sytuacji, np. władza ratownika na plaży nad osobami kąpiącymi się). Wyróżnia się 5 podstaw sprawowania władzy oraz 5 technik jej sprawowania. Władza ma szczególne znaczenie dla funkcjonowania grupy społecznej jako całości oraz poszczególnych jej członków.

18. TYPOLOGIA (PODZIAŁ) GRUP

1. Za podstawę klasyfikacji grup socjologowie przyjmują różne kryteria, z których najważniejsze to:

1) rodzaj struktury grupy - pozwala podzielić grupy na:

a) małe - tworzą strukturę prostą zwaną mikrostrukturą, której zasadniczymi elementami są poszczególni jej członkowie. Liczą nie więcej niż kilkanaście osób, powiązanych więzią bazującą głównie na stycznościach bezpośrednich, np. drużyna piłkarska.

b) duże - mają złożoną strukturę zwaną mikrostrukturą i składają się z różnych podgrup. Członkowie powiązani są przede wszystkim więzią opartą na stycznościach pośrednich i raczej uprzedmiotowionych, np. uniwersytet.

2) rodzaj więzi - pozwala wyróżnić grupy:

a) pierwotne - charakteryzują się więzią opartą wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych, np. rodzina

b) wtórne - cechuje więź bazująca na interesach i wynikająca przede wszystkim ze styczności rzeczowych, np. seminarium magisterskie

3) stopień sformalizowania instytucji występującej w danej grupie -ściśle łączy się z zadaniem grupy i jej instytucjami oraz organizacją grupy:

a) formalne - funkcjonujące na podstawie wewnętrznych, sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziale ról, czyli specjalizacji zadań

b) nieformalne - instytucje mają wybitnie spontaniczny i nieformalny charakter, obowiązują niesformalizowane - niekiedy bardzo luźne i ulotne - zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli

4) stopień trudności wejścia do grupy - kryterium to pozwala wyróżnić grupy:

a) inkluzywne - o łatwym sposobie uzyskania członkowstwa, np. TPPR

b) ekskluzywne - o charakterze zamkniętym, które przyjmują tylko niektóre kategorie jednostek, spełniające rygorystycznie przestrzegane warunki.

2. Poza tą czteroelementową typologią grup występują także grupy:

a) celowe - zorganizowane dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, a więź skupiająca członków w tych grupach jest wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu danej grupy, np. partie polityczne i różne organizacje oraz zrzeszenia i stowarzyszenia. Podstawowym czynnikiem grupotwórczym są potrzeby, czyli wymagania jednostki bądź zbiorowości do podtrzymywania własnej równowagi i ewentualnego rozwoju.

b) lokalne - zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium, jak np. parafia, wieś, czy osiedle, w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.

Jako elementy konstytuujące społeczność lokalną wymienia się w socjologii:

1. przestrzeń (geograficznie wydzielony obszar) i terytorium (teren zasiedziały przez ludzką populację)

2. zamieszkującą to terytorium zbiorowość

3. społeczne interakcje zachodzące między zamieszkującymi terytorium osobami

4. wspólne więzi ludzi i instytucji, co sprawia że zbiorowość charakteryzuje się wewnętrznym zintegrowaniem, i co z kolei umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów

5. poczucie sentymentu do miejsca zamieszkania

Elementem, który ma duży wpływ na realizację wspólnych interesów społeczności lokalnej, w szczególności w społecznościach miejskich, są działające na ich obszarze stowarzyszenia, organizacje pozarządowe czy grupy społeczne będące wyrazicielami tych interesów.

19. ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ

1.-2. Podobieństwo czy identyczność zachowań są najbardziej dyskusyjnym wyróżnikiem zbiorowości. Na podstawie tego kryterium wyodrębnia się publiczność, zbiegowisko i tłum. Nie mają zinstytucjonalizowanej więzi, ale na zachowania ludzkie wywierają niekiedy bardzo wielki wpływ.

3. Publiczność - stanowią ją ludzie w tym samym lub podobnym czasie odbierający w celach rekreacyjnych bądź informacyjnych identyczny przekaz, czyli treść wyrażoną słownie, dźwiękiem lub obrazem.

Dzięki środkom masowego komunikowania został dokonany podział publiczności na:

1) zebraną (zwaną często audytorium) - skupienie pewnej liczby osób w celach rekreacyjnych lub informacyjnych, czyli oczekujących na przeżywaniu podobnych bodźców lub zainteresowanych tą samą kwestią. Gotowość publiczności do identycznych zachowań sprawia, że z łatwością może się ona przekształcić w tłum. Składa się z ludzi połączonych takimi komponentami więzi jak: styczność przestrzenna, łączność psychiczna, wzajemne oddziaływanie i nastawienie do wspólnych działań.

2) rozproszoną - czytelnicy tych samych czasopism, słuchacze tych samych programów radiowych i telewidzowie oglądający te same audycje. W przypadku publiczności rozproszonej nie występują zjawiska typowe dla zebranej jakimi są: styczność przestrzenna, bezpośrednia styczność i łączność psychiczna, zarażenie emocjonalne, dezindywidualizacja osobowości jednostki i zanik refleksyjności. Informacje przekazywane za pośrednictwem urządzeń masowej komunikacji tworzą masy ludzkie o spolaryzowanych poglądach i postawach. Pod wpływem tak emitowanych informacji ludzie są podatni na uczestniczenie w ruchach społecznych, przyjmowanie mody, poglądów artystycznych, mitów i legend.

4. Zbiegowisko - przelotne skupienie kilku lub kilkudziesięciu osób zainteresowanych wspólnym zdarzeniem, np. wypadkiem samochodowym. Zbiegowisko wywołuje nie tylko bezinteresowna ciekawość, ale często i troska o interes drugiego człowieka czy jakiejś społeczności lokalnej. Czynnikiem zbiegowiskotwórczym jest zarówno gapiostwo, jak i nakaz uczestnictwa w rozstrzyganiu i załatwianiu spraw istotnych dla innych osób i szerszej społeczności. W zbiegowisku występują zaledwie niektóre komponenty więzi, tj.: styczność przestrzenna i społeczna, podobne reakcje emocjonalne i zainteresowanie tą samą podnietą. Na bazie tych styczności rodzi się skłonność do udzielania pomocy, porad i innych wspólnych działań, zależnie od specyfiki zaistniałej sytuacji kreującej tę zbiorowość.

5. Tłum - powstaje najczęściej ze zbiegowiska (rzadziej z publiczności), przelotne zgromadzenie kilkudziesięciu, a najczęściej kilkuset, osób na przestrzeni umożliwiającej bezpośredni kontakt, które spontanicznie i identycznie reagują na te same podniety. Więź w tłumie składa się przede wszystkim z komponentów emocjonalnych i popędowych oraz ze styczności przestrzennej i nadzwyczaj silnej łączności psychicznej. Specyfiką tłumu jest brak jakiejkolwiek organizacji formalnej, funkcjonowania norm moralnych oraz racjonalnej kontroli społecznej. Kreują go silne bodźce emocjonalne, co sprzyja wyzwalaniu się popędów prowadzących do anormalnych zachowań.

Badacze wyróżniają tłum:

1. agresywny - atakuje jednostkę, zbiorowość lub instytucję. Występuje w 3 formach, jako tłum:

a) linczujący - powstaje celem wymierzenia samosądu rzeczywistemu bądź domniemanemu sprawcy ogólnie potępianego czynu, jakim może być napad, morderstwo itp., powstaje z małej zbiorowości.

b) terroryzujący - skierowany przeci jakimś mniejszościom narodowym, religijnym czy innym podejrzanym o czyny wywołujące oburzenie znacznej części jakiejś społeczności, np. mordy innowierców w czasach średniowiecznych.

c) walczący - uczestnicy takich zbiegowisk jak np. strajki i manifestacje, podejmując próbę obrony, spontanicznie przekształcają się w tłum podejmujący kontratak, może być zwiastunem rewolucji i innych radykalnych zmian społecznych i politycznych.

2. uciekający - występuje w dwóch odmianach:

a) ogarnięty paniką na ograniczonej przestrzeni - przeważnie podczas zbiegowiska zagrożonego niespodziewanym niebezpieczeństwem

b) sformalizowanej grupy napotykającej zagrożenie wywołujące rozpad więzi formalnej

Bez względu na odmianę, jednostki ogarnięte strachem kierują się instynktem samozachowawczym.

3. nabywający lub rabujący - występuje w okresach kryzysowych i gospodarczego niedostatku lub ogólnej dezorganizacji życia zbiorowego. Wówczas to pojawiają się różnorodne zbiegowiska i tłumy rabujące, np. sklepy czy banki. Powstają w różnorodnych warunkach i okolicznościach, często też przekształcają się z tłumów agresywnych a nawet demonstrujących.

4. demonstrujący lub ekspresywny - zorganizowany w celu wyrażenia wdzięczności, uznania, potępienia, pogardy, pochwały lub protestu. Organizacja nadaje wyrażanym uczuciom większej powagi i zmniejsza szanse na przekształcenie tego tłumu w tłum agresywny, rabujący lub uciekający.

Wspólne właściwości tłumów:

- dezindywidualizacja - częściowy zanik niektórych składników i cech osobowości jednostki na okres jej stopienia się w zbiorową psychikę tłumu

- naśladownictwo - spowodowane dezindywidualizacją jednostki i zanikiem jej indywidualnej refleksyjności

- zarażenie emocjonalne - wytwarzanie się identycznych lub podobnych stanów emocjonalnego napięcia, powstającego na gruncie podobnych postaw, nastrojów i oczekiwań

- podatność na sugestie i oddziaływania innych uczestników tłumu

20. SOCJOLOGICZNA PROBLEMATYKA RODZINY

1. Rodzina jest podstawową i szczególną grupą społeczną. Zasadność tej tezy opiera się na co najmniej 3 założeniach, mówiących o tym, że rodzina jest:

1) historycznie najstarszą formą życia społecznego

2) najpowszechniejszą grupa społeczną, którym członkiem był i z reguły jest każdy człowiek

3) podstawą istnienia społeczeństwa, na co wskazują jej zadania i wypełniane funkcje

W rodzinie występuje więź osobista, styczności są bezpośrednie, a organizacja ma głównie nieformalny charakter. Rodzina spośród innych grup wyróżnia się wspólnotą zamieszkania, nazwiska, własności materialnej i kultury duchowej oraz ciągłością biologiczną. Rodzina nie jest podatna na rozbudowę i petryfikację form organizacyjnych, funkcjonuje dzięki długotrwałej więzi emocjonalnej i wynikającym stąd stosunkom osobowym.

2. Funkcje rodziny wg. Z. Tyszka:

1) materialno - ekonomiczno

2) opiekuńczo - zabezpieczająca

3) prokreacyjna - forma zaspokajania emocjonalno - rodzicielskich potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

4) seksualna - społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego. Niektórzy badacze utożsamiają ją z funkcją prokreacyjną.

5) legalizacyjno - kontrolna

6) socjalizacyjna - realizowana dwupłaszczyznowo: jako przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia ról społecznych oraz jako wzajemne dostosowanie osobowości małżonków. Świadoma i intencjonalna socjalizacja to wychowanie wewnątrzrodzinne, które realizuje rodzina jako grupa. Spontaniczna socjalizacja to wychowanie przez życie. Ta funkcja rodziny jest bardzo doniosła dla społeczeństwa.

7) klasowa

8) kulturalna

9) rekreacyjno - towarzyska

10) emocjonalno - ekspresyjna

3. Cykle życia małżeńsko - rodzinnego( w przypadku rodziny z 1 dzieckiem cykl 3 przechodzi w 5):

1) narzeczeństwo - etap przygotowawczy do życia małżeńsko - rodzinnego, oficjalna umowa zobowiązująca w określonym czasie do zawarcia związku małżeńskiego, który powstaje najczęściej pod naciskiem konieczności społeczno - kulturowych. Instytucja narzeczeństwa uległa odformalizującej ewolucji i przeobraziła się w „chodzenie ze sobą”, które jest związkiem tylko w niektórych przypadkach i raczej minimalnie obligującym do zawarcia małżeństwa.

2) małżeństwo bezdzietne - współcześnie przynależność klasowa i status materialny nie odgrywają większej roli w doborze małżonków. Miłość staje się głównym, ale nie jedynym motywem zawarcia związku małżeńskiego. Istotnym komponentem sukcesu małżeńskiego jest silna i trwała więź małżeńska, która opiera się na uznaniu współmałżonka jako: a)typu psychofizycznego męskiego lub kobiecego, b)towarzysza życia dzielącego trosk i radości, c)osoby wykonującej zawód i biorącej udział w utrzymaniu domu, d)partnera seksualnego, e)ojca lub matki wspólnie posiadanych dzieci, f)gospodarza lub gospodyni domu, g)partnera w spędzaniu wolnego czasu i w życiu towarzyskim, h)osoby kształcącej się i rozwijającej. Zawarcie małżeństwa wywołuje proces dostosowywania się małżonków do roli męża i żony, które zwykle są trójpłaszczyznowe: seksualne, psychiczne i społeczno - kulturalne.

3) małżeństwo z dziećmi - rozpoczyna się narodzinami pierwszego dziecka, wówczas stosunki w grupie rodzinnej zostają uzupełnione stosunkami rodzicielskimi. Pojawienie się dziecka zmusza rodzinę do przeorganizowania swojego stylu życia i więzi, małżonkowie muszą podjąć nowe doniosłe społecznie role - matki i ojca. Wykrystalizuje to więzi wewnętrzne, które obejmują wzajemne stosunki między rodzicami, stosunek rodziców do dzieci i stosunki między dziećmi. Głównymi składnikami pełnej rodziny małej są jej członkowie, którzy pełnią w niej globalne role rodzinne, czyli męża i ojca, żony i matki oraz rolę dziecka. Pochodną stosunków wewnątrzrodzinnych są pozycje społeczne poszczególnych członków rodziny. Wyróżniamy: pozycję władzy(wyznacza ją częstotliwość i ważność decyzji, które podejmuje dany członek rodziny w odniesieniu do innych członków i do niej jako całości), pozycję autorytetu(jej miarą jest stopień nieformalnego uznania, poważania społecznego jakim cieszy się określony członek rodziny), pozycję miłości i względów(określa ją intensywność uczuć, którymi obdarzają członka rodziny inni jej członkowie. Każda z tych pozycji różnie układa się w poszczególnych rodzinach, a ponad to w tej samej rodzinie mogą i zmieniają one swoją lokalizację. Ważnym elementem strukturalnym rodziny pełnej jest więź rodzinna. Wyróżniamy: ekonomiczną, społeczną, subiektywno - psychiczną, prawno - formalna i seksualną.

4) rodzina z odchodzącymi dziećmi - dorastające, a następnie odchodzące od rodziny dzieci dążą do samodzielności. Powoduje to słabnięcie więzi wewnątrzrodzinnych. Na tym etapie w licznych przypadkach następuje umocnienie więzi małżeńskiej i wzrost wzajemnego zainteresowania małżonków sobą. Dla rodzin z jednym dzieckiem jest on fazą przekształcania się jej w małżeństwo odłączone od dzieci.

5) małżeństwo odłączone od dzieci - ostatnie stadium rodziny rozpoczyna się odejściem z niej ostatniego dziecka, często jest to zapowiedzią lub wchodzeniem w wiek emerytalny. Dominować w nim może zadowolenie z właściwego wychowania dzieci, jak i poczucie żalu z powodu zmarnowanego życia. Alternatywność tej sytuacji zwykle odciska się na współżyciu małżonków. Dla małżeństwa w tym etapie bardzo ważne jest pielęgnowanie styczności bezpośrednich i więzi osobowej z usamodzielnionymi dziećmi, ma to duże znaczenie psychospołeczne dla wszystkich członków rodziny.

21. PROCESY SPOŁECZNE I ICH RODZAJE

1. Proces społeczny - względnie jednorodna seria zjawisk społecznych powiązanych zależnościami przyczynowymi lub strukturalno - funkcjonalnymi, które przebiegają wzdłuż jakiejś osi. Osią taką może być osobowość czy więź, identyczność grupy itp. Procesy społeczne przekształcają rzeczywistość społeczną.

2. Wyróżniamy 5 typów procesów:

1)zachodzące w osobowości człowieka(intrapersonalne) - przeważnie zjawiska psychiczne, rzadko społeczne, np. samokształcenie

2)zachodzące między dwiema jednostkami - powstawanie lub zanikanie różnego rodzaju stosunków, jak: przystosowanie, współpraca, przyjaźń czy konflikt, które ukazują stale zachodzące zmiany

3)zachodzące między jednostka a grupą - jednostka zwykle grupę traktuje jako pewną całość, z którą jako jej członek się identyfikuje, odrywa, aspiruje do dominacji w niej itp.

4)zachodzące między grupami - wykazują spore podobieństwo do procesów poprzednio scharakteryzowanych

5)modyfikujące organizację i strukturę grup i innych zbiorowości - np. procesy rozwoju, integracji, dekadencji, dezorganizacji, ruchliwości społecznej itp. Procesy te najczęściej są indykatorami przemian systemu wartości, kontroli społecznej czy wzorów wzajemnego przyporządkowania pewnych elementów rzeczywistości społecznej.

22. RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

1. Ruchliwość społeczna (mobilność) wyznacza dynamikę społeczeństwa, jest przesuwaniem się jednostek i zbiorowości głównie w przestrzeni społecznej. Przestrzeń ma sens symboliczny i polega na uświadamianiu sobie różnic, czyli dystansów dzielących ludzi zajmujących różne pozycje w hierarchii społecznej.

2. Rodzaje ruchliwości

a) pionowa(wertykalna) - zmiana pozycji społecznej jednostki albo zbiorowości, wyrażająca się awansem lub degradacją bądź nobilitacją będącą skokowym przejściem do bardziej prestiżowej klasy czy warstwy społecznej albo innej zbiorowości. Nobilitacja następuje wskutek radykalnych reform, rewolucji, ożenku czy różnych zdarzeń losowych. Awansować i degradować mogą zbiorowości terytorialne, gdy nastąpi zmiana statusu jednostki administracyjnej lub siedziby władz administracyjnych, czy gdy powstaną nowe instytucje otaczane wysokim poważaniem. Ruchliwość pionowa może mieć wymiar osobniczy, gdy rozpatrujemy zmianę pozycji w odniesieniu tylko do danej jednostki, i międzypokoleniowy, gdy porównujemy sytuację społeczną lub zawodową dzieci z sytuacją ich rodziców, jaką zajmowali będąc w ich wieku

b) pozioma(horyzontalna) - zmiana zbiorowości, zawodu, stanowiska itp. Nie powoduje zmiany pozycji społecznej jednostki lub zbiorowości, niekiedy bowiem w przestrzeni społecznej i geograficznej przemieszczają się niektóre zbiorowości.

c) fluktuacja - zmiana zakładu pracy przez pracownika, uczelni lub wydziału przez studenta, a także szkoły przez ucznia. Ruchliwość związana ze zmianą zakładu, zwana płynnością załóg pracowniczych ma znaczące skutki społeczne i ekonomiczne.

d) wahadłowa - spowodowana lokalizacją instytucji. Z tego powodu ludzie zmuszeni są do codziennych przemieszczeń. Są to wędrówki między miejscem zamieszkania a miejscem pracy, studiów czy nauki, a także instytucjami zaopatrzenia i rozrywki, zwłaszcza w okręgach przemysłowych i zwykle istniejących w nich konurbacjach.

3. Fluktuacja jest w przedsiębiorstwie zjawiskiem nieuniknionym i powoduje przemiany ekonomiczne. Powstają nowe miejsca pracy dla osób, których umiejętności, kwalifikacje oraz sposób bycia czy zachowania lepiej odpowiadają potrzebom przedsiębiorstwa. Zwalniane są osoby, które mają negatywny i szkodliwy wpływ na realizację danego przedsięwzięcia bądź pracę czy zachowanie innych pracowników. W wyniku tego firma ponosi koszty związane ze zwolnieniem pracownika (np. koszty odprawy) oraz zatrudnieniem nowego pracownika (np. koszty szkoleń), który może okazać się nieodpowiedni na dane stanowisko. W międzyczasie brak osoby zatrudnionej na danym stanowisku pracy przyczynia się m.in. do niezrealizowania jakiegoś przedsięwzięcia w określonym terminie.

23. KONFLIKTY SPOŁECZNE

1. Konflikt jest procesem, w którym jednostka lub grupa dążąc do osiągnięcia celu eliminuje, podporządkowuje lub niszczy innych, którzy zdążają do celów podobnych lub identycznych.

2. Początkowym stadium konfliktu jest styczność społeczna, na której gruncie powstało uprzedzenie negatywne rodzące przekonanie, że jednostka lub zbiorowość, z którą mamy styczność, zagraża naszym interesom i celom. Czynnikiem konfliktotwórczym może być też odmienność działania. Negatywne uprzedzenie wywołuje antagonizm. Opozycja taka może wywołać rzeczywistą rozbieżność interesów i realne zagrożenie, ale często spotyka się antagonizmy oparte na urojeniach, lękach i fikcyjnych uprzedzeniach. Wyróżnia się różne formy konfliktów i dotyczące różnych sfer życia społecznego, m.in. konflikty ról społecznych, wartości, przemysłowe, małżeńskie, międzynarodowe itp. Konflikty dot. sfery moralnej, estetycznej, religijnej, gospodarczej, politycznej. Spotyka się konflikty przybierające formę walki, a gdy w grę wchodzą cele polityczne konflikt może się objawić w postaci wojny. Konfliktem jest również rewolucja.

3. Typowy przebieg konfliktu społecznego:

1. Sytuacja przed konfliktowa:

a) faza sprzeczności w grupie lub pomiędzy grupami,

b) faza napięcia, która powstaje na bazie sprzeczności, sprzyja powstawaniu barier psychicznych i utrudnia interakcje między jednostkami,

2. Sytuacja konfliktowa:

a) faza racjonalizacji sprzeczności i pojawienia się podziałów międzyludzkich,

b) próby rozwiązania konfliktu poprzez walkę,

3. Sytuacja pokonfliktowa:

a) faza eliminacji konfliktu i normalizacji sytuacji np. wskutek zwycięstwa, negocjacji, czy wyczerpania,

b) faza napięć pokonfliktowych.

4. Nakładanie się na siebie konfliktów powoduje podziały i polaryzacje. Aby społeczeństwo było systemem spójnym i bezkonfliktowym, muszą zostać ograniczone nierówności oraz nie może dochodzić do ich kumulowania tzn., że muszą być one rozproszone. Ważne jest by była zachowana pewna doza nierówności stratyfikacji, ale jedynie taki procent który by nie powodował podziału na grupy uprzywilejowane i upośledzone.

5. Konflikt pełni różne funkcje w obrębie systemu społecznego. Jak podkreśla Lewis A.Coser, obok funkcji negatywnych (związanych głównie ze stosowaniem przemocy w stosunkach międzyludzkich) konflikt pełni szereg funkcji pozytywnych, m.in. umożliwia dokonanie zmian społecznych.

24. METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA UPRAWIANIA SOCJOLOGII

1. Socjologia to nauka badająca społeczeństwo, która występuje w aspekcie zarówno teoretycznym jak i empirycznym. Socjologia teoretyczna dostarcza empirycznej i innym naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego., ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Natomiast socjologia empiryczna bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną.

2.

3.

4. Koncepcja współczynnika humanistycznego - nakazuje ujmować zjawiska społeczne jako przedmioty, których istotnym składnikiem jest znaczenie jakie nadają im ludzie którzy ich doświadczają: „Przedmioty świata kultury istnieją tylko w doświadczeniach, a poza nimi tracą ważność. Cała rzeczywistość społeczna jest kompleksem subiektywnych postaw, dążeń i wartości”.

25. PODSTAWOWE ZASADY PROWADZENIA BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

1. Pewność wyniku badania daje tylko badanie wyczerpujące, a więc takie, w którym badana jest cała populacja. Nie ma i nie może być próby, która dawałaby pewność uzyskania wyniku zgodnego z wynikiem badania populacji. Z tego względu istnieje ryzyko wystąpienia błędu statystycznego. Można go minimalizować, poprzez zwiększanie liczebności próby. Jest to jednak sposób bardzo kosztowny.

2. Badanie reprezentatywne - przeprowadzone wg odpowiednich kryteriów (pewnych prawidłowości). Na reprezentatywność próby mają wpływ dwa czynniki: sposób doboru próby oraz jej liczebność. Część populacji biorąca w niej udział jest wybrana metodami statystycznymi i zachowuje strukturę wyróżnionych cech populacji przy założonym poziomie istotności. Kolejna kwestią, z którą trzeba się w badaniach na próbach liczyć, jest wystąpienie błędu statystycznego.

3. Pełne przestrzeganie tej zasady buduje zaufanie. Łamanie jej, albo choćby pojedyncze odstępstwa od niej, niszczą delikatną więź między badaczem a respondentem, która jest konieczna dla pozyskania od respondentów pełnej i prawdziwej informacji na dany temat.

4.

5.

26. OBSERWACJA

1. Obserwacja - proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi na dane pytania. Osobą dokonującą jest badacz. Nie mniej istotną rzeczą w tym procesie jest sam obiekt obserwacji. Obserwacja przypadkowa (przygodna, niezamierzona) jest prowadzona bez przyjętego z góry celu trwająca stosunkowo krótki okres czasu, dokonywana pod wpływem określonych podniet zewnętrznych. naukowa odbywa się zazwyczaj w sposób celowy, planowy, i selektywny oraz wymagający szczególnie aktywnej postawy ze strony obserwatora. Obserwacja to sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostających przeważnie w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.

2. Obserwacja naukowa odbywa się zazwyczaj w sposób celowy, planowy, i selektywny oraz wymagający szczególnie aktywnej postawy oraz znajomości problematyki poddanej obserwacji ze strony obserwatora.
Ważnym etapem przeprowadzania obserwacji jest dobór wskaźników i zbiorowości do badań, czasu, miejsca i sposobu tych badań oraz przygotowanie narzędzi badawczych - kwestionariuszy, schematów, instrukcji, testów, urządzeń technicznych. Przed rozpoczęciem obserwacji należy także ustalić sposoby komunikowania się w ramach starannie przygotowanego wcześniej zespołu badawczego w celu uniknięciu niekorzystnych w skutkach nieporozumień. Zadaniem obserwatora jest również przeprowadzenie odpowiednich badań pilotażowych, mających na celu sprawdzenie i uszczegółowienie problemu badawczego oraz jego ocena i ewentualne skorygowanie założeń prowadzenia obserwacji. Wyróżniamy następujące rodzaje obserwacji:

1) uczestnicząca - nieuczestnicząca: Obserwacja uczestnicząca polega na wejściu badacza w określone środowisko społeczne i obserwowaniu danej zbiorowości od wewnątrz tj. jako jeden z jej członków.

Obserwacja nieuczestnicząca polegająca na obserwowaniu danej zbiorowości "z zewnątrz", czyli bez ingerencji w zachodzące w niej interakcje i zachowania. Zaletą obserwacji uczestniczącej jest to, że opisuje zjawisko w naturalnym przebiegu. Wadą jest to, że jest ona metodą czasochłonną i pracochłonną. Natomiast wyniki obserwacji nieuczestniczącej mogą prowadzić do błędnych wniosków.

2) ujawniona - nieujawniona: W obserwacji jawnej osoby badane wiedzą o tym, że są przedmiotem zainteresowania obserwatora, przy czym nie muszą być poinformowane o przedmiocie i celu badania. Z tego powodu mogą zmieniać swoje postępowanie

W obserwacji niejawnej osoby badane nie wiedzą o tym, że są obiektem obserwacji, dzięki czemu ich zachowania traktowane są jako bardziej "naturalne". Pewnym utrudnieniem przy stosowaniu tej techniki jest konieczność rejestracji wyników w sposób niedostrzeżony lub nie wzbudzający podejrzeń.

3) Szczególnym przykładem obserwacji jest obserwacja uczestnicząca polegająca na wejściu badacza w określone środowisko (w okresie badań) i obserwowaniu danej zbiorowości od wewnątrz tj. jako jeden z jej członków. Jest to jednocześnie obserwacja uczestnicząca i niejawna.

27. ANKIETA, WYWIAD

1. Ankieta ma formę zestandaryzowanego, przesłanego lub podanego kwestionariusza, który samodzielnie wypełnia badany. Ankieta w odróżnieniu od kwestionariusza jest anonimowa i zawiera pytania zamknięte, półotwarte lub otwarte. Pytania w kwestionariuszu ankiety dzieli się na:

1. Ze względu na formę i rodzaj odpowiedzi: pytania otwarte; pytania zamknięte.

2. Ze względu na cel pytania: wprowadzające; o opinię; o fakty; o wiedzę; o źródło informacji; o motywy; o sugestie; uzupełniające.

3. Ze względu na funkcję pytania: dotyczące badanej problematyki; metryczkowe; filtrujące; wykluczające się; sprawdzające; podchwytliwe i puste.

Ankieta zawiera również pytania określone zmiennymi lub metryczką. Podstawowe kryteria metryczki to : płeć (m.k ) , wiek ( 15-24 , 25-34 , 35-44 , 45-54 , 55-64 , 65 i więcej )

2. Typy ankiet:

-ustrukturowana (taka w której ankieterowi nie zostawia się żadnej swobody co do sposobu lub kolejności zadawania pytań, wadą jest uzyskiwanie zbyt powierzchownych wyników. Może ona być uciążliwa dla respondenta)
-częściowo ustrukturowana (bardziej elastyczna. Można pominąć niektóre pytania i wracać do nich później, wada- mogą być różnie interpretowane)

-środowiskowa

-prasowa

-pocztowa (Zaletą jest niski koszt badań, obniżenie błędu stronniczości, większa anonimowość, są bardziej dostępne a odpowiedzi respondentów bardziej przemyślane. Wadą jest, że ankieta ta wymaga prostych, zrozumiałych pytań i nie daje możliwości badaczom sondowania respondentów. Nie ma kontroli nad tym kto udziela odpowiedzi, niższy jest także odsetek odpowiedzi

-jawna

-imienna

-anonimowa

-telefoniczna

-panelowa

-audytoryjna(uzyskuje się prawie stuprocentową zwrotność materiału, jednakże zazwyczaj nie może być stosowany dobór próby reprezentatywnej)

-opakowaniowa (dołączona do sprzedawanych towarów) - zwrot pocztą
-radiowa (tekst ogłaszany w radiu) - zwrot pocztą

- komputerowa (występująca w Internecie, oraz bardziej popularna i uznawana za najnowocześniejszą)

3. Wywiad - jedna z podstawowych metod badawczych w naukach behawioralnych. Jest to rozmowa celem której jest uzyskanie określonych informacji od respondenta. Technika ta pozwala na jednoczesne stosowanie innej - obserwacji. Wywiad polega na zadawaniu badanym przez ankietera mniej lub bardziej sformalizowanych pytań. Podczas prowadzenia wywiadów np. ustnych można stosować środki pomocnicze, dzięki którym można ułatwić respondentowi wyobrażenie sobie czegoś, jakiejś sytuacji etc.

4. W socjologii wyróżnić można kilka typów wywiadów:

*swobodny (ustny) - tylko w nikłym stopniu pozwala na ilościową analizę materiału empirycznego ze względu na to, iż pytania nie są zestandaryzowane, pozwala na bardziej dogłębne poznanie i zrozumienie problemów społecznych.

*focus

*biograficzny,

*kwestionariuszowy (pisemny)

*telefoniczny

*ze wspomaganiem komputera

*ankietę (pisemny)

*skategoryzowane (czyli tzw. kwestionariuszowy) i nieskategoryzowany (prowadzony w sposób swobodny)

*jawne i ukryty;

*indywidualny (prowadzony z jedną osobą) i zbiorowy (prowadzony z większą ilością respondentów przy ich jednoczesnym uczestnictwie);

*panelowy

*społeczny

*antropologiczny

*psychologiczny - Zdobywa się w nim informacje w celu wykorzystania ich do leczenia

*socjologiczny

*neutralny: atmosfera neutralna i bezosobowy charakter wywiadu sprawiają, że respondent jest pozytywnie nastawiony do badania i jest skłonny do ujawniania prawdy

*nieneutralny: respondent nie jest neutralnie nastawiony; skłonny jest do ukrywania informacji o sobie, atmosfera jest napięta

Ze względu na strategię przełamywania oporu wyróżniamy:

*twardy (antagonistyczny)

*miękki

5. W przypadku wywiadu badacz lub ankieter prowadzi bezpośrednią rozmowę z respondentem, natomiast w przypadku ankiety badany sam wypełnia kwestionariusz, bez bezpośredniego kontaktu z badaczem lub ankieterem, co może powodować błędne zrozumienie np. pytania przez badanego.

28. BADANIE MATERIAŁÓW URZĘDOWYCH

1. Materiałem urzędowym jest to, co pochodzi od urzędu lub innej instytucji państwowej, bądź dotyczy sprawy urzędowej, bądź powstało w rezultacie zastosowania procedury urzędowej. wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, harmonogramy itd.

2. Materiały te nie są one przedmiotem prawa autorskiego, co znacznie ułatwia korzystanie z nich i czyni możliwym swobodne rozpowszechnianie. Z drugiej strony konsekwencją wyłączenia materiałów urzędowych spod reżimu prawa autorskiego jest wykluczenie obowiązków w zakresie autorskich praw osobistych. Nie są tworzone w celu badań socjologicznych - w związku z czym istnieje możliwość pojawienia się problemu przekładu i interpretacji.

3.

29. BADANIE MATERIAŁÓW BIOGRAFICZNYCH

1. O metodzie biograficznej mówi się jako o badaniu historii życiowych. Pojawiła się pod koniec XIX wieku w psychologii. Pierwsze psychobiografie zostały opracowane przez Władysława Witwiciego w 1909 r. (psychobiografia Sokratesa) i przez Zygmunta Freuda w 1910 r. (psychobiografia Leonarda da Vinci). W socjologii wprowadzenie dokumentów osobistych do badań naukowych rozpoczęło się od prac amerykańskiego antropologa i socjologa Wiliama Thomasa oraz polskiego socjologa Floriana Znanieckiego, a szczególnie dzięki ich współpracy w dziele „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Akcentuje się tutaj znaczenie dokumentów osobistych dla poznania postaw psychicznych, motywacji wypowiadających się osób; możliwość poznania cudzych przeżyć psychicznych.

2. Materiały biograficzne - Pisemne wypowiedzi, które relacjonując udział piszącego w pewnej sytuacji społecznej, zawierają również osobisty pogląd autora na tę sytuację, opis przebiegu zdarzeń, opis zachowania piszącego.

3.

4.Wady

-rzeczywistość społeczna nie jest subiektywnym wytworem ludzi

-na ogół techniki zdobywania materiałów nie pozwalają na uzyskanie materiałów reprezentatywnych statystycznie

-rezultaty analiz prowadzonych w oparciu o dokumenty osobiste nie podlegają intersubiektywnej kontroli

-autor dokumentów znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania i kształt materiałów

-w dokumentach osobistych znajdujemy interpretację życia dokonaną przez osobę piszącą (nie musi ona być wcale zgodna z prawdą)

Zalety

- dają wgląd w motywację, dążenia, postawy, oceny jakie ludzie formułują

-pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych, tworzenia się opinii publicznej

-daje możliwość opisania wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką

-pozwala uchwycić pewne sekwencje zdarzeń (powiązania przyczynowe w długim okresie czasu)

- dostarcza informacji na temat tego, jak ludzi radzą sobie w sytuacjach zmian społecznych

30. EKSPERYMENT

1. Eksperyment - zbiór działań wzbudzających w obiektach materialnych określone reakcje i zjawiska w warunkach pozwalających kontrolować wszelkie istotne czynniki, które poddaje się dokładnej obserwacji.

2. Polega na badaniu zbiorowości, zachowań, postaw, opinii nie w warunkach rzeczywistych, ale w warunkach celowo stworzonych. Eksperymenty w socjologii bywają ograniczane ze względów moralnych, gdyż dyskusyjną kwestią jest eksperymentowanie na jednostkach ludzkich oraz z powodów metodologicznych, ponieważ badacz zakłada, że zmiana postaw zachodzi pod wpływem czynnika, który on stosuje - nie ma innych czynników, więc nie wiadomo czy dany eksperyment jest skuteczny.

3. Ze względu na sposób przeprowadzenia eksperymentu można wyróżnić kilka rodzajów eksperymentu z jakimi spotykamy się w naukach społecznych.:
1) eksperyment projektowane w terenie(badany zespół ludzi pozostaje w swoim środowisku naturalnym)
2) eksperymenty jednoczesne
3) eksperymenty sukcesywne
4) eksperymenty laboratoryjne

4. eksperyment ex - post - facto - nazywany pseudoeksperymentem polega na wyodrębnieniu w zbiorowości grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej na podstawie faktów historycznych. W takim eksperymencie badacz nie ma do czynienia z tym, co się stało, co jest już po fakcie. Dotyczy on grup, które różnią się między sobą tym, że na jedną z nich w przeszłości zadziałał określony stymulator. Dobierane grupy muszą być podobne, na przykład pod względem liczebności i posiadać jedną charakterystyczną różnicę stymulującą. W tej metodzie badacz nie ma możliwości kontrolowania bodźca, a pomimo to jest ona dość często stosowana w socjologi

31. BADANIA SONDAŻOWE

1. Badanie sondażowe jest systematycznym zbieraniem informacji o jednostkach, jest to jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej spełniająca następujące cechy:

1. dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej

2. bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo - społeczeństwo jest zbiorem jednostek)

3. rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny

2.-3. Metoda ta pozwala na zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej reprezentacji, która stanowi przedstawiciela całej populacji. Zatem reprezentatywność badania sondażowego zależy od 2 rzeczy: sposobu doboru jednostek do próby i od wielkości próby.

4.

32. STATYSTYKA W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH

1. Statystyka - nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede wszystkim analizy danych opisujących zjawiska, w tym masowe.

Duża część nauki zajmuje się obserwacją otaczającego nas świata lub też posługuje się eksperymentem dla potwierdzenia swoich teorii. Takie badanie przebiega zazwyczaj według schematu: zebranie dużej ilości danych, ich analiza i interpretacja. Badaczowi potrzebny jest wtedy zestaw narzędzi - sprawdzonych metod, które umożliwią mu operowanie na dużych zbiorach danych. Tworzeniem i rozwijaniem takich użytecznych narzędzi zajmuje się właśnie statystyka.

2. Dane statystyczne są pozyskiwane z Głównego Urzędu Statystycznego, który zajmuje się gromadzeniem i opracowywaniem danych statystycznych.

3.a) dane liczbowe

b) średnia - najpopularniejsza miara tendencji centralnej, informuje o przeciętnym poziomie cechy, nie odzwierciedlając różnic pomiędzy poszczególnymi jednostkami. Obliczanie jej wartości ma sens tylko wtedy, gdy zbiorowość jest jednorodna.

c)dominanta (wartość modalna) - jedna z miar tendencji centralnej, statystyka dla zmiennych o rozkładzie dyskretnym, wskazująca na wartość o największym prawdopodobieństwie wystąpienia lub wartość najczęściej występującą w próbie

d) współczynniki:

*proste

*korelacji - liczba określająca w jakim stopniu zmienne są współzależne. Jest miara korelacji dwu lub więcej zmiennych. Najczęściej stosowany jest współczynnik korelacji Pearsona.

4.

5. Czasami nie mamy możliwości lub środków do tego, aby przebadać całą populację, głównie z powodów ekonomicznych. Oszczędzając na badaniu świadomie skazujemy się na niepewność. Istnieją jednak czynniki, które przemawiają na korzyść tego właśnie rodzaju badania:

• czas trwania badań

• koszt badań

• badanie może niszczyć badany obiekt, zbadanie całej populacji byłoby równoznaczne z jej zniszczeniem (np. kontrola jakości w fabryce konserw)

1

1

3

20

---