SPIS TREŚCI

Wstęp 3

Rozdział 1 Ogólne zagadnienia z zakresu motywacji 6

1. 1. Różne podejścia do pojęcia „motywacja” 6

1.2. Podstawowe pojęcia związane z zagadnieniem motywacji 9

1.3. Funkcje pojęć motywacyjnych 11

1.4. Charakterystyka zachowania motywowanego 12

1.5. Napięcie motywacyjne 13

1.6. Pojęcia motywacyjne w badaniach 14

1.6.1. Behawioralne wskaźniki motywacji 16

1.6.2. Manipulacja popędami i motywami 16

1.6.3. Podniety motywacyjne 17

Rozdział 2 Teorie motywacji 18

2.1. Teoria instynktów oraz teoria popędów 18

2.2. Teoria humanistyczna 20

2.3. Teoria poznawcza 22

2.4. Teoria równowagi poznawczej oraz teoria dysonansu poznawczego 23

2.5. Behawiorystyczna teoria motywacji 25

Rozdział 3 Fizjologiczne podejście do motywacji 27

3.1. Teoria pobudzenia 27

3.2. Teoria regulacji homeostatycznej 31

3.3. Mechanizmy fizjologiczne specyficznych systemów motywacyjnych 33

3.3.1. Głód 33

3.3.2. Otyłość 35

3.3.3. Motywacja seksualna 36

Rozdział 4 Kliniczne podejście do motywacji 37

4.1. Murrayowska teoria potrzeb 37

4.2. McClellanda teoria potrzeby osiągnięć 38

4.3. Maslowa hierarchia potrzeb 42

4.4. Praca w świetle teorii potrzeb 43

Rozdział 5 Poznawcze podejście do motywacji 44

5.1. Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna 44

5.2. Ciekawość, wyzwania i kontrola 48

5.3. Poczucie własnej skuteczności 49

5.4. Cele i plany 49

5.5. Poznawcze teorie pracy 50

Rozdział 6 Psychologia pracy i organizacji 53

Bibliografia 55

Wykaz rysunków 56

WSTĘP

„Motywacja jest siłą wewnętrzną, która pozwala osiągnąć sukces w każdej dziedzinie życia. Gwarantuje wspaniałą współpracę w zespole i możliwości realizacji najtrudniejszych celów.”

(N.B. Enkelman)

Motywacja to zagadnienie, z którym każdy z nas spotyka się na co dzień, choć często nawet nie zdajemy sobie z tego sprawy. Nawet Biblia zaczyna się zagadnieniem z zakresu motywacji. Stąd można wysnuwać wniosek o ogromnym znaczeniu motywacji dla zachowania ludzkiego. Dlaczego, pomimo zakazu, Adam i Ewa ulegli pokusie węża i zerwali jabłko z drzewa? Jakie motywy kierowały ich zachowaniem?

W naszym codziennym życiu często zastanawiamy się co sprawia, że ludzie działają tak, a nie inaczej. My, jako studentki, możemy zapytać: co każe nam wytrwale dążyć do tego, aby ukończyć studia i tym samym uzyskać wyższe wykształcenie pomimo kosztów w postaci wysiłku, nerwów oraz ogromnych nakładów finansowych? Czy przyczyny leżą wewnątrz nas samych, czy też może w naszym otoczeniu? W końcu co powoduje, że ociągamy się zbyt długo z zabraniem się do niektórych zadań albo zbyt szybko się zniechęcamy i rezygnujemy w przypadku innych? Odpowiedzi na te wszystkie pytania leżą właśnie w zagadnieniach dotyczących motywacji, które postaramy się przybliżyć w naszej pracy.

W potocznej mowie bardzo często używamy słowa „motywacja”, nie zastanawiając się, co tak naprawdę ono oznacza. Mówimy, że nie przykładamy się do wykonywanej pracy, ponieważ szef nie motywuje nas do tego w odpowiedni sposób. Często używamy tego terminu w sytuacjach niepowodzenia czy porażki np. „Nie zaliczyłam kolokwium z socjologii, gdyż wykładowca nie motywuje nas do nauki”. Kiedy usłyszymy, że ktoś zamordował staruszkę, która mieszkała w klatce obok, próbujemy odgadnąć motywy zbrodni, które podpowiedzą nam tożsamość zabójcy. W wielu wypadkach nie zdajemy sobie sprawy, że w ten właśnie sposób zajmujemy się zagadnieniami związanymi z motywacją.

Współcześni psychologowie uważają, że ludzkie działanie motywuje wielka rozmaitość potrzeb - od podstawowych potrzeb fizjologicznych (np. głód, pragnienie) aż do rozmaitych potrzeb psychologicznych (np. szczęścia, miłości, osiągnięć w nauce czy pracy).

W naszej pracy postaramy się przybliżyć naturę motywacji oraz omówimy podstawowe teorie motywacji.

W rozdziale pierwszym omówimy różne definicje motywacji oraz podstawowe pojęcia związane z tym zagadnieniem (popęd, motyw, potrzeba, pobudka). Poruszymy również problematykę funkcji pojęcia motywacji, czyli w jakim celu psychologowie używają tego terminu. Skupimy się również na charakterystyce zachowania motywacyjnego, napięcia motywacyjnego oraz na behawioralnych wskaźnikach motywacji.

Drugi rozdział zawiera omówienie teorii instynktów i popędów, teorię humanistyczną, poznawczą, a także teorię równowagi poznawczej i dysonansu poznawczego oraz behawiorystyczną teorię motywacji.

W trzecim rozdziale skupimy się na fizjologicznym podejściu do motywacji. Przybliżymy zagadnienia z zakresu teorii pobudzenia, teorii regulacji homeostatycznej, mechanizmów fizjologicznych specyficznych systemów motywacji (głód, otyłość) oraz motywacji seksualnej.

Kolejny rozdział to prezentacja klinicznego podejścia do motywacji. Tutaj omówimy murrayowską teorię potzreb, teorię McCleellanda, teorię Maslowa.

Poznawcze podejście do motywacji to zagadnienie, które przybliżymy w piątej części naszej pracy. Rozdział ten zawiera problematykę motywacji wewnętrznej i zewnętrznej, poczucia własnej skuteczności oraz poznawcze teorie pracy.

W ostatnim rozdziale pokrótce wyjaśnimy zagadnienie psychologii pracy i organizacji.

1. Ogólne zagadnienia z zakresu motywacji

• 1.1. Różne podejścia do pojęcia „motywacja”

W literaturze z zakresu psychologii odnajdujemy wiele definicji motywacji. Psychologowie są zgodni co do tego, że zachowanie motywowane jest skierowane na konkretny cel i że zawsze idzie w parze z uaktywnieniem się organizmu. Tradycyjne pojęcie motywacji stosuje się w celu wyjaśnienia trzech kwestii:

1. Co pobudza organizm do działania?

2. Dlaczego organizm wybiera jedną reakcję kosztem drugiej, jeden kierunek działań kosztem drugiego? Jeżeli dany człowiek może wybrać między kierowaniem dużą firmą a karierą profesora wyższej uczelni, dlaczego dokonuje takiego, a nie innego wyboru?

3. Dlaczego organizm na ten sam bodziec raz reaguje tak, a raz inaczej? Dlaczego pies jest czasami jest bardzo zainteresowany swoją miską, a czasami nie zwraca na nią uwagi? Dlaczego czasami pragniemy towarzystwa ludzi, a czasami tęsknimy do samotności?

A oto kilka definicji motywacji wg różnych psychologów:

„Motywacja (z łac. movere tzn. ruszać się) - jest pojęciem abstrakcyjnym, którego nie da się obserwować bezpośrednio; to termin na określenie wszystkich procesów zaangażowanych w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicznych.” (Zimbardo 2002)

„Motywacja - to pojęcie wyjaśniające pobudzenie, ukierunkowanie oraz zróżnicowanie działania, a także jego przyczyny.” (Pervin 2002)

„Motywacja - to termin, pozwalający wyjaśnić, co skłania istoty żywe do ruchu i utrzymania wybranego kierunku przynajmniej przez jakiś czas.” (Mietzel 1999)

Motywacja jest to bardzo szerokie pojęcie, na które składa się cały szereg wewnętrznych mechanizmów zaangażowanych w:

• preferencje jednej aktywności ponad inną (osoba silnie zmotywowana przekłada jedne aktywności nad inne, ćwiczy zachowanie, doskonali swoje umiejętności wymagane do osiągnięcia celu oraz poświęca energię dla osiągnięcia celu);

• wigor, czyli siłę reakcji;

• wytrwałość działania według zorganizowanego wzoru, skierowanego na istotne cele.

Słowo „motywacja” pochodzi od łacińskiego słowa „movere”, co oznacza „ruszać się”, „ruszać z miejsca”. Ruch to podstawowa cecha charakterystyczna wszystkich istot żywych. Każdy organizm dąży do jednych bodźców, natomiast unika innych. Jest to zależne od apetytu i awersji tego organizmu. Ewolucja faworyzuje organizmy, które potrafią podążać ku temu, co jest im potrzebne do przetrwania i osiągać to, a unikać lub przeciwstawiać się temu, co im zagraża. Bywają również sytuacje, kiedy apetyty przekształcają się w manie i uzależnienia, natomiast awersje z kolei mogą się przekształcić w patologiczne lęki, paraliżujące nasze możliwości. Pomiędzy tymi dwoma przeciwstawnymi elementami przepływają prądy motywacyjne, które kierują strumieniem naszego życia codziennego.

Rysunek 1. Różne podejścia do pojęcia „motywacja”

Źródło: Opracowanie własne

1.2. Podstawowe pojęcia związane z zagadnieniem motywacji

Współcześni psychologowie bardzo często posługują się pojęciami popęd oraz motyw dla wyjaśnienia problematyki związanej z motywacją.

Pojęcie motyw jest najczęściej używane w odniesieniu do potrzeb zakorzenionych psychicznie i społecznie, które z założenia są zasadniczo wyuczone przez doświadczenia osobiste. „Motywy są hipotetycznymi stanami wewnętrznymi organizmu, które aktywizują zachowanie i popychają organizm do jakiegoś celu.”(Rathus 2004). Inna definicja motywu mówi, że „motyw to pojęcie wyjaśniające pobudzenie, ukierunkowanie oraz zróżnicowanie działania, a także jego przyczyny” (Pervin 2002). Motywy są odpowiedzialne za to, dlaczego postępujemy tak, a nie inaczej. Mówimy o nich, że są to stany hipotetyczne, ponieważ nie sposób ich bezpośrednio zaobserwować i zmierzyć. Jest to pojęcie abstrakcyjne. Zdaniem psychologów motywy mogą występować w postaci popędów, potrzeb i pobudek. Psychologowie wyróżniają dwa rodzaje motywów: motywy świadome oraz motywy nieświadome. W niektórych sytuacjach określenie danego rodzaju motywu może sprawiać kłopoty. Podstawowe motywy to te, które wiążą się bezpośrednio z ciałem, jego fizjologią i chemią.

Rysunek 2. Rodzaje motywów

Natomiast popęd to termin, który jest zazwyczaj używany przez psychologów w stosunku do motywacji z założenia pierwotnie biologicznej, tzn. głód, pragnienie. Popęd stanowi uporczywy bodzieć, wymagający odpowiedniej reakcji. Popędy fizjologiczne stanowią odpowiedniki potrzeb fizjologicznych. Po pewnym czasie obywania się bez jedzenia i picia organizm potrzebuje tych substancji. Mimo to nasze doświadczenie głodu i pragnienia ma podłoże psychiczne. Popędy bowiem pobudzają nas do działania. Poziom popędu rośnie w miarę okresu deprywacji. Jeżeli nie jedliśmy od pięciu godzin, odczuwamy silniejszy popęd głodu, niż wtedy, gdy nie jedliśmy od pięciu minut.

Potrzeby możemy wyróżnić dwojakiego rodzaju: fizjologiczne i psychiczne. Potrzeby fizjologiczne to np. potrzeba tlenu, pożywienia, unikania bólu, utrzymania odpowiedniej temperatury oraz wydalania. Są to potrzeby, które musimy zaspokoić, by przetrwać. Niektóre z tych potrzeb (głód, pragnienie) są stanami deprywacji fizycznej. Jeśli np. przez długi czas nie jedliśmy lub nie piliśmy, zaczynamy odczuwać potrzebę głodu lub pragnienia. Natomiast przykładem potrzeby psychicznej jest np. potrzeba samorealizacji, miłości, przyjaźni czy przynależności. Różnica pomiędzy tymi dwoma rodzajami potrzeb polega na tym, że potrzeby psychiczne nie muszą się opierać na stanach deprywacji (braku czegoś). Po drugie potrzeby psychiczne mogą być nabywane w wyniku doświadczeń, czyli wyuczone. W przeciwieństwie do nich, potrzeby fizjologiczne takie nie są, ponieważ stanowią istotną cechę naszych organizmów.

Pobudką nazywamy jakiś przedmiot, osobę, okoliczność, która jest oceniana jako będąca w stanie zaspokoić jakąś potrzebę lub jako wartościowa. Jako pobudki motywujące działania ludzkie mogą występować np. pieniądze, pożywienie, osoba atrakcyjna seksualnie, uznanie innych czy zwracana przez nich uwaga.

1.3. Funkcje pojęć motywacyjnych.

Psychologowie używają pojęcia motywacji w różnych celach:

1. Wyjaśnienie zmienności zachowania - dlaczego jednego dnia chętnie spotykamy się z przyjaciółmi, a innego dnia bardzo potrzebujemy samotności? Dlaczego jedna osoba wypada dużo lepiej w teleturnieju niż inna, pomimo podobnej wiedzy i podobnych zdolności? Odwołujemy się do pojęcia motywacji w przypadku różnicy poziomu wykonania określonych czynności, które to różnice nie wynikają z odmiennych zdolności, wprawy lub przypadku. Gdyby zachowań nie cechowała zmienność pojęcie motywacji nie byłoby potrzebne.

2. Ustalenie związków biologii i zachowania - termin „motywacja” przypomina nam, że jesteśmy organizmami biologicznymi wyposażonymi w mechanizmy wewnętrzne, które motywują nas poprzez doznania głodu, pragnienia, czy zimna do działania w celu przywrócenia równowagi organizmu.

3. Wnioskowanie o prywatnych stanach z działań publicznych - możemy w dwojaki sposób reagować na czyjeś zachowanie: możemy odnieść się do niego wprost, lub potraktować je jako symptom stanu emocjonalnego, lub motywacyjnego. Według Sigmunta Freuda ukryte motywy kieruję większą częścią naszego zachowania.

4. Ustalenie odpowiedzialności za działania - odpowiedzialność każdego człowieka zakłada motywację wewnętrzną i zdolność do kontroli własnych działań. Pojęcie odpowiedzialności osobistej traci sens bez pojęcia motywacji świadomie kierowanej.

5. Wyjaśnienie wytrwałości pomimo przeciwności - motywacja prowadzi nas w wyznaczonym czasie do szkoły, pracy, nawet kiedy jesteśmy bardzo zmęczeni. Motywacja pozwala walczyć nam o realizację założonych celów.

1.4. Charakterystyka zachowania motywowanego.

Zachowanie motywowane zależy od dwóch podstawowych czynników:

• wynik czynności musi zostać przez jednostkę oceniony jako potrzebny, pożądany (użyteczność wyniku);

• dana osoba musi być przekonana, ze pożądany wynik można w danych warunkach osiągnąć z prawdopodobieństwem wyższym od zera (subiektywne prawdopodobieństwo osiągnięcia wyniku).

Psychologowie motywacji twierdzą, że zachowanie motywowane zawsze idzie w parze z uaktywnieniem się organizmu, oraz zawsze jest skierowane na konkretny cel.

Kiedy mówimy o uaktywnieniu organizmu, to wcale nie musi oznaczać, że ciało znajduje się w ruchu. Np. zwierzę udające że jest martwe w chwili gdy zagraża mu niebezpieczeństwo ze strony wroga również posiada pewną motywację. O aktywności tego organizmu świadczy wysokie tętno i inne procesy fizjologiczne. Stopień uaktywnienia organizmu można odczytać z wytrwałości i trwałości danego zachowania. Głodny człowiek nie zaprzestanie poszukiwań czegoś do zjedzenia, nawet wtedy, gdy piętrzyć się przed nim będą najróżniejsze przeszkody: lodówka jest pusta, sklepy są już zamknięte, a jedyna czynna w ten wieczór restauracja jest nieczynna z powodu remontu. Człowiek ten będzie wytrwale kontynuował swoje poszukiwania nawet wobec tych faktów. Jednak ze stopnia trwałości zachowania nie można wysnuwać jednoznacznych wniosków o odpowiadającej mu motywacji, zachowanie bowiem zależy również od tego, jakie są inne możliwości do wyboru. Jest bardzo prawdopodobne, że głodny człowiek natychmiast „zapomniałby” o głodzie, gdyby w trakcie poszukiwań jedzenia spotkał swoją przyjaciółkę.

Zachowanie motywowane zawsze jest skierowane na jakiś cel. Np. jeśli ktoś odczuwa pragnienie, to prawdopodobnie zajrzy do lodówki w poszukiwaniu czegoś do picia. Wzrastające zmęczenie zmusza człowieka do poszukania sobie miejsca do odpoczynku. Każdy z tych celów (łóżko, lodówka) nadają zachowaniu pewien kierunek. Cele na które może być skierowane zachowanie motywowane mogą być materialne (np. płaca) oraz niematerialne (np. satysfakcja, miłość, uznanie, przynależność)

1.5. Napięcie motywacyjne

Zjawisko, które jest nierozerwalnie związane z procesem motywacyjnym to napięcie motywacyjne. Człowiek uświadamia je sobie jako chęć zrobienia czegoś, podjęcia mniej lub bardziej konkretnych czynności. Odpowiednie doświadczenie oraz wiedza dotycząca warunków koniecznych do zredukowania tego napięcia (znajomość obiektu gratyfikacyjnego) sprawiają, że napięcie motywacyjne wyraża się w postaci odpowiednich życzeń i intencji np. pewna osoba chce jeździć samochodem (motyw i cel). Wie, że warunkiem jest nabycie określonych umiejętności, zdanie odpowiedniego egzaminu oraz posiadanie samochodu (znajomość obiektu gratyfikacyjnego).

Napięcie motywacyjne może objawiać się w postaci ujemnej i dodatniej. Napięcie ujemne występuje, gdy człowiek ma poczucie braku czegoś, pozbawienia czegoś, cierpienia, stanu frustracji. Przybiera ono formę dodatnią, gdy kształtują się dążenia do lepszego niż dotychczas zaspakajania potrzeb, podczas formowania się aspiracji, ideałów.

Napięcie motywacyjne może mieć różne wartości. Wielkość tego napięcia zależy od różnych czynników. Jednym z nich jest czas deprywacji, niezaspokojenia potrzeb - im dłuższy jest okres deprywacji tym większe jest napięcie motywacyjne. Jednak zbyt długi jej czas nie powoduje dalszego wzrostu napięcia, a nawet może sprzyjać jego spadkowi.

Napięcie motywacyjne może zostać zredukowane przez określony obiekt np. stan rzeczy, osobę, sytuację, warunki. Wówczas obiekt ten ma określoną wartość gratyfikacyjną. Wartość ta może być wielkością obiektywną, ogólnie uznaną np. pokarm usuwa głód. Jednak jeśli człowiek miał okazję przekonać się o zdolności danego obiektu do redukowania napięcia motywacyjnego to wówczas obiekt ten ma także subiektywną wartość gratyfikacyjną dla danej osoby. Obiekt może spowodować powstanie procesu motywacyjnego. Człowiek w mniejszym lub większym stopniu potrafi przewidzieć i określić, antycypować wartość gratyfikacyjną określonego obiektu np. zdaje sobie sprawę, że ciepłe ubranie pozwoli mu ochronić się przed zimnem. Ta szczególna cecha tych obiektów, antycypowana wartość gratyfikacyjna, stanowi warunek powstania procesu motywacyjnego.

Wartość gratyfikacyjną danego obiektu najczęściej określa się na podstawie zachowania się w sytuacji wyboru czy poziomu energii działania o danym celu, przy założeniu o stałej wartości napięcia motywacyjnego i subiektywnego prawdopodobieństwa osiągnięcia wyniku.

Pierwszy warunek powstania procesu motywacyjnego - użyteczność wyniku, celu składa się z napięcia motywacyjnego (czynnika wewnętrznego), którego natężenie zależy od zmian zachodzących w jednostce oraz wartości gratyfikacyjnej (czynnika zewnętrznego), która kształtuje się w zależności od zmian dotyczących obiektu, celu i stosunku obiekt - jednostka.

1.6. Pojęcia motywacyjne w badaniach

Aby pojęcie motywacji było użyteczne naukowo, musi być powiązane zarówno z zewnętrznymi wskaźnikami zachowaniowymi (zmienne zależne), które można mierzyć „na wyjściu”, jak i z obserwowalnymi operacjami (zmienne niezależne), które badacz może wykonać lub stwierdzić „na wejściu”.

Edward Toloman w swoim tekście „Zachowanie celowe u zwierząt i ludzi” (1932, wyd. pol. 1995) jako pierwszy opisał motywację, jako proces pośredni między wejściem bodźcowym, a reakcją organizmu na wyjściu. Wynikiem takiego podejścia było traktowanie procesu motywacyjnego jako jednego całościowego zjawiska, a nie odrębne łączenie jakichś konkretnych zachowań ze specyficznym oddziaływaniem bodźcowym. Konsekwencją było postulowanie przez psychologów wprowadzenia zmiennej pośredniczącej np. głód, seks, potrzeba osiągnięć, która wiąże ze sobą poprzedniki i następstwa.

Uważa się, że każda konkretna motywacja jest wynikiem działania pewnej liczby zmiennych fizjologicznych lub/i psychologicznych. Motywacja może doprowadzić do jednego lub więcej rodzajów reakcji na wyjściu. Zmienna pośrednicząca wiąże warunki na wejściu z obserwowalnymi, manipulowanymi lub mierzalnymi konsekwencjami na wyjściu.

Rysunek 3: Motywacja jako zmienna pośrednicząca

1.6.1. Behawioralne wskaźniki motywacji

Istnieje szereg metod, które pozwalają ocenić motywy działające u danej jednostki. My postaramy się przybliżyć najważniejsze z tych metod (obserwacja i badanie przypadków, sprawozdanie o sobie, wytwory wyobraźni oraz eksperymentalne wywołanie motywów):

1) Obserwacja zachowania i badanie przypadków - podczas obserwowania zachowania jednostki w różnych sytuacjach, wobec których staje ona w życiu, można wyciągać pewne wnioski odnośnie kierujących tą jednostką motywów oraz ich doniosłości dla tej osoby.

2) Sprawozdania o sobie - mogą one przyjmować rozmaite formy, jednak najczęściej stosowaną jest metoda inwentarz osobowości, w której badany odpowiada na pytania dotyczące jego samego. Badany najczęściej dokonuje wyboru między dwoma stwierdzeniami reprezentującymi różne potrzeby, wskazując tym samym, które traktuje za najważniejsze, które są ważne, a które najmniej ważne.

3) Wytwory wyobraźni - człowiek często odzwierciedla swoje marzenia i pragnienia nieświadomie w marzeniach na jawie i innych wytworach fantazji. Wytwory takie można uzyskać od badanego na różne sposoby: np. poprzez rysunki bazgrane bezmyślnie podczas na kawałku papieru podczas posiedzeń, historie opowiadane pod wpływem obrazków, które pokazuje się badanemu, a badacze za pomocą analizy treści tych historyjek wykrywają różne rodzaje potrzeb itp.

1.6.2. Manipulacja popędami i motywami

Badaczy motywacji bardzo często interesuje raczej wpływ zmiany motywacji na zmianę zachowania. Aby zbadać w jaki sposób przebiega ten proces, wykorzystuje się w tym celu tzw. schematy eksperymentalne, których istota tkwi w manipulowaniu warunkami tak, aby wywołać stan motywacji lub go zmienić (np. wzmocnić lub osłabić). Aby osiągnąć wywołanie lub zmianę stanu motywacji, badacze wykorzystują trzy procedury: lezję, deprywację oraz stymulację.

Lezja polega na operacyjnym zniszczeniu komórki mózgowej uznawanej za odpowiedzialną za jakiś aspekt motywacji. Na przykład w sytuacji, gdy badano szczury oraz występujące u nich mechanizmy głodu, po lezji jednej części podwzgórza, najedzone szczury jadły dalej, natomiast lezja części sąsiedniej powodowała powstrzymywanie się od jedzenia przez szczury skrajnie wygłodzone.

Deprywacja badanych zwierząt polega zwykle na pozbawieniu ich pożywienia, wody, specyficznych substancji takich jak sól, wapń czy możliwości kopulacji. Natomiast w przypadku ludzi badana deprywacja może polegać na np. pozbawieniu pożądanych warunków psychologicznych.

Natomiast stymulacja ( w celu wzbudzenia motywacji) może polegać na podawaniu bodźców awersyjnych, takich jak szoki elektryczne, hałas, gorąco lub zimno, które najczęściej powodują reakcje unikania, ucieczki lub zakłócenia w wykonywaniu bieżącego zadania. Możliwe jest również wywołanie motywacji za pomocą symulacji bezpośredniej: elektrycznej lub chemicznej, oddziałującej na specyficzne części mózgu. Można również badać bodźce wywołujące pozytywne stany afektywne - na przykład prezentacja wizualna bodźców erotycznych, pobudza popęd seksualny. Psychologowie stosowali także inne warunki bodźcowe w badaniach motywacji ludzkiej. Były to na przykład przeszkody, nierozwiązywalne zadania oraz współzawodnictwo.

1.6.3. Podniety motywacyjne

Niezależnie od naszych stanów wewnętrznych mogą nas motywować bodźce zewnętrzne. Kiedy widzimy reklamę napoju w telewizji, pobudza nas to do spożycia tego napoju, choć wcześniej nie dręczył nas popęd pragnienia. Kiedy słyszymy w radiu zapowiedź koncertu sławnego artysty, rodzi w nas się chęć do wzięcia udziału w koncercie, kiedy czujemy zapach smakowitego pokarmu, mamy ochotę skosztować tych pyszności, pomimo iż wcześniej nie mieliśmy takich popędów. Właśnie takie zewnętrzne bodźce, które wywołują w nas antycypację nagrody nazywamy podnietami.

Motywacja przez podnietę oznacza pobudzający i energetyzujący wpływ, jaki wywierać na nas mogą bodźce poprzez obietnicę nagrody. Charakterystyczne i warte podkreślenia jest to, że u zwierząt podniety zawsze składają się z bodźców zewnętrznych, natomiast u ludzi podnieta motywacyjna może powstać na skutek wyobraźni. Motywację mogą również wywoływać podniety negatywne, na przykład wstyd z powodu złego napisania kolokwium lub z powodu nie zaliczenia semestru.

2. TEORIE MOTYWACJI

Omówione w dalszej części teorie motywacji pozwolą, choć w części znaleźć odpowiedz na pytania:

• dlaczego spośród wielu możliwości zachowania wybieramy właśnie tą a nie inną możliwość, co decyduje o wyborze formy zachowania?

• co decyduje o tym, że rozpoczęte już działanie jest nadal kontynuowane, mimo konieczności większego wysiłku?

• co sprawia, że rezygnujemy z osiągnięcia jakiegoś celu bądź wyniku?

• co sprawia, że zachowanie zostaje uznane za zakończone?

Liczba i różnorodność teorii motywacji jest ogromna. Każdy system teoretyczny w psychologii proponuje własne ujęcie motywacji.

2.1. Teoria instynktów oraz teoria popędów

Instynkt to zachowanie wykonywane automatycznie, bez przemyślenia, jest ono wrodzone i specyficzne gatunkowo. Zwierzęta rodzą się wyposażone w zdolność reagowania w pewien określony sposób na bodźce. Ptaki wychowane w izolacji od dorosłych przedstawicieli swojego gatunku, potrafią w sezonie godowym zbudować gniazdo, mimo, że nigdy nie obserwowały jak robi to dorosły ptak. Jest to zachowanie instynktowne, które pojawia się w reakcji na bodziec zwany czynnikiem wyzwalającym. Zachowanie to występuje u wszystkich osobników i nie wymaga uczenia się.

Czy zachowanie instynktowne występuje także u ludzi?

Na przełomie XIX i XX wieku psychologowie William James - twórca teorii instynktów oraz William McDougall twierdzili, iż ludzie posiadają instynkty umożliwiające im przetrwanie i zachowanie społeczne.

Działaniem ludzi kieruje jeszcze więcej instynktów niż działaniem zwierząt.

James twierdził, że posiadamy takie instynkty społeczne jak: miłość, współczucie, skromność. Instynkty te mają charakter celowy, służą ważnym celom w adaptacji organizmu do środowiska. McDougall stworzył listę dwunastu instynktów, które uważał za podstawowe były to np. zaspokajanie głodu, obrona własnych interesów.

Pogląd Sigmunda Freuda na instynkty był nieco odmienny. Instynkty życia i instynkty śmierci nie mają świadomych celów ani wyznaczonego kierunku, organizm może wyuczyć się wielu sposobów ich zaspokajania.

Freud zakładał, że instynkty działają znacznie poniżej progu świadomości. Uznawał jednak ich wpływ nie tylko na działanie, ale także na świadome myśli i uczucia oraz przyczynę popadania w konflikt z wymogami społecznymi.

Poglądy Freuda na motywacje w znacznej części pokrywają się z teorią redukcji popędu. Teoria ta zapoczątkowana przez Clarka Hulla w latach trzydziestych XIX wieku mówi, że „motywy pierwotne, takie jak głód czy pragnienie, automatycznie powodują wzrost pobudzenia (napięcia) i aktywizują zachowanie. Kwestią uczenia się jest nabycie zachowań skutecznie redukujących owo napięcie.”

Możemy wyróżnić jeszcze motywy wtórne są to na przykład dążenia do zdobywania pieniędzy, które stanowią środek do zaspokajania wielu popędów podstawowych: zdobywania żywności, schronienia. Tego rodzaju popędów możemy wyuczyć się poprzez mechanizm skojarzeń.

Motywację jako wewnętrzny popęd, „ który determinuje zachowanie” określał Robert Woodworth. Definiował popęd w kategoriach biologicznych, jako energię wyzwalaną przez organizm, energię bezkierunkową.

„Popęd był paliwem do działania, wzbudzanym przez bodźce inicjujące, wykorzystywanym w działaniach skierowanych na cel.”

Początek popędom dają potrzeby; wyczerpanie się pokarmu prowadzi do pojawienia się popędu głodu, wyczerpanie płynów - popędu pragnienia.

Psychiczne potrzeby osiągnięć czy przynależności również rodzą popędy. Możemy odczuwać równie silny popęd do głodu jak i do działań zawodowych.

2.2. Teoria humanistyczna

Psychologowie humanistyczni uważają, że ludzie są w stanie wytrzymać na przykład ból, głód, aby osiągnąć stan samourzeczywistnienia.

Twórcą tej teorii był Abraham, Maslow, który jako humanista uważał, że ludzie są motywowani także przez świadomą potrzebę osobistego rozwoju. Maslow sformułował tezę, że potrzeby ludzkie tworzą pewną hierarchię, od potrzeb prymitywnych do zaawansowanych. Wierzył, że naturalna droga rozwojowa człowieka wiedzie właśnie od potrzeb podstawowych do wyższych w hierarchii.

Powyższa piramida przedstawia hierarchię potrzeb Maslowa.

Rysunek 4: Hierarchia potrzeb Maslowa.

Najniższa w hierarchii jest fizjologia a więc będą to: głód, pragnienie, sen, ciepło, powietrze, seks. Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych uruchamia nowe potrzeby, które Maslow nazwał potrzebami bezpieczeństwa.

„Źródłem deprywacji tych potrzeb jest brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne, a ponadto różnego rodzaju bodźce zagrażające.”

Kolejne w hierarchii są potrzeby przynależności, miłości i przyjaźni.

Maslow uważał, że w społeczeństwach o zaspokojonych potrzebach fizjologicznych większość frustracji ma swoje źródło w niezaspokojeniu potrzeb tego rodzaju.

Kiedy nie odczuwamy głodu, czujemy się bezpiecznie, mamy poczucie przynależności społecznej ujawnia się potrzeba szacunku.

Postrzeganie siebie jako osoby kompetentnej, godnej szacunku, poważanej.

„Na szczycie hierarchii znajdują się ludzie, którzy są syci, bezpieczni, kochani i kochający, pewni siebie, myślący i twórczy. Ludzie ci wznoszą się ponad potrzeby podstawowe w poszukiwaniu pełniejszego rozwoju swego potencjału, czyli samoaktualizacji.” (Zimbardo 2002)

Osoby samorealizujące się cechuje: samoakceptacja, samoświadomość, twórczość, wrażliwość społeczna i otwartość na nowe wyzwania.

W hierarchii Maslowa istnieje możliwość by pójść jeszcze dalej. Jest to potrzeba transcendencji, wyższych stanów świadomości oraz utożsamienia z kosmosem.

Tylko u nielicznych rozwija się pragnienie przekroczenia jaźni, osiągnięcie jedności z siłami ducha.

Zdaniem Maslowa potrzeby na każdym z omówionych wyżej poziomów są wrodzone, wpływ na sposób ich wzbudzania i ekspresji mają wartości kulturowe.

„Patologia może powstać w przypadku frustracji potrzeb na każdym z poziomów. I tak, na przykład, frustracja potrzeby miłości może prowadzić do wrogości i perwersji seksualnych, podczas gdy frustracja potrzeb szacunku może zaowocować patologiczną nieśmiałością lub skłonnością do zachowań autodestrukcyjnych.” (Zimbardo 2002)

Teoria Maslowa wywarła większy wpływ na kształcenie i terapię niż na same badania psychologiczne.

Dla Maslowa i Carla Rogersa, innego przedstawiciela psychologii humanistycznej, siłą motywującą ludzi do działania jest wrodzona potrzeba wzrostu i aktualizacji potencjału jednostki.

Inni psychologowie twierdzili, iż motywacja do samoaktualizacji to motywacja do otwartości na nowe doświadczenia, uczucia czy idee.

Psychologowie z Harvardu, Henry Murray i David McClelland stworzyli specjalną technikę projekcyjną - test apercepcji tematycznej - do identyfikacji ograniczonej liczby motywów najistotniejszych w ludzkim życiu.

Osoby badane zostały poproszone o układanie historyjek na podstawie wieloznacznych rysunków. Pozwoliło to wykryć wiele ludzkich motywów pozytywnych, podobnych do tych opisywanych przez Maslowa. Potrzeby pozytywne występowały w połączeniu z motywami działającymi na przekór naturze ludzkiej; potrzeba poniżenia, samooskarżania.

Tematy wielu z tych historyjek dotyczyły potrzeb władzy, agresywności i dominacji. Niewiele ma to wspólnego z najwyższymi poziomami ludzkiego potencjału według Maslowa.

2.3. Teoria poznawcza

Baruch Spinoza, siedemnastowieczny filozof holenderski, twierdził, że myśli sprzeczne „rodzą ból”. Do tej tezy nawiązuje większość poznawczych teorii motywacji. Pierwsze obserwacje dotyczące problemów poznawczej koncepcji motywacji ludzkiej przeprowadzono w latach pięćdziesiątych.

W pierwszej badanej grupie wykazano, że brak stymulacji przenoszącej informacje jest stanem negatywnym.

W drugiej badanej grupie wykazano, że stymulacja może być w pewnych warunkach stanem pozytywnym, wzmocnieniem.

Badania pierwszego typu Donalda Hebba, inspirowane głównie koncepcją procesów mózgowych, dotyczyły ograniczenia dopływu bądź prawie całkowitego pozbawienia bodźców. Były to badania nad deprywacją sensoryczną.

Wyróżniono cztery rodzaje konsekwencji deprywacji sensorycznej: zaburzenia percepcji, zaburzenia procesów myślowych i zaburzenia pamięci, przeżywanie halucynacji, snów na jawie, przeżywanie negatywnego napięcia, a czasem nawet bardzo silnych lęków.

Brak informacji natomiast powodował dezintegrację procesów mózgowych, mimo że wszystkie potrzeby były u badanych osób zaspokojone. Stwierdzono również pewne pozytywne następstwa deficytu informacji.

W słynnych eksperymentach Butlera ( 1958) stwierdzono, że możliwość wyjrzenia przez otwór w zamkniętym pojemniku stanowiła pozytywne wzmocnienie dla innych reakcji, zwiększała prawdopodobieństwo występowania innych reakcji. Informacje były w tym przypadku nagrodą.

2.4. Teoria równowagi poznawczej oraz teoria dysonansu poznawczego

Teoria równowagi poznawczej ( Heider, 1958) oraz teoria dysonansu poznawczego (Festinger, 1957) należą do najbardziej znaczących koncepcji poznawczych motywacji.

Teoria dysonansu poznawczego jest ogólniejsza od teorii motywacji. Zakłada ona, że ludzie gromadzą dane poznawcze stanowiące fragment całej wiedzy.

Dane te mogą być porównywane z sobą natomiast wynikiem porównywania danych poznawczych może być ustalenie jednej z relacji pomiędzy nimi; może to być: konsonans, dysonans bądź brak związku. Brak związku pomiędzy danymi poznawczymi np. przekonaniami czy opiniami jest motywacyjnie obojętny.

„Konsonans pojawia się wtedy, gdy ( biorąc pod uwagę tylko dwa naraz elementy poznawcze) z treści jednego z nich „ wynika” treść drugiego.” Jest to stan pozytywny, w związku z tym jednostka jest zainteresowana podtrzymywaniem go, jeśli istnieje, przywracaniem, jeśli został zaburzony.

„Dysonans pojawia się wtedy, gdy ( biorąc pod uwagę tylko dwa naraz elementy poznawcze) z treści jednego z nich wynika psychologiczne przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego.” (Strealu 2000)

„Wielkość dysonansu / konsonansu zakłada, że dysonans lub konsonans jest tym większy, im ważniejsze są dane poznawcze pozostające w związku ze sobą, a całkowita wielkość dysonansu doświadczanego przez jednostkę jest tym większa, im korzystniejsza jest proporcja ważonych relacji dysonansowych do wszystkich relacji znaczących.” (Strelau 2000)

Teoria dysonansu zajmuj się zgodnością - sprzecznością. Występuje ona tylko wtedy, gdy zachodzi relacja zaprzeczania między elementami poznawczymi, nie zachodzi natomiast, gdy elementy, mimo, że nie zgodne, czyli różne od siebie, nie są ze sobą sprzeczne. Wielkość dysonansu zależy od ważności danych poznawczych a nie od wielkości rozbieżności.

Festinger twierdzi, że wielkość dysonansu, powstałego na przykład przy sprzeczności opinii społecznych, zależy również od wiarygodności źródła opinii bądź atrakcyjności tego źródła. Wielkość dysonansu jest tym większa, im większa jest ilość elementów pozostających w dysonansie.

Dysonans jest stanem podobnym w działaniu do popędu, uruchamia działanie zmierzające do usunięcia sprzeczności. Im większa jest całościowa siła dysonansu, tym silniejsze jest dążenie do jego usunięcia.

Ważnym elementem teorii dysonansu jest to, że dane poznawcze pozostające w dysonansie mogą opierać się zmianie. Dotyczy to reprezentacji rzeczywistości szczególnie mocno utrwalonych. Usunięcie dysonansu może oznaczać najpierw konieczność zmiany rzeczywistości zewnętrznej później dopiero zmiany przekonań.

Pojecie poznawcze jest szeroko stosowane do zrozumienia motywacji wielu zachowań osobistych i społecznych.

„Źródłem ludzkiej motywacji nie są warunki obiektywne, lecz ich subiektywna interpretacja. Wzmacniający efekt nagrody nie wystąpi, jeśli nie postrzegamy go jako wyniku własnych działań.” (Zimbardo 2002)

Każdy zna z pewnością opowieść o „Czarnoksiężniku z Krainy Oz”, rozważmy tę opowieść jako psychologiczne stadium motywacji. Dorotka i jej troje przyjaciół: Lew, Strach na Wróble i Blaszany Człowiek, starają się za wszystkich sił dotrzeć do Szmaragdowego Miasta, stawiając czoło wszelkim przeciwnikom i pokonując przeszkody. Czynią to oczekując, że otrzymają od Czarnoksiężnika to, czego potrzebują.

Mądry Czarnoksiężnik umie ich jednak przekonać, że oni sami potrafią spełnić swoje życzenia i przezwyciężyć swoje wady.

Dla Doroty „dom” nie oznacza konkretnego miejsca, ale bliskość z kochanymi osobami, poczucie bezpieczeństwa, jest siedziba serca. Odwaga, której tak pragnie Lew, inteligencja, za którą tęskni Strach na Wróble, czy emocje będące marzeniem Blaszanego Człowieka są atrybutami, które już posiadają, muszą myśleć o nich w inny sposób.

Nie jako o wewnętrznych warunkach, ale jako o pozytywnych napięciach między sobą a innymi ludźmi.

Wykazali to we wspólnej podróży do krainy Oz, podróży kierowanej głównie przez oczekiwania, wyobrażeniami o tym, jaka będzie ich przyszłość, kiedy otrzymają to, czego pragną. Czarnoksiężnik z Krainy Oz był pierwszym psychologiem poznawczym.

2.5.Behawiorystyczna teoria motywacji

Koncepcja behawiorystyczna, podobnie jak inne elementy behawioryzmu, jest koncepcją empiryczną. Podstawowe są trzy pojęcia: popęd (drive), pobudka (incentive), wzmocnienie (reinforcement).

„Popęd pojmowany jest obiektywnie jako wielkość deficytu jakiegoś ważnego dla organizmu czynnika pozytywnego lub jako siła oddziaływania czynnika negatywnego.” (Strelau 2000)

Liczba godzin bez pokarmu czy bez picia, z drugiej strony zaś wielkość przeszkody pokonywanej w celu uniknięcia bólu czy strachu - to wsakażniki obecności i wielkości popędu.

Niektóre popędy nie wymagają uczenia się, omawiane wcześniej popędy pierwotne, inne natomiast są wynikiem uczenia się - popędy wtórne.

Popędem wtórnym jest na przykład zapotrzebowanie na środki chemiczne bądź używki, ukształtowane na skutek indywidualnego procesu uczenia się.

„Pobudka to obiekt lub stan mający zdolność redukowania lub zmniejszenia wielkości popędu.” (Strelau 2000) W przypadku głodu pobudką jest znajdujący się w polu psychologicznym pokarm. Pobudka w pewnych warunkach zastępuje lub uruchamia popęd w innych może być czynnikiem redukującym popęd. Wynika z tego, że czasem czynnikiem uruchamiającym motywację może być pobudka czasem popęd.

Wzmocnieniem „jest każdy obiekt lub każdy stan rzeczy, który zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia reakcji wywołanej działaniem danego bodźca.” (Strelau 2000)

Wielkość wzmocnienia, odstęp czasowy między reakcją a wzmocnieniem, częstość oraz regularność wzmocnień decydują o prawdopodobieństwie wykonywania reakcji. Najpełniejszy system motywacji w psychologii behawiorystycznej zaproponował Clark Hull. Według niego motywacja ma swoje źródła w Darwinowskiej walce o byt.

Do przeżycia potrzebne są zatem pewne obiekty - pokarm., woda oraz pewne umiejętności zdobywania tych obiektów - atak, ucieczka. Nadmiar obiektów negatywnych czy deficyt obiektów pozytywnych, ważnych dla przetrwania uruchamia popęd. Popędy uruchamiają zachowania te w konsekwencji przynoszą lub nie wzmocnienia. Hull dokonał podziału na popędy i wzmocnienia pierwotne oraz wtórne.

3. Fizjologiczne podejście do motywacji.

Fizjologiczne podejście do motywacji oznacza dążenie do zrozumienia związków między motywacją a funkcjonowaniem organizmu. Podejście fizjologiczne jest próbą zrozumienia i wyjaśnienia biologicznych podstaw zachowania. Tylko w podejściu fizjologicznym usiłuje się ustalić związki pomiędzy zachowaniem a genetycznym wyposażeniem organizmu. Istnieją różne warianty tego podejścia.

3.1. Teoria pobudzenia.

„Pobudzenie jest wskaźnikiem ogólnej reaktywności organizmu na aktywację układu siatkowatego w pniu mózgu.” (Zimbardo 1999) Pobudzenie można określić jako chwilowy stan organizmu, który odznacza się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości, które ukazują zwężenie jej pola. Siatkowaty układa aktywizujący autonomiczny i układ nerwowy reguluje poziom pobudzenia. Pobudzenie wprowadza organizm w stan, który ułatwia przejawianie zachowań adaptacyjnych w warunkach zwiększonych wymagań, stawianych mu przez zewnętrzne środowisko. W stanie pobudzenia krew kierowana jest do mięśni i do mózgu, którego aktywność bioelektryczna wzrasta, serce bije gwałtowniej. Kanadyjski psycholog D. O. Hebb mówi, że nie tylko niski ale także wysoki poziom pobudzenia nie sprzyja efektywnemu funkcjonowaniu. Uważa on natomiast, że jest ono optymalne przy średnim pobudzeniu. Zależność między wielkością pobudzenia a sprawnością funkcjonowania ma, zdaniem Hebba, kształt zbliżony do odwróconej litery U.

Według wielu teoretyków organizm posiada mechanizm, który można porównać do bezpieczników elektrycznych. Jeśli zewnętrzna stymulacja jest zbyt silna i następuje przeciążenie informacyjne systemu, wówczas układ siatkowaty uruchamia mechanizmy nie dopuszczające do świadomości podmiotu wszystkich napływających informacji, lub też przeorganizowujące i upraszczające ich znaczenie. Gdyby układ siatkowaty nie „wyłączał kolejnych bezpieczników”, organizm nie poradziłby sobie ze złożoną rzeczywistością funkcjonowałyby znacznie gorzej lub doszłoby do całkowitej dezorganizacji jego reagowania.

Założenie dotyczące krzywoliniowej zależności pomiędzy poziomem pobudzenia a efektywnością funkcjonowania, które zawarte jest w prawie Yerkesa-Dodsona. Mówi ono o tym, że poziom wykonania zmienia się wraz z motywacją i trudnością zadania. W zadaniach łatwych i prostych poziom motywacji podnosi skuteczność wykonania. W zadaniach trudnych i złożonych optymalny jest niższy poziom motywacji. Umiarkowany poziom motywacji jest zasadniczo najlepszy dal zadań o umiarkowanym stopniu trudności. Poniższe funkcje, które występują w kształcie litery odwróconego „U” ukazują, że poziom wykonania jest gorszy przy motywacji skrajnie niskiej i skrajnie wysokiej.

Rysunek 5. Prawo Yerkesa-Dodsona.

Próbowano wyjaśnić niespójność wyników badań poprzez teorię psychologicznej zmiany ukierunkowania M. Aptera. Koncepcja ta zakładała, że nie występuje tylko jeden, ale dwa poziomy pobudzenia, optymalne z perspektywy efektywności funkcjonowania. Ten, który będzie w danym momencie korzystny, zależy od przyjętej przez podmiot orientacji wobec zewnętrznej rzeczywistości. Apter wymienia dwie takie orientacje, które oznacza mianem stanów metamotywacyjnych. „Stan teliczny wiążę się z sytuacją, gdy człowiek ukierunkowany jest na realizację określonego celu.”(Strelau 2000) Doznaje on wtedy zobowiązania do podejmowania i kontynuowania działań nastawionych na jego osiągnięcie. Osoba znajdująca się w stanie telicznym skoncentrowana jest na celu i na własnych działaniach zmierzających do jego realizacji. Poczucie satysfakcji wiąże się z konstatacją zbliżenia do celu lub jego osiągnięcia. Drugi stan metamotywacyjny Apter nazwał stanem paratelicznym. „Stan parateliczny wiąże się z nastawieniem na samą aktywność, a nie na jej instrumentalny wobec celu charakter.” (Strelau 2000)Działanie pochłania uwagę podmiotu, ale nie ze względu na to, że może ono doprowadzić do jakiegoś rezultatu, tylko dlatego, że samo w sobie jest angażujące i satysfakcjonujące. Parateliczne zaangażowanie w aktywności staje się nie kiedy formą skrajną.

Przeżywanie przez podmiot pozytywnych lub negatywnych stanów emocjonalnych i efektywność jego funkcjonowania zależy od metamotywacyjnego stanu, w jakim się on znajduje, oraz od poziomu pobudzenia. W stanie telicznym podmiot działa znacznie lepiej, jeżeli poziom pobudzenia nie jest zbyt wysoki. Niski poziom pobudzenia korzystny wtedy, gdy zadania są trudne. Zbyt silne pobudzenie w takich warunkach prowadzi do ograniczenia możliwości przetwarzania informacji, a przez działającego człowieka jest odczuwalne jako lęk. W stanie paratelicznym podmiot funkcjonuje o wiele lepiej, jeżeli jest wyższy poziom pobudzenia emocjonalnego. Doznaje wtedy przyjemny stan podniecenia i funkcjonuje szybko i sprawnie. Człowiek, kiedy znajduje się przy niskim stanie paratelicznym, odczuwa znudzenie.

Jeżeli człowiek znajduje się w stanie telicznym to wie, iż powinien unikać pobudzenia, natomiast człowiek znajdujący się w stanie paratelicznym będzie poszukiwał tego pobudzenia. Jeżeli zmieniają się warunki zewnętrzne to często też zmienia się metamotywacyjne nastawienie człowieka. Subiektywne doświadczenie, które wynika z poziomu pobudzenia, także się zmienia. Podmiot, który doświadcza pozytywnych emocji, które wynikają ze skoku na bandżo, znajduje się w stanie paratelicznym. Jeżeli jednak usłyszy jakiś zgrzyt sznura, natychmiast przełączy się na stan teliczny (nastawiający organizm na cel którym w tym przypadku będzie ocalenie życia) i wtedy będzie doświadczać strachu, lub nawet paniki.

Teoria pobudzenia otworzyła nowe perspektywy badawcze, ale jak teoria ogólna nie utrzymała się, ponieważ różne pomiary pobudzenia fizjologicznego w zbyt małym stopniu korelowały ze sobą. Ponadto wykryto intensywną aktywność mózgu w fazie snu REM, która była uważana za punkt krańcowo niski na kontinuum pobudzenia organizmu.

3.2. Teoria regulacji homeostatycznej.

Regulacja homeostatyczna oznacza tendencję organizmu do utrzymania stanu równowagi. Kiedy organizmowi czegoś brakuje to wysyła on sygnał, który ukazuje potrzebę, i uruchamia poszukiwanie tego czegoś. Natomiast kiedy organizm jest nasycony, wysyła wtedy sygnał, który informuje, że to coś nie jest już potrzebne i zostają zaprzestane poszukiwania.

Model homeostatyczny został zaproponowany przez Freuda. Zapoczątkowany został natomiast przez Clarka Hulla w latach trzydziestych XX wieku, według niego motywy takie jak głód czy pragnienie, powodują wzrost pobudzenia i aktywizują zachowanie. Przedmiotem uczenia się jest posiadanie zachowań skutecznie redukujących to napięcie. Można wyuczyć się popędów wtórnych dzięki mechanizmowi skojarzeń. Popędem takim może być chociażby dążenie do zdobywania pieniędzy, które stanowią środek zaspokojenia wielu popędów podstawowych takich jak zdobywanie żywności. Popędy podstawowe takie jak głód są pobudzane stanami deprywacji. Kiedy człowiek czuje głód to motywuje go to do działania, które odbudowuje równowagę wewnątrz organizmu. Ta właśnie tendencja nazywana jest homeostazą. I tak więc większość zwierząt je dopóty nie zniknie głód.

Rysunek 6. Model homeostatyczny.

]

3.3. Mechanizmy fizjologiczne specyficznych systemów motywacyjnych.

3.3.1 Głód

Głód, to uczucie znane jest każdemu. Gdy pojawia się zachowanie organizmu staje się podporządkowane jednemu celowi, a mianowicie zdobyciu pokarmu. Zdobywanie oraz spożywanie pokarmu jest behawioralnym komponentem złożonego mechanizmu homeostatycznego powoduje on, że w organizmie jest regulowany odpływ odpowiednich składników, które są niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania.

Organizm aby efektywnie mógł się odżywiać musi być wyposażony w mechanizmy spełniające takie zadania:

wykrycie wewnętrznej potrzeby jedzenia;

zapoczątkowanie oraz organizacja zachowania konsumpcyjnego;

kontrolowanie ilości i jakości spożywanego pokarmu;

kiedy spożyje się właściwą ilość jedzenia należy się powstrzymywać od dalszego konsumowania.

Chciałabym teraz wyjaśnić skąd tak właściwie bierze się poczucie głodu. „Walter Cannon uważał, że zlokalizowane doznania aktywności gastrycznej pustego żołądka są jedyną podstawą odczucia głodu. Jego zdaniem pusty żołądek dostarcza nieprzyjemnej stymulacji skurczów, które wyzwalają aktywność mającą na celu wypełnienie żołądka i zlikwidowanie tych nieprzyjemnych bodźców.”(Zimbardo 1999)

Badacze przez wiele lat starali się określić „mózgowe ośrodki głodu”, które odpowiedzialne są za pobudzenie i wygaszanie głodu, a także mechanizmy odżywiania się. W podejściu tym stało się to zbyt bardzo ograniczone. Przekonania dotyczące głodu  i odżywiania się odwołują się do złożonego modelu psychologicznego i biologicznego. Podejście wielosystemowe uznaje, że mózg z wieloma innymi systemami, biologicznymi i psychicznymi po to aby zgromadzić informacje o głodach wyuczonych, wymogach energetycznych organizmu, poziomie nasycenia pokarmem, a także preferencjach pokarmowych oraz informacje o socjo - kulturowych wymogach wobec jednostki. Dzięki sygnałom, które są wysyłane do systemu nerwowego, hormonalnego przez mózg do członków i mięśni, inicjowane są lub powstrzymywane poszukiwanie i spożywanie pokarmu.

Boczne podwzgórze jest obszarem pierwotnie zaangażowanym w kontrolę jedzenia, kiedy odrębny obszar położony w pobliżu to jest podgórze brzuszno- przyśrodkowe, zawiaduje zahamowaniem albo zaprzestaniem odżywiania się. Podwójny mechanizm podwzgórzowy wraz z procesami na wejściu i wieloma związanymi z nimi procesami uruchamia albo hamuje odżywianie się.

Występują dwie główne koncepcje, które mówią o tym jak dochodzi do odczucia głodu, a następnie sytości. Zgodnie z hipotezą glukostatyczną sygnałem głodu czy sytości jest poziom cukru prostego glukozy. Kiedy komórki zużywają glukozę, zimniejsza się wtedy ich możliwość energetyczna i wzrasta głód. Koncepcja ta nie jest tak powszechnie akceptowana, ponieważ wydaje się, że na głód wpływają inne czynniki niż regulacja glukozy. Druga hipoteza to hipoteza lipostatyczna przyjmuje ona, iż głód jest regulowany przez poziom lipidów czyli tłuszczów w organizmie. Odczuwany jest głód gdy proporcja tłuszczów w organizmie spada poniżej pewnej wartości.

Jemy po to aby zaspokoić głód, ale także jemy aby jemu zapobiec. Drapieżniki poświęcają dużą ilość energii na polowanie, zanim osłabną z głodu. Wiele gatunków gromadzi i składuje zaspy jedzenia. Dzięki tej strategii można zapobiegać wyczerpaniu zapasów i nie dopuścić żeby pojawił się niedostatek. Mechanizmy hamujące jedzenie i mechanizmy je powstrzymujące są do siebie podobne chociaż pośredniczy w nich podwzgórze brzuszno- przyśrodkowe. Czynności jedzenia powstrzymują hamulce krótkoterminowe, natomiast jedzenie pomiędzy posiłkami powstrzymują hamulce długoterminowe.

Poziom nasycenia jest osiągnięty wówczas gdy wysoki poziom glukozy i niski poziom wolnych kwasów tłuszczowych występuje we krwi, informacje te zostają przetworzone przez mózg , ale wcześniej ukazują się liczne sygnały obwodowe, które nakazują zatrzymanie czynności. W żołądku występują detektory ciśnienia, które sygnalizują odprężenie, natomiast nieprzyjemne odczucia smakowe mogą wywołać odruch wymiotny. Pomiędzy posiłkami lub w czasie jedzenia, występuje pobudzenie do czynności jedzenia, na których zahamowanie może wpływać wiele procesów emocjonalnych i odruchów wyuczonych. Przykładem może być tutaj stwierdzenie, iż ludzie, a także zwierzęta nie jedzą kiedy są przestraszeni.

3.3.2. Otyłość.

Otyłość jest to zjawisko rodzinne. Po przeprowadzeniu szeregu badań dziś można stwierdzić, iż waga dzieci jest zbliżona do wagi ich rodziców biologicznych. W pojawieniu się otyłości bierze udział dziedziczność.

Biorąc pod uwagę wpływ czynników genetycznych albo przekarmianie w krytycznym okresie wczesnego dzieciństwa możemy zauważyć, iż ludzie zostają zaprogramowani do otyłości, co oznacza, że mają więcej komórek tłuszczowych niż ludzie o normalnej wadze. Nie są to komórki nadwagi, lecz komórki, w których tłuszcz jest przechowywany. Głód zespala się z ilością tłuszczu, który jest w nich przechowywany. Kiedy upłynie dany czas od posiłku to poziom cukru we krwi spada i powoduje uzupełnianie dzięki pobieraniu tłuszczu z tych właśnie komórek. Jeżeli zostanie przekroczona wartość krytyczna niedobór tłuszczu jest sygnalizowany do podwzgórza, uruchamiając popęd głodu. Człowiek, który ma o wiele bardziej rozbudowaną tkankę tłuszczową czuje szybciej łaknienie, chociaż ma taką samą wagę ciała jak inni. Dzieje się tak prawdopodobnie dlatego, iż są liczniejsze sygnały niedoboru wysłane do mózgu. Ci, którzy są otyli lub byli kiedyś mają o wiele większą ilość tkanki tłuszczowej niż osoby o wadze normalnej. Wiele osób, które niegdyś odchudzały się odczuwają głód, który muszą wstrzymywać, aby utrzymać odpowiednią wagę ciała.

Kiedyś badacze błędnie uważali, iż głód jest zdeterminowany przez stymulację obwodową, która pochodzi ze skurczów żołądka, a także sądzili, iż głód można całkowicie wytłumaczyć działaniem centralnych procesów mózgowych. W podejściu nowszym wielosystemowym badania nad głodem uwzględniają złożone interakcje pomiędzy mózgiem, systemem hormonalnym, stymulacją lokalną i czynnikami psychologicznymi.

3.3.3. Motywacja seksualna

Teoretycy motywacji starają się także zrozumieć występujące u człowieka pożądanie seksualne, które jest po części podstawą biologiczną w potrzebie prokreacji. Motywacja seksualna ma swój początek w podwzgórzu, które pobudza gruczoł przysadki do uwalniania hormonów wpływających na produkowanie androgenu (męskiego hormonu płciowego) i estrogenu (żeńskiego hormonu płciowego). Jedzenie jest konieczne, aby mogła przetrwać jednostka natomiast seks nie. Dla ewolucji gatunku seks jest ważniejszy niż przetrwanie. Dla ewolucji nie istnieje coś takiego jak celibat i szybko go eliminuje. Seks jest altruistyczny, dlatego, iż działa w interesie gatunku.

Źródłem motywacji jest popęd seksualny między innymi dlatego, iż nie jest on tak istotny dla indywidualnego przetrwania, ale decyduje o przetrwaniu genów. Motywuje szeroką gamę zachowań i procesów psychicznych. Może także działać niezależnie od deprywacji seksualnej. Większość wiedzy o fizjologii pobudzenia i zachowania seksualnego pochodzi z badań nad zwierzętami. Psychologowie zaniedbali badania tego potężnego motywu ludzkiego przede wszystkim z powodu kulturowych oporów jakie towarzyszą seksualności.

Seks z perspektywy ewolucyjnej jest mechanizmem tworzenia potomstwa zmiennego genetycznie. Seks u zwierząt jest kontrolowany przez hormony. Natomiast u ludzi przedmiotem uczenia się i polem oddziaływania wartości kulturowych jest aktywność seksualna. Kinsey poprzez swój sondaż nad zachowaniami seksualnymi Amerykanów otworzył studia nad seksem. Dzięki pracom Mastersa i Johnsona powstały pierwsze dane dotyczące cyklu reakcji seksualnej mężczyzn i kobiet.

4. KLICZNE PODEJŚCIE DO MOTYWACJI

Klincze podejście do motywacji akcentuje znaczenie, jakie dla niej osobowość, i często w badaniach odwołuje się do studiów przypadków.

4.1. Murrayowska teoria potrzeb

1. Henry Murray przedstawił teorię potrzeb, które jego zdaniem leżą u podstaw ludzkiej motywacji. Należą do nich m.in. potrzeba władzy, afiliacji i osiągnięć. Na przykład ludzie z silną potrzebą władzy szukają w życiu takich sytuacji, w których będą mogli dominować nad innymi. Z kolei ludzie z silną potrzebą afiliacji lubią nawiązywać bliskie kontakty z innymi, przebywać w grupie i unikać sporów.

2. Murray stworzył też narzędzie, Test Apercepcji Tematycznej (TAT), pozwalające na pomiar wielu spośród teoretycznie wyróżnionych potrzeb. W teście tym pokazuje się badanym wieloznaczne obrazki, które przedstawiają pobudzające emocjonalnie sytuacje. Badany musi do każdego z tych obrazków ułożyć opowiadanie. Tego rodzaju testy nazywa się technikami projekcyjnymi, ponieważ ludzie rzutują („projektują”) na pokazane na obrazkach sytuacje samych siebie - własne pragnienia czy potrzeby.

Potrzeba afiliacji: „Ludzie, którzy potrzebują ludzi”.

Motyw afiliacji nakłania nas do zawierania przyjaźni, łączenia się w grupy i preferowania pracy wspólnej z innymi nad samotną. Motywacja afiliacji jest częścią spoiwa utrzymującego rodziny i inne grupy społeczne. w tym sensie jest to z pewnością cecha pozytywna. Jednak niektórzy ludzie mają tak silną potrzebę afiliacji, że nie są w stanie samodzielnie podejmować decyzji, a nawet przebywać w jakimś miejscu bez innych. Badania Stanleya Schachtera przekonują, że bardzo silna potrzeba afiliacji może wskazywać na lęk, tak jak to się dzieje w przypadku trzymania się razem z innymi w obliczu jakiegoś zagrożenia.

W klasycznym eksperymencie nad wpływem leku na afiliację Schachter (1959) wzbudzał u części badanych silny lub umiarkowany lęk za pomocą informacji, że czeka ich za chwilę seria bardzo lub umiarkowanie bolesnych wstrząsów elektrycznych. Badanych proszono, aby zaczekali, aż aparat do „kopania prądem” zostanie odpowiednio nastawiony. Mogli zaczekać albo w pustym pomieszczeniu, albo w pokoju, w którym siedzieli już inni uczestnicy eksperymentu. Spośród osób oczekujących silnego wstrząsu większość (63%) wolała czekać w obecności innych, spośród osób oczekujących wstrząsu umiarkowanego zaś wolała to jedynie mniejszość (33%).

Dlaczego badani Schachtera woleli stowarzyszać się tylko z innymi nieszczęśnikami podzielającymi ich los? Schachter wyjaśnił ich preferencje w kategoriach teorii porównań społecznych - kiedy niewiadomo, jak postąpić ani nawet co powinno się odczuwać - zbliżamy się do innych, z którymi możemy porównać nasze uczucia i zachowanie. Wystraszeni badani z eksperymentu Schachtera mogli porównać swoje relacje z innymi, których czekał podobny los, ale nie z jakimiś osobami postronnymi. Takie beztroskie osoby postronne mogłyby wręcz wzbudzać niechęć jako ci, którym „uszło na sucho”.

4.2. Mcclellanda teoria potrzeby osiągnięć

1. Dawid McClelland w swoich pracach nad motywacją skoncentrował się szczególnie na potrzebie osiągnięć. Sądził na przykład, że ludzie odnoszący sukcesy odznaczają się stosunkowo wysoką potrzebą osiągnięć. Poszukują oni dla siebie zadań stanowiących umiarkowane wyzwania - trudnych, ale nie niemożliwych do wykonania.

2. Poziom potrzeby osiągnięć dominujący w danym społeczeństwie związany jest z jego produktywnością.

a) Motywacja osiągnięć

Biologiczne ujęcie motywacji - pogląd o dążeniu do zaspokajania potrzeb fizjologicznych - jest tylko częściowym wyjaśnieniem tego, co pobudza nasze zachowanie i nadaje mu kierunek. Zarówno głód, jak i seks mają składniki społeczne i fizjologiczne. Co więcej, są motywy, które w przeciwieństwie do głodu i seksu zdają się nie zaspokajać żadnej fizycznej potrzeby. Miliarderzy mogą mieć motywację do zarabiania coraz większych pieniędzy, gwiazdy filmowe do zdobywania coraz większej sławy, politycy do osiągania jeszcze większej władzy, ryzykanci do poszukiwania coraz więcej niebezpieczeństw. Tego rodzaju motywy zdają się nie słabnąć, kiedy zostaną zaspokojone. Im więcej osiągamy, tym większych możemy potrzebować osiągnięć.

b) Rozpoznanie motywacji osiągnięć

Czy twoim zdaniem osoby, których wypowiedzi wyrażają silną potrzebę osiągnięć, wolą zadania łatwe, wymagające umiarkowanego wysiłku, czy może bardzo trudne?

Badani, których wypowiedzi sugerowały niską motywację osiągnięć, zwykle wybierali albo bardziej łatwe albo bardziej trudne zadania, w których niepowodzenie jest nieprawdopodobne bądź, niekompromitujące (Gen, 1984). Osoby, których wypowiedzi wyrażają wysoką potrzebę osiągnięć, zwykły wybierać zadania umiarkowanie trudne, w których sukces jest osiągalny, lecz zależny od zdolności i wysiłku. Rzucając do celu, ustawiają się przeważnie w średniej odległości od tarczy, co umożliwia im pewne osiągnięcia, ale sprawia również odpowiednią trudność. Kiedy trudności narastają, osoby o silnej potrzebie osiągnięć są bardziej wytrwałe (Cooper, 1983). Przeciwnie, ludzie mniej ambitni łatwiej dają za wygrana, gdy chodzi o zdobywanie wykształcenia, utrzymanie pracy i wytrwanie w małżeństwie (McCall, 1994).

W jednym z badań śledzono losy 1528 kalifornijskich dzieci, których iloraz inteligencji kształtował się na najwyższym poziomie, jak uzyskuje tylko 1 procent badanych. Kiedy naukowcy porównywali 40 lat później ich kariery zawodowe, dostrzegli oddziaływanie różnić motywacji. Ci, którzy odnieśli największe sukcesy, byli bardziej ambitni, energiczni i wytrwali. Jako dzieci mieli więcej zainteresowań wymagających aktywności. Jako dorośli należeli do większej liczby różnych grup i woleli czynnie uprawiać sport, zamiast się tylko przyglądać (Goleman, 1980).

W innym badaniu, obejmującym wybitnych sportowców, naukowców i artystów, stwierdzono, że wszyscy mieli wysoką motywację i samodyscyplinę, byli gotowi każdego dnia poświęcić czas na realizację swoich celów (Bloom, 1985). Ci sławni ludzie wyróżniali się nie tyle nadzwyczajnym wrodzonym talentem, co raczej nadzwyczajną codzienną dyscypliną. Kiedy ich przygotowanie miało okazję się ujawnić, osiągali sukcesy.

Analiza życiorysów wielkich uczonych, filozofów, przywódców politycznych, pisarzy i muzyków potwierdza znaczenie zdyscyplinowanej motywacji. Jak zauważa Dean Keitch Simonton (1994), ludzie wielkich osiągnięć, pochłonięci pasją doskonalenia swego talentu, często od najmłodszych lat konsekwentnie zmierzają do celu. Dlatego w każdej dziedzinie tylko niewielka liczba osób przyczynia się do większości jej zdobyczy. Choć poziom inteligencji rozkłada się w postaci krzywej normalnej w kształcie dzwonu, poziom osiągnięć nie tworzy takiej krzywej, co świadczy o tym, że osiągnięcia wymagają czegoś więcej niż samych zdolności.

c) Źródła motywacji osiągnięć

Dlaczego, mimo podobnego potencjału, niektórzy mają silniejszą motywację osiągnięć niż inni? Dzieci o wysokiej motywacji mają często rodziców, którzy zachęcają ich do samodzielności od najmłodszych lat oraz chwalą i nagradzają ich sukcesy (Teevan, McGhee, 1972). Tacy rodzice zachęcają dzieci do samodzielnego ubierania się i jedzenia, i do nauki w szkole, wyrażając zadowolenie z ich osiągnięć. Teoretycy sugerują, że wysoka motywacja osiągnięć ma w tym przypadku korzenie emocjonalne, ponieważ dzieci uczą się kojarzyć osiągnięcia z emocjami pozytywnymi. Można również dostrzec tutaj korzenie poznawcze, kiedy dzieci uczą się przypisywać sukcesy własny6m zdolnością i wysiłkom, mają wobec siebie coraz większe oczekiwania (Dweck, Elliott, 1983).

Wpływ rodziców wyjaśniają inne fascynujące zjawiska, mianowicie korelację pomiędzy kolejnością urodzin dziecka a jego osiągnięciami. W Ameryce Północnej i w Chinach pierwsze dzieci spośród rodzeństwa oraz jedynacy mają nieco lepsze wyniki w szkole i w testach inteligencji, a także częściej niż ich młodsi bracia i siostry dostają się do prestiżowych szkół, (Falbo, Polit, 1986; Falbo, Poston, 1993). Wyniki te mogą częściowo ogólnie wyższy status społeczno - ekonomiczny niewielkich rodzin, gdzie jest mniej młodszego rodzeństwa (Blade, 1989). Jednak w odrębnych badaniach obejmujących sławnych ludzi, 64 procent „wybitnych Amerykanów” stanowili starsi z dwojga rodzeństwa, podobnie jak 61 procent wykładowców Rhodes, 66% wykładowców National Merita oraz 21 z 23 astronautów wybranych do pierwszego amerykańskiego programu kosmicznego.

Ciekawe wydają się spekulacje na temat różnic doświadczeń pierworodnych dzieci i ich młodszego rodzeństwa. Jedna z różnić może być większa dbałość rodziców o pierwsze dziecko, kiedy jeszcze jest jedynakiem. Być może rodzice więcej inwestują w najstarsze dziecko. Może robią mu więcej zdjęć, bardziej zachęcają do wysiłku i mają wobec niego większe oczekiwania. Młodsze rodzeństwo wykazuje natomiast często wyraźną przewagę społeczną. Osoby te mają zwykle lepszy kontakt z innymi i są bardziej popularne. Przewaga starszego rodzeństwa - pod względem wzrostu, siły, umiejętności wypowiedzi i doświadczenia - najwyraźniej pobudza u młodszych talent współżycia społecznego (Miller, Maruyama, 1976).

W dziejach nauki uczeni, którzy mieli starsze rodzeństwo, byli odważniejsi w wysuwaniu nowych teorii - zarówno błędnych, jak frenologia i mesmeryzm, jak i słusznych na przykład że Ziemia obraca się wokół Słońca. Kopernik, który stworzył teorię heliocentryczną, był drugim z czworga dzieci, Tycho Brahe, który bronił tradycyjnego poglądu, że Słońce i gwiazdy krążą wokół Ziemi, był jedynakiem. Karol Darwin, czwarty z pięciorga dzieci, znajdował poparcie dla swoich idei przeważnie wśród uczonych którzy urodzili się jako kolejne dzieci w rodzinie, nie cieszył się natomiast uznaniem wśród tych, którzy urodzili się jako najstarsi. Historyk nauki Frank Sulloway (1996) pisze, że wśród przywódców radykalnych rewolucji naukowych przeważają osoby, które miały starsze rodzeństwo. Spośród 3881 uczonych, którzy uczestniczyli w 28 dyskusjach, nowe koncepcje popierało 37% urodzonych jako najstarsze dziecko w rodzinie oraz 62% mających starsze rodzeństwo. Reguła ta powtarza się również na przykładzie rewolucji protestanckiej, popieranej częściej przez przywódców religijnych należących do młodszego rodzeństwa. Wydaje się, że dzieci pierworodne są bardziej sumienne i konserwatywne, a urodzone w następnej kolejności bardziej samodzielne i twórcze.

Co nadaje treść potrzebie osiągnięć? Czy chcesz dobrze wypaść na tych zajęciach? Jeżeli tak, to dlaczego? Carol Dweck (1997) stwierdziła, że motywacja osiągnięć może być napędzana różnymi siłami. Czy najbardziej zależy ci na wysokim poziomie wykonania, to znaczy na osiąganiu wysokich ocen? Skoro tak, to być może, dlatego że jesteś w ogóle zorientowany na uchwytne nagrody w postaci dobrej pracy i uznania rodziców i wykładowców oraz na uniknięcie krytyki. Czy też motywują cię głównie cele związane z samym uczeniem się? Głównym twoim celem może być poszerzanie wiedzy i podniesienie umiejętności, dobre zrozumienie materiału wykładanego na tych zajęciach. Cele związane z wysokim poziomem wykonania są zwykle nagradzane zewnętrznymi nagrodami, w rodzaju wysokich dochodów i prestiżu. Cele związane z samym uczeniem się nagradzane są wewnętrznie, na przykład w postaci własnej satysfakcji. Wielu z nas dąży do równoczesnego osiągnięcia obu tych rodzajów celów - i w nauce, i w pracy.

4.3. Maslowa hierarchia potrzeb

Abraham Maslow przedstawił hierarchiczną teorię potrzeb, zgodnie z którą zanim człowiek stanie się zmotywowany do zaspakajania potrzeb zajmujących wyższe miejsce w hierarchii, muszą być zaspokojone jego potrzeby z poziomów niższych.

Model Maslowa zakłada, że istnieje hierarchia różnorodnych potrzeb motywacyjnych oraz że pewne potrzeby podstawowe muszą być zaspokojone, zanim będzie możliwe zaspokojenie potrzeb bardziej wysublimowanych, pochodzący z wyższego poziomu (Maslow, 1970, 1987). Model ten można przedstawić w postaci piramidy, w której podstawowe potrzeby zajmują niższe miejsca w hierarchii, a potrzeby wyższego rzędy znajdują się u jej szczytu. Aby określona potrzeba została uaktywniona i mogła ukierunkować zachowanie, muszą być najpierw zaspokojone bardziej podstawowe potrzeby.

Podstawowe potrzeby to te, które wcześniej nazywaliśmy popędami (potrzebami fizjologicznymi): potrzeba wody, jedzenia, snu, seksu i tym podobne. Póki nie są one zaspokojone, człowiek nie może realizować potrzeb z wyższego poziomu. Następna w kolejności jest potrzeba bezpieczeństwa. Maslow uważa, że ludzie chcą żyć w bezpiecznym, niebudzącym obaw otoczeniu po to, aby móc skutecznie działać. Potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa są potrzebami podstawowymi.

Tylko wtedy, gdy podstawowe potrzeby są zaspokojone, człowiek może myśleć o zaspokojeniu wyższych potrzeb, takich jak miłości, przynależności, szacunku i samorealizacji. Do potrzeby miłości i przynależności można zaliczyć pragnienie obdarzania uczuciem i otrzymywania uczucia oraz bycia członkiem jakieś grupy lub społeczności. Gdy z kolei te potrzeby są spełnione, człowiek szuka szacunku, czyli dąży do zbudowania poczucia własnej wartości, pragnąc jednocześnie, aby inni także poznali się na jego możliwościach i wartości.

Zaspokoiwszy te cztery grupy potrzeb, - co nie jest proste - osoba jest gotowa dążyć do spełnienia potrzeby najwyższego rzędu, czyli samorealizacji. Jest to stan samozaspokojenia, w których ludzie osiągają pełnię swoich możliwości. Gdy Mslow poraz pierwszy przedstawił to pojęcie, posłużył się nim, by opisać kilka znanych osób, takich jak Eleonora Roosevelt, Abraham Lincoln i Albert Einstein. Lecz samorealizacja nie dotyczy tylko sławnych osób. Rodzic z doskonałymi umiejętnościami wychowawczymi, nauczyciel, który każdego roku pomaga uczniom odnosić sukcesy w nauce, oraz artysta realizujący swój twórczy potencjał - wszyscy mogą osiągać samorealizację. Ważne jest, żeby dobrze się czuć ze sobą samym i odnosić satysfakcję z pełnego wykorzystania swego talentu. W pewnym sensie samorealizacja prowadzi do osłabienia dążeń, gdyż daje poczucie zadowolenia z istniejącego stanu rzeczy (Jonem Crandall, 1991).

Niestety, badania nie mogą potwierdzać prawdziwości porządku potrzeb z teorii Maslowa, trudno jest zmierzyć w sposób obiektywny samorealizację (Haymes, Green, 1984; Weiss, 1991; Neher, 1991). Jednak model Maslowa jest ważny z dwóch powodów, podkreśla złożoność ludzkich potrzeb i akcentuje, że dopóki nie zostaną zaspokojone podstawowe potrzeby biologiczne, ludzie będą stosunkowo mało dbali o potrzeby wyższego rzędu. Osoba głodna przede wszystkim chce zdobyć pożywienie i nie będzie dbać o miłość ani szacunek. Model ten pozwala wyjaśnić, dlaczego ofiary nieszczęść, takich jak głód i wojna, niekiedy zrywają więzy rodzinne i obchodzi je tylko własne dobro.

4.4. Praca w świetle teorii potrzeb

Teorie potrzeb opierają się na podejściu teoretycznym Maslowa. Jedna z nich znana jako Teoria ERG (ERG theory), wyróżnia tylko trzy grupy potrzeb:

• potrzeby bytowe (Existence),

• potrzeby więzi (Relatedness),

• potrzeby wzrostu (Growith) (Alderfer, 1972).

Na potrzeby egzystencji składają się: potrzeba pożywienia, mieszkania, płacy i bezpiecznych warunków egzystencji. Potrzeby więzi są natury społecznej, wiążą się z jasną i dostępną komunikacją społeczną. Potrzeby wzrostu proponują rozwój naturalnego potencjału jednostki i odpowiadają potrzebom szacunku i samoaktualizacji w hierarchii Maslowa. W odróżnieniu od teorii Maslowa, teoria ERG zakłada, że potrzeby wyższe mogą zostać zaktywizowane zanim potrzeby poziomu niższego zostaną w pełni zaspokojone. Ogólnie biorąc, badania wspierają w większym stopniu teorię ERG niż teorię hierarchii potrzeb Maslowa (Betz, 1982; Waha i Bridwell, 1976).

5. POZNAWCZE PODEJŚCIE DO MOTYWACJI

Podejście poznawcze akcentuje rolę, jaką w procesach motywacyjnych odgrywają wyższego rzędu procesy uczenia się i myślenia.

5.1. Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna

Motywacją wewnętrzną (intrinsic motivation) nazywamy motywację powodującą zaangażowanie w jakąś aktywność dla niej samej, bez zewnętrznych nagród.

Czynności, które podejmujemy, ponieważ po prostu lubimy je robić - jak gry wideo, śpiewanie pod prysznicem, rozwiązywanie krzyżówek lub prowadzenie sekretnego dziennika - są motywowane wewnętrznie. Również praca może być motywowana wewnętrznie, kiedy jednostka jest głęboko zainteresowana wykonywanym zawodem.

Motywacja zewnętrzna (extrinsic motivation) każe natomiast angażować się w jakąś aktywność dla jej zewnętrznych konsekwencji. Przy motywacji zewnętrznej, zachowanie jest instrumentem otrzymania czegoś dodatkowego, podczas gdy przy motywacji wewnętrznej, zachowanie jest wykonywane bez innego celu niż bezpośrednie nagrody płynące z niego samego. Zażywanie witamin jest motywowane zewnętrznie, jedzenie rurek z kremem - motywowane wewnętrznie.

Zewnętrzne ograniczenia ludzkiej aktywności, takie jak presja oceny i ścisły nadzór, zdają się mieć podobny do nagród wpływ na motywację. Zazwyczaj uczniowie kursów, na których jest silny nacisk na oceny, mogą stwierdzić, że ich motywacja, nawet do najbardziej ulubionych przedmiotów, może spaść po egzaminie końcowym - pracowali przede wszystkim dla oceny. Złote medale, oceny i kary za niepowodzenie lub niestosowne zachowanie paradoksalnie podważają przekonanie (fałszywe), że uczniowie są motywowani zewnętrznie i ich uczenie się, by było skuteczne, musi prowadzić do zewnętrznych konsekwencji.

Uważa się, że aktywnością motywowanym wewnętrznie towarzyszy specjalny stan umysłu, zwany poczuciem przepływu (flow) .

Doświadczenie przepływu charakteryzuje się przyjemną utratą samoświadomości i poczucia upływu czasu, wraz z głęboką koncentracją na zadaniu, a nie na jego wyniku. Poczucie przepływu jest nieodłączne od procesu twórczego i stanowi efekt skrajnego zaangażowania motywacyjnego w aktywność, a nie w jej ewentualne skutki. Jest ono nagrodą za motywację wewnętrzną. Choć niektórzy ludzie w poszukiwaniu przepływu sięgają po alkohol i narkotyki, ustalono empirycznie, że praca dostarcza więcej okazji do jego przeżycia niż wypoczynek i zabawa.

a) Motywacja wewnętrzna a osiągnięcia

W klasie, w miejscu pracy i na boisku sportowym działają dwa rodzaje motywacji. Motywacja wewnętrzna to chęć bycia skutecznym i wykonywania pewnych zadań dla własnej przyjemności. Osoby motywowane wewnętrznie w pracy i w grze szukają zadowolenia, zainteresowania, ekspresji osobowości lub wyzwania. Motywacja zewnętrzną to poszukiwanie zewnętrznych nagród i unikanie kar.

Chcąc zrozumieć różnice pomiędzy motywacją zewnętrzną a wewnętrzną, warto zastanowić się nad swoim obecnym doświadczeniem. Czy odczuwasz przymus przeczytania książki w zaplanowanym terminie? Martwisz się o ocenę? Masz chęć na nagrodę, która będzie zależała od twoich postępów? Jeżeli tak to jesteś motywowany zewnętrznie (jak do pewnego stopnia większość studentów). Czy materiał, który masz przeczytać, wydaje ci się interesujący? Czy ucząc się, masz poczucie, że stajesz się mądrzejszy? Czy gdyby nie chodziło o stopnie, byłbyś na tyle zainteresowany, żeby przerobić materiał dla własnej przyjemności? Jeśli tak, to twoje wysiłki są wspomagane również motywacja wewnętrzną.

W sporcie i w innych dziedzinach silne naciski zewnętrzne i podniety mogą zniweczyć wewnętrzna przyjemność działania. Dean Ryan (1980) zajmował się badaniem zawodników ze studenckiej drużyny futbolowej. Okazało się, że zawodowcy (w pewnym sensie opłacani za grę) znajdowali w niej mniejszą przyjemność niż amatorzy. Wydaje się, że zapłata i presja przekształcają rozrywkę w pracę. Nagrody mogą jednak zwiększać motywację wewnętrzna, jeżeli przekazują zawodnikom informacje o ich osiągnięciach, (kiedy nagradza się postępy).

Czy trenerzy powinni, zatem posługiwać się zewnętrznym naciskiem, nagrodami i rywalizacją? Badacze motywacji Edward Deci i Richard Ryan uważają, że wszystko zależy od wyznaczonego celu (1985, 1992). Dla niektórych, na przykład dla legendarnego trenera piłkarskiego Vince Lombardiego „zwycięstwo to nie wszystko, to tylko jedna strona medalu”. Jeśli tak, to może warto wywierać nacisk na zawodników i wynagradzać ich za zwycięstwo. Większość programów wychowania fizycznego oraz sportu rekreacyjnego i amatorskiego stawia sobie jednak za cel wyłącznie zachęcanie do trwałego zainteresowania i udziału w aktywności fizycznej. W tym przypadku - zauważają Deci i Ryan - „naciski zewnętrzne, podkreślanie rywalizacji i oceniająca informacja zwrotna nie są właściwym środkiem do celu”. Jeżeli trenerzy drużyn młodzieżowych chcą, aby ich podopieczni w przyszłości nie porzucili sportu, nie powinni wpajać im dążenia do zwycięstwa, ale radość z jak najlepszej gry.

Porównywaniem motywacji wewnętrznej i zewnętrznej zajmują się też psychologowie religii (Regin, 1991; Gorsach, 1988). Niektórzy ludzie, zaangażowani w praktyki religijne, osiągają wysoki wynik w badaniu zewnętrznej motywacji religijnej, przyznając, że religia jest dla nich środkiem do innych celów. (Zgadzają się na przykład z twierdzeniem, że „główną przyczyną mojego zainteresowania religią jest fakt, iż mój kościół zajmuje się odpowiednią działalnością społeczną”). Inni, dla których religia jest celem samym w sobie, wykazują wysoką motywację wewnętrzna. („Przekonania religijne naprawdę stanowią istotę mojego podejścia do życia”). W porównaniu z ludźmi religijnymi zewnętrznie religijni wewnętrznie osiągają na ogół niższy wynik w testach uprzedzeń i lęków. Zwykle też mają większe poczucie kontroli nad własnym życiem i jaśniejszą wizję jego celu (Wulff, 1991).

b) Motywowanie innych

Rozwijająca się dziedzina psychologii pracy i organizacji obejmuje badania, z których menadżerowie mogą czerpać wiedzę, w jaki sposób:

• zachęcać podwładnych do pracy zespołowej i osiągnięć grupowych,

• dobierać właściwych ludzi do pracy, rozpoznając odpowiednich kandydatów o wysokiej motywacji,

• dostosowywać pracę do potrzeb pracowników, stwarzając warunki sprzyjające zadowoleniu i skuteczności,

• oceniać wyniki pracy i stwarzać zachęty do doskonalenia się.

Każdy lider (menadżer, trener czy nauczyciel) chciałby wiedzieć, jak można pobudzić motywację, wydajność i satysfakcję osób, którymi kieruje. (Zadowoleni pracownicy nie zawsze są bardziej produktywni, ale mają mniej nieobecności w pracy rzadziej z niej rezygnują). Skuteczni liderzy podtrzymują motywację wewnętrzna, uwzględniają motywy swoich podwładnych, wyznaczają konkretne ambitne cele i wybierają właściwy styl kierowania.

c) Podtrzymywanie motywacji wewnętrznej

Zauważmy, że nagród zewnętrznych możemy używać na dwa sposoby: do sterowania, („Jeżeli posprzątasz w pokoju, to dostaniesz lody”) lub do informowania o sukcesie)”To było nadzwyczajne - gratulujemy!”). Próby sterowania zachowaniem poprzez nagrody i kontrolę mogą być skuteczne, dopóki trwają. Kiedy ustana, zainteresowanie wykonywaną czynnością często spada. Paradoksalnie, nauczyciele, którzy usilnie starają się poprawić wyniki w nauce swoich uczniów, zwykle bardzo ich kontrolują, podkopując w ten sposób motywację wewnętrzna.

Z drugiej strony, nagrody, które informują, że wysiłek się opłacił, mogą wzmagać poczucie kompetencji motywację wewnętrzną. W jednym z eksperymentów Tkane Pittman i współpracownicy (1980) dawali studentom college'u łamigłówki do rozwiązania. Studenci, którzy otrzymywali pochwały zawierające informacje („W porównaniu z większością badanych wypadłeś bardzo dobrze”), zwykle kontynuowali grę, gdy zostawali sami. Studenci, którzy nie dostawali nagród lub otrzymywali je w postaci sterującej, („Jeśli nadal będziesz tak dobrze sobie radził, będę mógł wykorzystać twoje dane”), rzadziej podejmowali dalsze próby. Pobudzanie lub obniżanie motywacji przez nagrody zależy, zatem od tego, czy używamy ich w celu sterowania zachowaniem czy dla informacji.

Obowiązuje tutaj pewna ważna zasada. Ponieważ używanie nagród do sterowania zachowaniem osłabia motywację wewnętrzna, przeto rodzice, nauczyciele i przełożeni powinni unikać nadmiernego sterowania. Ważne są oczekiwania, wsparcie, wyzwania, informacja, ale gdy chcemy przyczynić się do samodzielnych osiągnięć motywowanych wewnętrznie, nadmierne sterowanie jest szkodliwe.

5.2. Ciekawość, wyzwania i kontrola

1. Niektórzy badacze twierdza, że ciekawość człowieka budzą rzeczy, które są umiarkowanie nowe w stosunku do wcześniejszych doświadczeń i umiarkowanie trudne do opanowania.

2. Człowiek aktywnie dąży do samookreślenia się, a także - jak twierdzi Edward Deci - do poczucia kompetencji, związku z innymi ludźmi i pewnego stopnia autonomii. Gdy czujemy, że nasza swoboda w realizowaniu pożądanych torów działania jest krępowana, możemy doświadczyć reaktancji, która jest dążeniem do wystąpienia przeciwko temu, co widzimy jako sprawujące nad nimi kontrolę. Wewnętrznie motywowane działania zaspokajają zarówno naszą potrzebę kompetencji, jak i samookreślenia.

5.3. Poczucie własnej skuteczności

1. Albert Bandura zaproponował teorię dotyczącą poczucia własnej skuteczności. Zgodnie z ta teorią zdolność człowieka do realizowania celów w dużej mierze zależy od jego wiary w to, że istotnie potrafi te cele osiągnąć.

2. Z tego punktu widzenia główną przeszkodę na drodze do sukcesu stanowi przekonanie, że jest się niezdolnym do wykonania danego zadania, osłabiające motywację do działania.

5.4. Cele i plany

1. Wyniki badań wskazują na to, że ważnymi czynnikami motywującymi człowieka mogą być cele i plany ich osiągnięcia.

2. Cele są człowiekowi pomocne na kilka sposobów:

• pomagają koncentrować uwagę,

• pomagają w mobilizacji zasobów,

• skłaniają do wytrwałości,

• zachęcają do szukania sposobów realizacji.

Dokonuje się rozróżnienia pomiędzy rodzajami celów, wskazując na odmienność celów sprawnościowych i celów wykonaniowych. Cel sprawnościowy to nastawienie na nauczenie się tak dużo, jak to możliwe, aby samemu osiągnąć sprawność, „doskonałość”, mistrzostwo, niezależnie od osiągnięć innych osób. Cel wykonaniowy jest ukierunkowany na porównanie społeczne i współzawodnictwo, aby osiągnąć w danym zadaniu więcej niż inni.

Dzięki rozróżnieniu celów sprawnościowych i wykonaniowych możemy zrozumieć odmienne traktowanie szkoły i uczenia się przez różnych uczniów. Przyjęte przez uczniów nastawienie, co do celu wpływa na poziom zaangażowania w wykonywanie zadań oraz rodzaj stosowanych strategii uczenia się. Gdy uczniowie przyjmują nastawienie na sprawność, mają bardziej pozytywne postawy wobec zadań (nawet poza szkołą), w większym stopniu monitorują swoje rozumienie, częściej stosują strategię elaboracji i organizowania oraz wiążą nowy materiał z wcześniejszą wiedzą. Natomiast uczniowie o nastawieniu na wykonanie mają tendencję do koncentrowania się na strategiach zapamiętywania i powtarzania, często nie angażują się w rozwiązywanie problemów i myślenie krytyczne. Na ogół nie myślą o tym, czego się uczą, ale raczej szukają ułatwień i szybkich zysków (Maehr i Anderman, 1993).

Maehr (1992) zauważa, że nie ma nic dziwnego w tym, że uczniowie o różnych nastawieniach odmiennie zachowują się w szkole:

Jeżeli uczennica uważa, że celem uczenia się jest to, by być ocenianą jako zdolniejsza od pozostałych, dlaczego miałaby wybierać strategie polegające na głębokim przetwarzaniu informacji (na przykład elaborację czy organizowanie), które często są bardziej czasochłonne i nie pozwalają na osiągnięcie natychmiastowego sukcesu? Dlaczego maiłaby dążyć do dogłębnego zrozumienia czegoś, jeżeli linią graniczącą jest wynik testu sprawdzającego znajomość definicji pojęć? Czemu jedną uczennicę miałoby ciekawić, dlaczego tlen i wodór tworzą cząsteczki wody, skoro musi tylko umieć powiedzieć, że woda składa się z trzech cząsteczek?

Wiele badań nad nastawieniami uczniów i procesami uczenia się szkolnego dostarczyło wspólnych danych. Nastawienie na sprawność czy motywacja wewnętrzna prowadzą do wyższego poziomu zaangażowania poznawczego w naukę przedmiotu (Ames i Archer, 1988; Nolan 1988; Pintrich i Garcia, 1992). Inaczej mówiąc, uczniowie, którzy przyjmują nastawienie na sprawność lub mają wewnętrzną motywację, stosują takie strategie uczenia się, jak elaboracja i organizowanie oraz więcej strategii metaloznawczych niż uczniowie o nastawieniu na wykonanie czy motywacji zewnętrznej. Powyższe dane doskonale ilustrują znaczenie interakcji pomiędzy motywacją i uczeniem się. Jak już zostało wspomniane wcześniej, uczniowie mogą znać liczne strategie uczenia się, ale ich nie stosować.

5.5. Poznawcze teorie pracy

Poznawcze teorii motywacji do pracy, takie jak teoria sprawiedliwości i teoria oczekiwań wykraczają w swej analizie poza poziom potrzeb indywidualnych, uwzględniając czynniki społeczne i organizacyjne. Teorie te dążą do wyjaśnienia i przewidywania ludzkich reakcji na różne warunki pracy.

Teoria sprawiedliwości zakłada, że pracownicy są motywowani do podtrzymywania sprawiedliwych stosunków z innymi osobami znaczącymi (Adams, 1966). Pracownicy rejestrują swój wkład (inwestycje i zaangażowanie w sferze zawodowe) i swoje wyniki, (co im przynosi aktywność zawodowa), a potem porównują je z wkładem i wynikami innych pracowników. Kiedy stosunek wkładu i wyników pracownika A jest równy takiemu stosunkowi pracownika B (wynik A : wkład A = wynikowi B : wkład B), pracownik A będzie usatysfakcjonowany. Niezadowolenie pojawi się, jeśli te stosunki nie będą równe. Jeżeli iloraz pracownika A będzie niższy niż innych pracowników (postrzegane zbyt niskie dochody), A będzie zły; jeśli jednak iloraz A będzie wyższy niż innych (postrzegane przepłacanie), A będzie się czuł winny.

Ponieważ poczucie niesprawiedliwości jest nieprzyjemne, pracownicy zostają zmotywowani do przywrócenia sprawiedliwości poprzez zmianę istotnych wkładów i wyników. Zmiany te mogą być behawioralne (na przykład, redukując wkład przez mniej pilna pracę lub podwyższając wynik przez prośbę o podwyżkę) lub o charakterze psychologicznym (na przykład, poprzez reinterpretację wartości wkładu - „Moja Praca Nie jest naprawdę tak dobra”).

Badania potwierdziły predykcje teorii sprawiedliwości, szczególnie, jeśli chodzi o spostrzeganie zbyt niskich dochodów (Carrel i Dittrich, 1978). Jedno z badań wykazało, że zbyt nisko opłacani urzędnicy byli mniej produktywni, a pracownicy przepłacani bardziej produktywni niż pracownicy opłacani sprawiedliwie (Prichard i in., 1972). Podobnie studenci obarczeni dodatkowymi obowiązkami i w związku z tym nagrodzeni wysokim statusem, uzyskiwali wysokie oceny, podczas gdy studenci, których obarczono dodatkowymi obowiązkami bez związanych z tym zaszczytów (warunki zbyt niskiego opłacania) dramatycznie pogorszyli wyniki, prawdopodobnie w celu przywrócenia sprawiedliwości (Greenberg i Ornstein, 1983).

Teoria oczekiwań sugeruje, że pracownicy są zmotywowani, jeżeli oczekują, że ich wysiłek i sprawność w pracy przyniosą pożądane wyniki (Porter i Lawler, 1968; Vroom, 1964). Innymi słowy, ludzie angażują się w pracę, którą uważają za atrakcyjna (prowadząc do korzystnych konsekwencji) i wykonalna.

Teoria oczekiwań kładzie nacisk na trzy czynniki.

• Instrumentalność odnosi się do spostrzegania szansy, pozyskania nagrody za włożony wysiłek.

• Walencja to spostrzegana atrakcyjność uzyskiwanych wyników.

• Oczekiwanie to spostrzegane prawdopodobieństwo owocności wysiłku pracownika

Według teorii oczekiwań, pracownicy racjonalnie i logicznie oceniają prawdopodobieństwa tych trzech czynników i kombinują je na zasadzie mnożenia a nie sumowania. Najwyższy poziom motywacji pojawia się zatem wtedy, kiedy wszystkie trzy składniki mają wysokie prawdopodobieństwo, natomiast poziom spada, kiedy którykolwiek ze składników ma wartość zerową.

Jedną z zalet teorii oczekiwań jest czynione przez nią rozróżnienie pomiędzy motywacją a wykonaniem, poprzez wskazanie na wpływ takich czynników, jak umiejętności, zdolności i dobór odpowiedniego zawodu. One także, prócz motywacji, wpływają na poziom wykonania. Wyniki badań wspierają teorię oczekiwań, wskazując postulowany związek pomiędzy oczekiwaniem, instrumentalnością a motywacją (Girland, 1984; Mitchell, 1974).

6. PSYCHOLOGIA PRACY I ORGANIZACJI

Biorąc pod uwagę, że środowisko pracy jest złożonym systemem społecznym, psychologowie organizacji (organizational psychologists) badają różne aspekty stosunków międzyludzkich, jak komunikacja między zatrudnionymi, socjalizacja i uczestnictwo w kulturze danej organizacji, przywództwo, postawy wobec pracy i organizacji oraz zaangażowanie, satysfakcja z pracy, stres i zniechęcenie, ogólna jakość życia w środowisku pracy. Jako konsultacji firm psychologowie organizacji mogą uczestniczyć w rekrutacji, selekcji i treningu zatrudnionych. W niektórych przypadkach mogą doradzić rezygnację z poszukiwania idealnego kandydata do zawodu i zaproponować zamiast tego skupienie wysiłku na nowym zaprojektowaniu danego zajęcia i dostosowaniu jego wymogów do osobowości. Ponadto stale pojawiają się nowe teorie zarządzania, organizacji, podejmowania decyzji, rozwoju i zmiany, które nadają rozmach i podstawy naukowe zastosowaniom praktycznym (O'Reilly, 1991; Porras i Silvers, 1991).

Psychologowie organizacji zaproponowali wiele teorii motywacji do pracy, z których dwie to teorie potrzeb koncentrujące się na źródłach energii do pracy, i teorie poznawcze, opisujące sposoby powstania motywacji.

Motywacja to ogólne pojęcie pomagające wyjaśnić procesy, które uruchamiają, podtrzymują, kierują, przerywają ludzkie zachowanie. Mechanizmy motywacji oddziałują na intensywność reakcji i wytrwałość w dążeniu do obranego celu.

Psychologowie stworzyli wiele różnych teorii motywacji, ale żadna z nich nie jest w pełni satysfakcjonująca. Aby dobrze zrozumieć to zagadnienie, należy zapoznać się z każdą z teorii motywacji.

Zgodnie z teorią instynktu organizmy rodzą się wyposażone w skłonność do określonych zachowań w określonych sytuacjach. Teoria humanistyczna zakłada, że zachowanie ludzkie ukierunkowane jest na samourzeczywistnienie. Maslow, psycholog humanistyczny, zakładał istnienie hierarchii potrzeb: od potrzeb fizjologicznych do potrzeby samourzeczywistnienia. Poznawcze teorie motywacji zakładają, że ludzie są motywowani do zrozumienia i przewidywania zdarzeń.

Fizjologiczne podejście do motywacji głosi, że popędy fizjologiczne (pierwotne), nie wymagają uczenia się i działają na zasadzie homeostazy, przyczyniając się do utrzymania stałości wewnętrznych stanów organizmu.

Klincze podejście do motywacji akcentuje znaczenie, jakie ma dla niej osobowość i często w badaniach odwołuje się do studiów przypadków.

BIBLIOGRAFIA

Dembo M. H. „Stosowana Psychologia Wychowawcza“. Warszawa 1997. wydaw. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.

Feldman R. S. „Zrozumieć psychologię”. Wrocław 2002. wydaw, ASTROM

Gerd Mietzel „Wprowadzenie do psychologii” Gdańsk 1999. wydaw. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Hilgard Ernest „Wprowadzenie do psychologii”. Warszawa 1999. wydaw. Wydawnictow Szkolne i Pedagogiczne

Kordziński J. „Wizja i motywacje”. Warszawa 1998. wydaw. Edukacja i Dialog

Laguna M. „Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna”. Warszawa 2002. wydaw. Edukacja i Dialog

Mejoza H. „Sztuka motywowania”. Warszawa 2002. wydaw. Edukacja i Dialog

Myers D. G. „Psychologia”. Poznań 2003. wydaw. ZYSK S- ka

Pervin Lawrence A. „Psychologia osobowości”. Gdańsk 2002. wydaw. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Wydanie pierwsze w języku polskim

Rathus S. A. „Psychologia współczesna: lepiej, więcej, przystępniej”. Warszawa 2004. wydaw. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Reber S. Artur „Słownik psychologii” Warszawa 2002. wydaw. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Reykowski J. „Motywacja postawy prospołeczne a osobowość”. Warszawa 1979. wydaw. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Strelau J. (red.) „Psychologia. Podstawy psychologii” Tom 1 i 2 i 3. Gdańsk 2000. wydaw. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Szewczuk W. (red.) „Encyklopedia psychologii”. Warszawa 1998. wydaw. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Tomaszewski Tadeusz „Wstęp do psychologii”. Warszawa1970. wydaw. Państwowe Wydawnictwo Naukowe

WYKAZ RYSUNKÓW

Rysunek 1. Różne podejścia do pojęcia „motywacja” 8

Rysunek 2. Rodzaje motywów 9

Rysunek 3: Motywacja jako zmienna pośrednicząca 15

Rysunek 4: Hierarchia potrzeb Maslowa 20

Rysunek 5. Prawo Yerkesa-Dodsona 29

Rysunek 6. Model homeostatyczny 32

Lawrence A. Pervin „Psychologia osobowości” 2002 s. 109

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002 s. 436

Lawrence A. Pervin „Psychologia osobowości” 2002 s. 143

Gerd Mietzel „Wprowadzenie do psychologii” 1999

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002 s. 436

Rathus S. A. „Psychologia współczesna: lepiej, więcej, przystępniej” 2004 s.442

Lawrence A. Pervin „Psychologia osobowości” 2002 s.143

Opracowanie własne

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002 s.437

Rathus S.A. „Psychologia współczesna:lepiej, więcej, przystępniej” 2004, s.443

Rathus S.A. „Psychologia współczesna:lepiej, więcej, przystępniej” 2004, s.442

Rathus S.A. „Psychologia współczesna:lepiej, więcej, przystępniej” 2004, s.443

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002, s.437

www.psychologia.pl

Gerd Mietzel „Wprowadzenie do psychologii” 1999 s.259 - 260

Tadeusz Tomaszewski „Wstęp do psychologii” 1970 s. 187

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002 s. 438

Ernest R. Hilgard „Wprowadzenie do psychologii” 1970, s. 218-219

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002, s.439

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002, s.439

Philip G. Zimbardo „Psychologia i życie” 2002, s.440

Rathaus S. A. „Psychologia Współczesna”2004 r. s.444

, ³ Zimbardo P.G. „Psychologia i życie”2002 s.442

Strelau J. „Psychologia.Podstawy psychologii” 2000 s.433

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”2002 r. s.445

Zimbardo P. G. „Psychologia” 2002r. s. 445

^,2,3 Strelau J. ( red.) „ Psychologia. Podstawy psychologii” 2000 s.436

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie” 2002 r. s.445

^,2,3 Strelau J. (red.) „Psychologia. Podstawy psychologii” 2000 s. 431 s 432

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie” 1999, s. 443

Strelau J. „Psychologia” 2000, s. 442

Strelau J. „Psychologia” 2000, s. 442

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie” 1999, s. 443

Strelau J. „Psychologia”, 2000 s. 442

Strelau J. „Psychologia”, 2000 s. 442

Strelau J. „Psychologia”, 2000 s. 442, 443

Strelau J. „Psychologia” 2000 s. 443

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie” 1999 s. 444

„Encyklopedia Psychologii”1998, s. 265

Rathus S. A. “Psychologia osobowości: lepiej, więcej ,przystępniej” 2004, s. 444

Strelau J. „Podstawy psychologii”, 2000, s. 115

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 447

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 447

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 448

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999 s. 448

Strelau J. „Podstawy psychologii”, 2000, s. 115

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 449

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 449

Rathus S. A. „Psychologia osobowości: lepiej, więcej, przystępniej”, 2004, s., 450,451

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 449-450

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999, s. 450

Zimbardo P. G. „Psychologia i życie”, 1999 s. 450

Spencer A. Rathus „Psychologia współczesna” 2004. s. 461

Dawid G. Myers. “Psychologia” 2003. s.471

Dawid G. Myers “Psychologia” 2003. s. 471

Robert S. Feldman „Zrozumieć psychologię” 2002 s. 439

Dawid G. Myers “Psychologia” 2003. s. 473

Dawid G. Myers “Psychologia.” 2003. s. 474

Myron H. Dembo “Stosowana Psychologia Wychowawcza” 1997 s. 142

4

31

ŚWIADOME

NIEŚWIADOME

MOTYWY

Odpowiada na pytanie dlaczego ludzie zachowują się tak, a nie inaczej

Procesy zaangażowane w rozpoczęcie, kierowanie i podtrzymywanie aktywności fizjologicznych i psychicznych

Pojęcie wyjaśniające pobudzenie, ukierunkowanie oraz zróżnicowanie działania, a także jego przyczyny

Pojęcie wyjaśniające, co skłania istoty żywe do ruchu i utrzymania wybranego kierunku przynajmniej przez jakiś czas

MOTYWACJA

Wejście bodźcowe

Zmienne fizjologiczne:

• Deprywacja

• Wyposażenie genetyczne

• Aktywność hormonalna

• Bodźce szkodliwe

Zmienne psychologiczne:

• Uczenie się społeczno-kulturowe

• Deprywacja wzmocnień wyuczonych

• Podniety

Zmienna pośrednicząca

MOTYWACJA

Głodu, seksualna, osiągnięć

Reakcje na wyjściu

• Aktywność autonomicznego układu nerwowego

• Aktywność instrumentalna (nastawiona na cel)

• Wytrwałość bez nagrody

• Aktywność konsumpcyjna (osiąganie celu)

• Aktywność przemieszczona, zamaskowana, zaburzona (fantazja, działanie na celach zastępczych, sny, objawy)

SAMO-

REALIZACJA

SZACUNEK

PRZYNALEŻNOŚĆ

BEZPIECZEŃSTWO

FIZJOLOGIA

ZADANIA

PROSTE I ŁATWE

Niski

Optimum

Wysoki

Poziom motywacji

Wysoki

Poziom wykonania

ZADANIA

UMIARKOWANE I TRUDNE

Wysoki

Wysoki

Poziom motywacji

Niski

Poziom wykonania

Optimum

ZADANIA

TRUDNE I ZŁOŻONE

Wysoki

Poziom wykonania

Optimum

Wysoki

Niski

Poziom motywacji

Potrzeby

homeostatyczne

3

Organizm

1

2

R

OUN

D

C

---