WYKŁAD 1 01.03.2005

Czas:

• fizykalny - najbardziej znane pojęcie czasu

• historyczny - życia, pamięci, świadomości

• mityczny - był czasem kolistym (pewne etapy się powtarzały zarówno w życiu człowieka jak i w dziejach)

• sakralny - jest czasem kolistym

przyszłość - oczekiwanie na to, co później będzie oczekiwaniem

teraźniejszość - moment przemiany tego, co przyszłe w to, co przeszłe; przyszłość nie trwa, ale przemija (św. Augustyn); jest to moment przemiany przyszłości w przeszłość; teraźniejszość to zanikanie, rozpoczynanie czegoś, co staje się przeszłością (E.Levinas); Husserl porównuje doświadczenie teraźniejszości do ogona komety - cos, co było

teraźniejszością staje się przeszłością i pozostawia swój ślad (ogon)

przeszłość - trwa w przedmiotach dopóki one trwają; czasem trwają one i przeszłość jest nie zmieniona przez bardzo długi czas np. monumenty, wielkie budowle; czasem jednak częściowo się zmienia

Nośniki pamięci przeszłości:

daty, piosenki (np. hymn), budowle (np. kościoły), osoba króla, prawo, archiwa, kalendarze, język, granice dzielnic, nazwy miast, numeracja budynków, dieta, meble, miejsca (np. śmierci), itp.

Motywacje dbania o przeszłość:

1. poczucie tożsamości i przynależności - przeszłość stanowi cześć naszego życia; żywa tradycja - spór o wartości, które odziedziczyliśmy; ślady przeszłości pozwalają nam tworzyć poczucie tożsamości i przynależności

2. przeszłość stanowi „majątek duchowy" - dzięki przeszłości i jej śladom, stajemy się wrażliwsi, poznajemy dawne kultury, prądy; rozwija osobowość, wzbogaca; często majątek ten ma też wartość ekonomiczna (turystyka)

3. związek kultury narodowej z suwerennością państwową - ważny jest szacunek i podtrzymywanie tego co stanowi odrębność; ochrona zabytków zaczęła się w okresie nacjonalizacji, naród to pamięć zbiorowa, podczas ataku na naród często konfiskowane są jego dobra narodowe - prowadzenie wojny z dobrami kultury (choć istnieją traktaty zabraniające tego) np. Polska w czasie zaborów, II wojny światowej; utrata dobra kulturowego może być analogiczna z utratą suwerenności

4. lepiszcze wspólnoty europejskiej - lepiszczem dla jednoczenia Europy miały być historia i kultura; rola wspólnego dziedzictwa jest bardzo ważna w procesie integracji, jest to najlepsze lepiszcze dla tej wspólnoty, dzięki dobrom kultury łatwo zbudować poczucie wspólnoty

Wspólne dziedzictwo (prof. Tomaszewski) - kultura europejska jest jak tort złożona z różnych warstw (style, prądy, zjawiska), z których każdy ma inny zasięg, ani nie są równe (w jednakowych miejscach są cieńsze bądź grubsze). Przekrój przez Polskę byłby podobny do przekroju przez Czechy, ale poszczególne warstwy mogą mieć różną grubość. Należy wytworzyć poznać świadomości z innymi krajami, bo każdy element przyrody jest wspólnym dobrem. Należy dostrzegać, uwypuklać, szanować to, co jest różnorodne w krajobrazie europejskim.

„Myśli o danej Polsce" - (Jasienica) zwraca uwagę na to, że Polska rozwija się inną droga, gdyż jest to teren bardzo rozległy, Polak nie mógł objąć góry, równiny, morza - myślenie regionalne

WYKŁAD 2 08.03.2005

dobra kultury - kulturalny i artystyczny dorobek ludzkości polegający na artystycznym wartościowaniu, obejmuje wszystkie dobra wytworzone przez ludzi i cały ich artystyczny dorobek; nikt nie zmusza nas do przyjęcia spadku, dobra kultury ulegają klasyfikacji (są ideologiczne-klasowe i racjonalistyczno - socjalistyczne wg prof. Tomaszewskiego)

dziedzictwo kultury - to nie całokształt dóbr zostawionych przez pokolenia, tylko to co chcemy przejąć z przeszłości; jest to kwestia umowna, nie ma charakteru politycznego, nie wszystkie dobra stają się dziedzictwem kultury; ideałem jest to iż wszystkie dobra kultury uznamy za dziedzictwo; kto nie potrafi przyjąć całości dobra jako dziedzictwo nie jest jej godzien, nie powinno dokonywać się klasyfikacji

dziedzictwo przeklęte - coś, czego się wstydzimy, co chcielibyśmy wymazać z pamięci; po zniszczeniach wojennych zaczęto nobilitować obiekty modernistyczne do rangi zabytku (nie muszą mieć nawet 50 lat). A. Riegl uznał, że zabytki nie muszą mieć wartości artystycznej; zaczęto rozszerzać pojęcie zabytku; w latach 80 objęto opieką konserwatorska obiekty socjalistyczne

zabytek - w sensie czysto administracyjnym to, to co wpisane jest do rejestru zabytków (należą do zbiorów bibliotek i muzeów) lub których charakter zabytkowy jest oczywisty; obecnie pojęcie zabytku wchłania w siebie zmiany - od określenia miejsca do całej przestrzeni (obiekt wraz z otoczeniem); zabytkiem jest np. sala BHP w Stoczni Gdańskiej; pojęcia zabytek niematerialny użyto po raz pierwszy w Japonii, gdzie uznano za taki ceremoniał parzenia herbaty

architektura wernakularna (rodzima) - architektura przekazywana przez lokalna tradycje, powstała bez udziału architekta

Rys historyczny ochrony zabytków

• I wiek n.e. - cesarz Wespazjan - konserwator gmachów publicznych, restaurator gmachów prywatnych, na piersiach sam nosił gruz,

• 458 r. n.e. - cesarz Majorjanus - zabronił pod karą używania elementów z innych budowli do budowy nowych obiektów,

• zabytki zaczęły pełnić nowe funkcje dzięki czemu mogły ocaleć np. wazy służyły za relikwia, świątynie antyczne były przekształcane w kościoły chrześcijańskie,

• początkowo chroniono zabytki nieruchomo, zabytki ruchome zaczęto chronić na terenie dzisiejszych Włoszech: Toskański Dekret z 602 roku o ochronie dzieł malarskich,

• idea ochrony zabytków związana była z ideą patriotyzmu (XVIII w.); w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej pojawiła się idea zabytku narodowego - nowy sposób myślenia o zabytku jako o własności narodowej, powstały muzea publiczne, zabytek stał się dostępny dla ogółu; również literatura romantyczna miała wpływ na stosunek społeczeństwa do zabytków, np. gdy akcja powieści osadzona była w ruinach, zamkach, stawały się one modne,

• w czasach napoleońskich powstał problem masowego wywozu zabytków przez zwycięskie armie, Napoleon wzbogacał swoje zbiory, w związku z tym inne kraje zaczęły chronić swoje zabytki wydając pewne nowe zapisy w prawie,

• w 1834 roku w Grecji uchwalono ustawę uznającą, że zabytki na ich terenie są własnością Greków,

• w XIX wieku nastąpił rozwój badań historycznych, zabytki stały się obiektem z których można czerpać wiedzę o przeszłości, rosła potrzeba prowadzenia dokumentacji,

• wiek XX cechuje się dużą ilością międzynarodowych inicjatyw ochrony zabytków.

Międzynarodowy Instytut Muzealny (powstał w 1926r., pierwsze posiedzenie w Genewie w 1927roku)

Karta Ateńska z 1931 roku (nie mylić z kartą Ateńską dotyczącą zasad planowania urbanistycznego z 1933 roku).

Rezolucja przyjęta przez Międzynarodową Komisje Współpracy Intelektualnej, zaaprobowana przez Zgromadzenie Ligii Narodów z 1932 roku

UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury)- powstało w 1946 roku

ICOM - Międzynarodowa Rada Muzeów przy UNESCO, pierwsze zgromadzenie w 1948 roku w Paryżu

Komitet do Spraw Zabytków, Zespołów Zabytkowych i Wykopalisk Archeologicznych (20 państw uczestniczyło w tej inicjatywie) utworzono w 1949 roku w Paryżu

Międzynarodowe Centrum Studiów na Konserwacją i Restauracją Dóbr i Kultury utworzone przez ICCROM w Rzymie w 1959 roku z inicjatywy UNESCO

Karta wenecka - 1964 rok - Międzynarodowa Karta Konserwacji i Rejestracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych, to efekt drugiego Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników Zabytków

Międzynarodowa Rada Zabytków i Miejsc Zabytkowych (ICOMOS - International Council of Monuments and Sites) zrzesza 68 krajów, zgromadzenie konstytucyjne w czerwcu 1965 roku w Polsce

Alois Riegl

Wybitny uczony w dziedzinie ochrony zabytków. Stworzył kanon problematyki aksjologicznej nastawionej na konserwację, do jego koncepcji odwołują się wszyscy konserwatorzy zabytków. Uwolnił on zabytki od podtekstów narodowych, odrzucił ich podział na dzieła sztuki, zabytki o wartości artystycznej czy historycznej.

Według niego sens ma podział zabytków na:

• zamierzone - powstały z intencją upamiętnienia czegoś, np. pomniki

• niezamierzone - pamiątki przeszłości, np. ślady po kulach, bary nad Wisłą; dzielą się na:

• zabytki historyczne - mają wartość historyczną; wskazują na czas, sens, znaczenie przeszłości,

• zabytki starożytnicze - nie mają ani wartości artystycznej ani historycznej, ale wzbudzają doświadczenie przeszłości, czujemy upływ czasu.

wartość pomnikowa pomniki

wartość pamiątkowa zabytki historyczne lub starożytnicze

Riegl był przeciwny odnawianiu zabytków, wg niego rekonstrukcje drażnią, dzieło sztuki nie musi być idealne, może być uszkodzone, nie obowiązuje wrażenie świeżości.

W zabytek traktowany jako dokument nie można ingerować, bo można go zniekształcić. Upływ czasu niszczy zabytkowy charakter zabytku, który jest dziełem sztuki. Powinniśmy mieć na celu zachowanie i utrwalanie stanu w jakim dzieło się znajduje.

Karta Ateńska 1931

(100 delegatów z 22 krajów) - można ją traktować jako reprezentatywną dla środowiska

Zasady ochrony zabytków:

• regularne, stałe utrzymywanie w należytym stanie, podstawową zasadą było nie naprawianie

• zaniechanie pełnych restytucji (odtwarzania tego co zostało zniszczone)

• nie odrzucono całkowicie restauracji (tylko gdy jest ona konieczna)

• odpowiednie użytkowanie - trzeba szanować funkcje obiektu, nie zmieniać dostosowując do funkcji

• poruszono problemy ustawodawstwa - przyjęto, że normy prawne muszą być dostosowane do warunków lokalnych i opinii publicznej, żeby sprzeciw ogółu był najmniejszy;

należy też przedkładać interes społeczny nad prywatnym, z czym wiąże się możliwość ingerencji władzy państwa w wolę właściciela

• ochrona otoczenia zabytków (kominy, reklamy)

• kwestie techniczne: dopuszczenie stosowania w rozsądny sposób nowoczesnych materiałów np. wzmocnienia (żelbet)

• potrzeba inwentaryzacji zabytków i tworzenia spisów

WYKŁAD 3 15.03.2005

Karta Wenecka 1964

W Preambule karty napisane jest, że dziedzictwo kulturowe ma charakter uniwersalny, jest wspólne i ponadczasowe, co w konsekwencji oznacza że w rękach każdego kraju leży odpowiedzialność za ratowanie zabytków nie tylko we własnym kraju ,ale wszędzie tam gdzie jest to trudne m.in. z przyczyn finansowych. Oznacza to powstanie międzynarodowej akcji dofinansowania działań ochrony zabytków oraz uniwersalizm zasad konserwatorskich (choć zgodnych z kulturą danego kraju).

Postanowienia karty:

• sformułowano określenie „zabytku”, pojęcie które oznaczało nie tylko dzieła, ale i obiekty, które nabrały znaczenia kulturowego; dodano miejsce jako zabytek

• celem ochrony zabytków jest zachowanie ich jako świadectwa historii

• jedynym warunkiem jest autentyczność

• jedyne możliwe działania to: konserwacja (nie może za sobą pociągać zmian układu, bezwzględnie pierwotne kształty muszą być zachowane, jedynie funkcje mogły się zmienić) oraz restauracja (może być jeśli jest pewność co do formy historycznej - nie można fałszować dokumentu historii, takie obiekty muszą nosić znamię naszych czasów; jedność stylowa nie jest aż tak ważna w czasie restauracji)

• zabytek traktowany jako obiekt wyizolowany

Te zasady konserwatorskie w praktyce stosowało się tylko do kamiennych i murowanych obiektów, ponieważ nie uwzględniały zróżnicowania kulturowego. Był to dokument wewnętrznie sprzeczny - deklarował definicję zabytku, jego zagospodarowania, ale bezwzględnie kazał zachować formę, blokował możliwości konserwatorskie.

Założenia dzisiejsze:

• zatrzymanie zmian nie jest możliwe, zmiany są nieuchronne, trzeba się z tym godzić, ale tylko gdy nie zachodzą one zbyt szybko

• chronić należy nie tylko pojedyncze zabytki, ale cały fragment historycznego krajobrazu kulturowego

• dziedzictwo jako zasób nieodwracalny może być wykorzystywane w sposób właściwy bądź niewłaściwy, z czym wiąże się koncepcja wielorakiego wykorzystywania dziedzictwa, zdobywa ono nową wartość - historyczną, naukową, rekreacyjną

• uznano prawo publicznego dostępu do dziedzictwa

• dziedzictwo jest zasobem własności publicznej, wiec trzeba oszacować jego wartość i ją podać, tu rodzi się problem, bo ciężko jest dokładnie wycenić dany zabytek

Działania składające się na zarządzanie zabytkami, dzisiejsza ochrona:

• opieka nad zabytkami, czyli codzienna dbałość o zachowanie zabytków w należyty sposób

• badanie

• dokumentowanie

• interpretacja

• prezentacja

• ochrona administracyjno- prawna

• współczesne wykorzystywanie

Można zaobserwować dużą różnorodność postaw wobec dziedzictwa. Na przykład w Szwecji powstał projekt Hallandzki - model konserwacji zabytków wiążący ochronę zabytków i likwidacją bezrobocia. Zgodnie z tym projektem wyznacza się zabytki do renowacji i przysposabia się bezrobotnych do takich prac, osoby przeszkolone szkolą następnie innych.

W Kanadzie zaś konserwatorzy przedstawiali się jako eksperci pejzażu miejskiego, składali wizytę podupadającym sklepom i namawiali, żeby odnowić stare kamienie i nie mówiąc nic o konserwacji uzyskali większe poparcie społeczne i zaczęto odnawiać starą ulicę. Wniosek z tego jest taki, że czasami lepszy skutek przyniesie wymyślenie sposobu na przekonanie mieszkańców, niż mówienie o wartości duchowej dziedzictwa kulturowego.

Największym błędem w ochronie dziedzictwa jest:

postrzeganie dziedzictwa jako pozbawionego znaczenia dla rozwoju dzisiejszych i przyszłych problemów ludzkości

postrzeganie dziedzictwa jako ciężaru, o którym współczesność wolałaby zapomnieć

przerażenie dziedzictwem jako potencjalnym lub rzeczywistym źródłem wrogości, nienawiści i wojen pomiędzy grupami etnicznymi lub kulturowymi

uznanie, że dziedzictwem w wystarczający sposób opiekują się profesjonaliści

zbrukanie ideałów ochrony dziedzictwa przez prywatne interesy (najczęstsze błędy w  myśleniu o dziedzictwie, zarządzaniu nim, wg Davida Lowenthala „The Past is a Foreign Country”)

Najważniejsze zasady współczesnego myślenia o dziedzictwie:

1. konieczność traktowania dziedzictwa kulturowego jako własności publicznej, do której wszyscy członkowie społeczeństwa muszą mieć zapewniony dostęp i o której maj ą prawo być wyczerpująco i przystępne informowani, którą maj ą prawo wykorzystać na różne sposoby i za którą też wszyscy są w jednakowym stopniu odpowiedzialni

2. uznanie, że zmiany mają charakter konieczny i nieodwracalny i nie chodzi o to, by zatrzymać rozwój w spetryfikowanym stanie „dawności", zmianami jednak trzeba zarządzać, aby w ich toku zachować jak najwięcej wartości dziedzictwa kulturowego

3. zasada primum non nocere - potrzeba zachowania dziedzictwa dla przyszłych pokoleń, a więc ograniczenia niszczących sposobów wykorzystywania dziedzictwa, niszczących technik badawczych i ingerencji w zabytkową substancję do niezbędnego minimum na rzecz wykorzystywania w sposób nieniszczący, nieniszczących technik poznawania dziedzictwa i konserwacji zapobiegawczej

4. odejście od koncepcji ochrony wyizolowanych z otoczenia pojedynczych zabytków na rzecz ochrony całych fragmentów historycznego krajobrazu kulturowego

5. konieczność powiązania ochrony dóbr kultury z ochroną środowiska naturalnego w ramach zintegrowanej ochrony środowiska człowieka

6. konieczność ścisłego powiązania ochrony dziedzictwa kulturowego z planowaniem zagospodarowania przestrzennego

7. potrzeba uwzględnienia społecznej percepcji zabytku i związanych z nim niematerialnych wartości kulturowych w planowaniu wszelkich działań dotyczących dziedzictwa kulturowego

8. nacisk na pozaprawne środki ochrony dziedzictwa kulturowego, a przede wszystkim na edukację i mądrą popularyzację, prowadzącą do włączania się szerokich kręgów społeczeństwa do działań na rzecz konserwacji dziedzictwa kulturowego

Karta Waszyngtońska 1987

To Międzynarodowa Karta Ochrony Miast Historycznych opracowana przez Komitet Historycznych uchwalona w Waszyngtonie w 1987 roku.

Postanowienia:

• ochrona historycznych miast oznacza niezbędne zabiegi dla ich ochrony, konserwacji i restauracji, jak również ich spójność rozwoju i harmonijnego dostosowania do współczesnego życia,

• nie wolno nigdy zapominać, że ochrona historycznych miast i dzielnic dotyczy przede wszystkim mieszkańców; plan ochrony historycznego miasta musi uzyskać akceptację mieszkańców;

• polepszenie warunków mieszkaniowych powinno stanowić jeden z podstawowych celów ochrony historycznego miasta,

• pod warunkiem niezakłócania harmonii zespołu, wprowadzenie elementów o charakterze współczesnym może przyczynić się do jego wzbogacenia,

• dla zapewnienia zaangażowania i udziału mieszkańców, należy zapewnić ogólna informację poczynając od wieku szkolnego, należy wspierać działania społecznych stowarzyszeń powołanych dla rewaloryzacji miasta.

Karta Krakowska 2000

Określiła, że należy działać w duchu Karty Weneckiej, patrząc jednocześnie na jednoczenie się Europy, gdzie jest duża różnorodność kulturowa, co związane jest z dziedzictwem kulturowym ruchomym i nieruchomym. Ważna jest więc odpowiedzialność krajów za identyfikację i tożsamość swego dziedzictwa kulturowego.

Postanowienia:

• metody konserwacji: prace konserwatorskie, restauracja, renowacja, adaptacja, rekonstrukcja,

• prace konserwatorskie jako podstawowy proces konserwacji dziedzictwa, prowadzone pod kontrolą, monitoringiem,

• projekt restauracji ma być oparty na szeregu opcji technicznych, gromadzenie informacji i zrozumienie miejsca lub budynku ma duże znaczenie,

• należy unikać rekonstrukcji dużych części przestrzennych lub funkcjonalnych w budynku, chyba że jest to konieczne,

• zasady techniczne restauracji zabytków: dokumentacja, zasad minimalnej interwencji, wykorzystanie technik informatycznych, odpowiednia stylizacja i właściwy projekt, zwrócenie uwagi na historyczne krajobrazy kulturowe,

• osobny rozdział „Zarządzanie”; w myśl którego na zarządzanie składają się regulacje, planowanie działania, tworzenie takiej komunikacji aby mieszkańcy mieli lepszy dostęp do dziedzictwa,

• osobny rozdział o szkoleniu i edukacji.

---