Jan Ptaśnik, Kultura wieków średnich,
Warszawa 1959.
Kościelny system średniowieczny.
epoka klasycznego średniowiecza: idea o państwie Bożym, cechuje ją pogarda dla świata, pobożni tęsknią za śmiercią-wybawicielką.
asceta - bohater wojuje ze swymi namiętnościami (wzór doskonałego człowieka), ten ideał urzeczywistniał głównie stan mniszy, klasztor = ziemia obiecana.
wyprawy krzyżowe, na ich czele duchowni, papiestwo na czele państwa chrześcijańskiego.
Początkowo było tylko Państwo Boże (Civitas Dei), poniżony szatan stwarza na ziemi swoje państwo (Civitas Dyaboli).
św. Augustyn.
po odłączeniu Kościoła od państwa (1122 r.) Kościół dąży do zapanowania nad tym drugim.
św. Tomasz.
walka Państwa Bożego z państwem szatana: Innocenty III mówił, że Chrystus, oddając św. Piotrowi, oddał rządy nad Kościołem i państwem.
Kościół = dusza, państwo = ciało, Kościół powinien rządzić państwem.
ascetyczne poglądy na rodzinę i na życie rodzinne: liczy się niewinność i dziewictwo, nie mi-łość, małżeństwo nie jest grzechem, ale Kościół mniej je cenił niż życie klasztorne, poparcie białych małżeństw; nad miłością do rodziców - miłość do Chrystusa, mnich nie miał żadnych zobowiązań wobec ojczyzny i rodziców, zakaz małżeństw poza Kościołem (nie błogosławio-ne, XIII w.).
praca jest następstwem grzechu pierworodnego, później uważana za środek chroniący przed zmysłowością i skłonnością do grzechu, praca dla korzyści - grzech.
pierworodny grzech zrodził chciwość, a ta podział na „moje - twoje”, wezwanie do gardzenia dobrami, w zakonach brak własności prywatnej.
ubogi - wzór Chrystusa (wizerunek, odbicie).
rozwinęło się jałmużnictwo.
pieniądze = towar, zakaz lichwiarstwa, pogardzanie handlem.
Kościół bogaci się przez jałmużny.
podstawę ustroju stanowiły prawa rzymskie i narodowościowe, prawu kościelnemu podlegało świeckie (ekskomunikowany - zakaz urzędów).
nauka świecka - próżna i zgubna, nauka i wiedza - zależne od poglądów kościelnych.
nauka opanowana przez duchowieństwo.
symbolika religijna.
przedmiotem sztuki - sceny z życia Chrystusa…, gardzono pięknością. średniowieczny Chry-stus - brzydki, cierpiący za grzechy ludzi, Matka Boska - najpiękniejsza niewiasta (piękno duszy); brak nagości.
Choroby religijne i społeczne.
stopniowe wypieranie pogańskich zwyczajów: wiary w czary, gusła itp. - energiczna walka z pogaństwem - od połowy X w., powstanie inkwizycji.
uświadomienie sobie tego, że życie na ziemi jest elementem przejściowym.
duchowni zajmowali się astrologią i alchemią.
ok. połowy XIV w. - „czarna śmierć” (rodzaje: atak na płuca lub wrzody).
sekta biczowników (braci krzyżowych).
początkowo charakter prawdziwej pobożności miały pielgrzymki do miejsc świętych: do Jero-zolimy, San Jago de Compostella, Akwizgran i Rzym, wytworzyli się zawodowi pątnicy (za-stępcy pielgrzymkowi).
chorobliwa ekstaza religijna w ascezie - asceci stojący lub siedzący całe życie przed kościo-łem, na słupach…
Kult świętych i ich cuda.
świętym robiła opinia publiczna, dopiero od X w. święci są wybierani wspólnie ze Stolicą Apo-stolską.
kult relikwii - znajdują się w każdym kościele, bogaci mają je w domu, kobiety noszą naszyj-niki-medaliony ze szczyptą świętej pamiątki, , rycerze w rękojeściach mieczy, przysięga na relikwie - święta i najbardziej uroczysta, „cudowne odkrycia” relikwii, np. gwoździ z krzyża…, ok. 560 koron cierniowych itp. - handel relikwiami, oszustwa.
krytycyzm wobec relikwii i niektórych świętych, wzrost pobożności wraz ze wzrostem kultu re-likwii, kto umrze w Wielki Piątek - święty.
świętość udowadniają cuda.
rozpowszechnianie kultu świętych, np. w Polsce św. Idzi (Bolesław Krzywousty, Sieciech).
Legendy o ascezie.
schematyczne żywoty świętych: sprzeciw rodziny, udanie się do Rzymu, gdy zdobyć pozwo-lenie na głoszenie Ewangelii, cuda świadczące o Bożym posłannictwie, choć często świętość dopełnia śmierć męczeńska.
wzór legendy o świętej: święte dziewice, wstąpienie do klasztoru, nie rzadko karze się zamu-rować; jeśli żyją w małżeństwie, zachowują czystość, po śmierci męża służą chorym i bied-nym.
narodzinom świętego towarzyszą znaki, cuda, szybciej dojrzewa niż inni ludzie, od dzieciń-stwa nie lubi płochych zabaw.
czas rozwoju legend: X - XII w., święci głównie z wysokich rodów.
święci: Lambert, Korzep, Kinga.
wiek XIII - rozkwit miast i bogatego mieszczaństwa czyni świętymi ludzi pochodzących z róż-nych warstw społecznych.
„Kto dziewictwo zachowuje, Boga naśladuje” (św. Wilburga, św. Kinga).
Mojżesz Węgrzyn jako wzór doskonałej czystości męskiej.
nie zabraniano spotykać się z kobietami, nie wolno było ich pożądać i ich widzieć (ale patrzeć można było)., świątobliwego widok kobiety napełniał strachem, jakby widział diabła.
białe małżeństwa: św. Kinga i książę Wstydliwy, siostra Wstydliwego - św. Salome i jej mąż.
śmierć świętego - cudowna woń ciała, wędrówka duszy do nieba.
Rozwój reguł zakonnych.
pisarze greccy uważali, że asceci to bojownicy.
zakładanie wspólnych domów, koinobia, by bronić się przed niebezpieczeństwami.
pustelnicy = anachoreci.
pierwszy klasztor założył św. Pachomiusz ( 348) wraz z Palemonem z Tebenny (tabenioci); św. Bazyli z Kapadocji - dobrowolne ubóstwo, czystość, bezżeństwo, posłuszeństwo, pokora, ale tylko w czasie pobytu w klasztorze (na tej zasadzie opierały się wszystkie klasztory gre-ckie).
Europa: św. Benedykt z Nursji (klasztor Monte Casino) - czystość, bezżeństwo, ubóstwo, po-słuszeństwo na całe życie, czarny ubiór (stąd „czarni mnisi”), w szkołach klasztornych uczyli się także świeccy; na czele opat, z czasem klasztory bogaciły się, a mnisi korzystali z życia.
reformy:
opat Odo w klasztorze Cluny (kluniacy posiadali ok. 3000 klasztorów na przestrzeni Hiszpania-Polska).
św. Romuald i Zakon Kamedułów.
zakon kartuzów w Chartres.
1098 r. opat Robert w Citeaux - zreformowany kluniacki.
1115 r. w Clairvaux Bernard i cystersi.
zakon rycerski joanitów - św. Jana w Jerozolimie.
1128 r. zakon rycerski templariuszów (francuski) - Zakon pw. Najświętszej Marii Pan-ny.
zakon trynitarzy - wykup jeńców.
zakony żebracze:
św. Dominik Guzman - klasztor prezentujący ewangeliczne ubóstwo, sławy nauk: Tomasz z Aquino i Albertus Magnus.
św. Franciszek z Asyżu (świecki) - zakon nie mógł posiadać majątku.
zakony żebracze: na czele (dominikanie) magister generalis lub (franciszkanie) minister ge-neralis; na czele prowincji (d) magister provincialis lub (f) minister provincialis; co roku kapitu-ła generalna - czuwała nad życiem zakonnym.
Apostołowie ubóstwa i równości społecznej.
Chrystus wzywał do ubóstwa.
Kościół upaństwowiony stał się potęgą polityczną, zorganizował wzorową skarbowość, przy-czynił się do rozwoju gospodarki pieniężnej, twórca bankierstwa.
bunt przeciwko Kościołowi jako bogatej instytucji, zakaz głoszenia kazań przez ubogich.
Arnold z Brescii - nauka o ubogim życiu, przeciw papieżowi (wykluczał kompromis), męczeń-ska śmierć na stosie.
Joachim z Flori - 1260 r. koniec świata.
Ubodzy Lyonu i pokrewne organizacje we Włoszech - waldensi (Waldez z Lyonu), za świę-tym Aleksym, zakaz głoszenia nauk.
franciszkańska formula vitae 1210 r. - strój żebraczy, bose stopy, praca, żebractwo, zakaz posiadania pieniędzy.
niespełniona ostatnia wola Franciszka, w połowie XIII w. pozory ubóstwa, bracia się bogacą.
Apostolscy Bracia; Segarelli (rozdał pieniądze nierobom i nicponiom, zginął na stosie) i Dolci-no (jego następca) z siostrą Małgorzatą; Spirytuali (obserwaci zakonni); Petrus Joannis Olivi i Ubertino da Casale (własność indywidualna i wspólna).
organizacje begardowskie (Niderlandy) - XII w. stowarzyszenia kobiet, później domy rze-mieślnicze (mężczyźni); praca w cechach, rozłam: związanie z Kościołem oraz związanie z poglądami sekty zwanej „braćmi i siostrami wolnego ducha” (Amaryk zBeny, XIII w.).
Zakon braci wspólnego życia - koniec XIV w., Niderlandy, Gerhard Crost, przepisywanie rę-kopisów, szkoły.
Lolardzi i John Wiklef (żądał rozdania dóbr ubogim).
husyci w Czechach - nienawiść do bogatych Niemców.
Taboryci i nauka Chelczyckiego
husytyzm w Polsce - nie tak bardzo radykalny jak w Czechach.
Siewcy niemoralności i bezbożności.
życie łazęgi-żebraka (motto: hulać, pić, jeść, miłować dziewczęta) - nie nawracali na drogę moralności, lecz wyszydzali mnichów i w ogóle duchownych, drwili z sakramentów; XII-XIII w., inaczej waganci.
Światła i cienie w życiu duchowieństwa.
kleryk w średniowieczu to człowiek, który potrafi czytać, pisać, rachować i podstawy łaciny.
tonsura: zwykli katolicy nosili krótkie włosy, klerycy - wycięte kółko.
pijaństwo, małżeństwa duchownych.
bezcenność książki.
Demony i demonologia.
szatan - zbuntowany archanioł Lucyper.
wyobrażenia demonów: powabne niewiasty, przystojni gachowie…
Michał Psellos XI w. rozróżnia 6 kategorii demonów: ognia, powietrza, wody, ziemskie, pod-ziemne, ciemności (najgroźniejsze).
poglądy demonologiczne Wilhelma z Paryża: oblężenie duszy chrześcijańskiej przez diabła.
np. „widmo” jednego z braci św. Franciszka w Poznaniu kuszącego kobiety (diabeł przemienił się potem w osła), opat cysterski z Wąchocka, Gerhoh z Reichsbergu opowiadał o kobiecie z trzema demonami, Mikołaj z Koźmina wypędza demona ze szlachcianki.
od XIV w. egzorcyzmy to niemal zabiegi magiczne: w kościele na posadzce rysunek kreślony kredą, opętanego ze związanymi nogami i stułą wokół szyi umieszczony w środku rysunku.
Antychryst.
antychryst to człowiek opętany przez złego ducha; może to być owoc grzesznego stosunku biskupa z mniszką, nierządnicy z demonem, diabeł, matką nie może być dziewica.
antychryst będzie parodiował czyny Chrystusa, urodzi się w Babilonie z plemienia Dan.
po nim nadejdzie Sąd Ostateczny; tuż przed końcem świata zapanuje niezgoda, wojny, a na niebie pojawią się znaki: krzyże i miecze, Słońce i księżyc się zaćmią.
antychrysta ma cechować mądrość, szczodrobliwość, zdolność czynienia rzekomych cudów.
zwłaszcza z końcem XIV w. i w ciągu w. XV powtarzały się proroctwa o końcu świata.
Marcin Luter uważał, że herezje są dobre, bo przez nie Kościół wciąż walczy i czuwa, a pokój może tę czujność uśpić.
wyobrażenia ikonograficzne antychrysta: diabeł szkaradny, bestia ze skrzydłami nietoperza, z łapą z pazurami, ogarniający ramię świętego młodzieńca.
jednorożec - obrońca Chrystusa.
Kacerstwo i czary.
kacerze = sekciarze na Półwyspie Bałkańskim, Italii i południowej Francji: albigensi, mani-chejczycy… Bóg ma dwojaką naturę: dobrą i złą, dobry jest Chrystus w niebie, zły zstąpił na ziemię i został ukrzyżowany; nie wierzyli w Trójcę Św. i zmartwychwstanie, unikali obrzędów zewnętrznych.
„ubodzy Chrystusa” = „ubodzy z Lyonu”: Sandaliaci - uczeni, kapłani, zwani mistrzami (jakby przełożeni); wyznawcy nie pracują, lecz studiują i nauczają; modlitwa kilka razy dziennie, dzielą się na zgromadzenie i rodziny, na kapitule mówią o stanie owej rodziny; „jakby teoria”: nie ma grzechu, wszystko dzieje się z woli Boga, nie ma potępienia wiecznego, wolna wola nic nie znaczy.
begardzi: uważają, że są tak doskonali jak Bóg, są Królestwem Niebieskim; wolni - nie mu-szą podporządkowywać się władzom Kościoła, kobieta nie musi być posłuszna mężowi, nie przestrzegają koniecznie 10 przykazań.
Jan z Poznania, mistrz sztuk wyzwolonych i bakałarz dekretów Krakowskiego Uniwersytetu, kierownik parafii w Gostyniu pisze do Lamberta z Kalisza o kazaniu kacerza Szymona: dla każdego (także grzesznika) komunia pod dwiema postaciami, dziewica nakrywa głowę w koś-ciele, brak ozdób i podporządkowania, spowiedź przed Bogiem…
czary: VI - XIII w. niewiele wyroków skazujących w sprawach o czary; XVI - XVIII w. masa-kra.
od XII w. czarownica to kobieta zawierająca pakt z diabłem.
proces w Tuluzie w 1335 r. (pierwszy, o którym wiemy więcej) dwie kobiety, jedna zeznała, że szatan i Bóg mają taką samą władzę.
XV w. (1424 r.) Rzym czarownica Finicalla zabijała dzieci przy pomocy diabła.
XIII w. rozwój ścigania czarownic: pod wpływem recepcji rzymskiego prawa karnego.
w średniowieczu karanie nierządnic.
Upadek systemu średniowiecznego.
zeświecczony Kościół.
upadek ascezy, np. w zakonach nowe reguły, upadek moralny - rozbieżność teorii o ascezie i praktyki.
wyprawy krzyżowe poróżniały narody.
dusza państwa - nie w Kościele, ale w ogóle obywateli.
sztuka realistyczna i zmysłowa.
opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Katarzyna Wielbowicz
1