Socjologia

Agenda

• Poznawcze obrazy społeczeństwa

• Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Spory filozofów i socjologów

• Wyobraźnia socjologiczna

Poznawcze obrazy społeczeństwa

• Socjologia to tyle, co nauka o społeczeństwie

• Co to jest społeczeństwo?

• Wielość odpowiedzi to pytanie…

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=POPULACJA:

• utożsamienie społeczeństwa ze zbiorowością ludzi, wielością jednostek

• Interpretowanie zjawisk społecznych jako aspektów ludzkich organizmów

• Zróżnicowanie i skład zbiorowości, mobilność społeczna, współczynniki przyrostu naturalnego

• Perspektywa zbyt wąska: socjologia miałaby się zajmować kwestiami demograficznymi; socjologia musi zajmować się tym, co dzieje się między ludźmi

Poznawcze obrazy społeczeństwa

• = PROJEKCJA OSOBOWOŚCI

• Interpretowanie zjawisk społecznych, działań społecznych - z punktu widzenia ich znaczenia dla jednostek

• Motywy, postawy, aspiracje, treści poznawcze, zdolności, tożsamość osób: przedmiot zainteresowania socjologii (i psychologii społecznej)

• Podobnie jak w poprzednim przypadku - społeczeństwo nie istnieje jako realny byt - jest tylko wielością/sumą jednostek

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=ORGANIZM-SYSTEM

• Twórcy socjologii - Auguste Comte, Herbert Spencer - posługiwali się analogią do organizmu.

• Organizm biologiczny to nie prosta suma komórek, tkanek, organów, lecz spoista i wspólnie funkcjonująca całość: społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, lecz zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny/system

• Jednostki łączą się tworząc grupy; grupy wykazują wspólna orientację/orientacje

• Społeczeństwo - całość ponadjednostkowa, byt realnie istniejący

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=STRUKTURA

• Społeczeństwo to relacje między ludźmi

• Relacje opisywane są przez role społeczne; rola zawsze jest zorientowana ku innym ludziom, definiuje stosunki z innymi

• Role powiązane są z funkcjami, jakie pełnią jednostki w grupie/społeczeństwie

• Społeczeństwo można opisać jako sieć relacji między rolami i pozycjami społecznymi; wizja bardzo abstrakcyjna

Poznawcze obrazy społeczeństwa

=KULTURA

• kolejne, ogromnie istotne spostrzeżenie zawdzięczamy M. Weberowi i E. Durkheimowi

• w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, a co więcej znaczenie to ma charakter ,,faktu społecznego" narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego, wiążącego, przez środowisko, w którym się urodzili, wychowali i w którym żyją

• Społeczeństwo to sieć działań obdarzonych znaczeniem

• Źródłem tych znaczeń jest KULTURA

Poznawcze obrazy społeczeństwa

POLE ZDARZEŃ:

• porzucenie wizji społeczeństwa jako trwałego, statycznego obiektu

• wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne: ich płynne, zmienne konfiguracje (migracje ludzi, zmiany pracy, pozycji społecznej, związków z innymi, zawodu społeczeństwo=bezustanny ciąg takich zmian)

• zamiast o trwałych formach społecznych zaczęto mówić o ,,figuracjach" (Norbert Elias), zamiast o strukturach - o ,,strukturacji" (Anthony Giddens), zamiast o bytach społecznych - o życiu społecznym, zamiast o istnieniu społeczeństwa - o ,,stawaniu się" społeczeństwa (Piotr Sztompka)

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Z perspektywy pojedynczego członka społeczeństwa przestrzeń międzyludzka, w której przebiega życie każdego z nas, jest ogromnie złożona…

• składa się z szeregu rozmaitych kontekstów

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• Kontekst rodzinny

• Kontekst edukacyjny

• Kontekst zawodowy

• Kontekst religijny

• Kontekst polityczny

• Kontekst ekonomiczny

• Kontekst wymiaru sprawiedliwości

• Inne konteksty …

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

• każdy z nas posiada swój własny zestaw takich kontekstów, w których uczestniczy

• nieustannie krążymy miedzy różnymi kontekstami

• w każdym z tych kontekstów spotykamy nieco inne ,,społeczeństwo”, inne oczekiwania i reguły gry

Pole zdarzeń - konteksty społeczne

Musimy w tej różnorodności kontekstów umieć się odnaleźć:

• zdecydować, które są dla nas ważniejsze, a które mniej istotne,

• rozpoznać partnerów,

• odnieść się do nich we właściwy sposób, zastosować właściwe reguły kulturowe,

• przyjąć odpowiednie strategie postępowania,

• skutecznie działać

Spory filozofów i socjologów

Długa historia myśli społecznej i krótka historia socjologii jest areną licznych debat i dyskusji…

Spierano się o pięć spraw:

• pochodzenie społeczeństwa

• społeczną naturę człowieka

• przedmiot socjologii

• metodę socjologii

• rezultaty poznawcze socjologii

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Dziś na ogół powiada się:

społeczeństwo jest „wytwarzane” przez jednostki we wzajemnych kontaktach, relacjach, interakcjach , stosunkach społecznych

• Są jeszcze inne odpowiedzi…

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Konfucjanizm: społeczeństwo jest formą świadomości „my”, poczucia wspólnoty. Ludzie z natury są sobie bliscy, zaś oddalają się od siebie dzięki przyzwyczajeniom. Podstawą społeczeństwa są cnoty, takie jak obowiązek, humanitarność, szczerość, umiar. Konfucjusz wierzył w rodzinę i społeczną strukturę, społeczny porządek

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Teologiczna koncepcja: zakłada, że człowiek jest dziełem Bożym zaś społeczeństwo jest powstałą z woli opatrzności unią jednostek. Człowiek nie tworzy społeczeństwa

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Natura ludzka i umowa społeczna: W Oświeceniu brano za punkt wyjścia „naturę ludzką”, niezależną od społeczeństwa i pierwotną w stosunku do niego. Społeczeństwo jest skutkiem swoistej UMOWY między suwerennymi i odrębnymi jednostkami;

Skąd się bierze społeczeństwo?

• Marksowska koncepcja: ludzie tworzą społeczeństwo dlatego, że przeciwstawiają się przyrodzie, przekształcają ją w procesie pracy. Działając w grupach, mogą łatwiej te zadania realizować. Społeczeństwa, podobnie jak sam człowiek, są wytworem procesu pracy

Człowiek: istota społeczna ?

Co to znaczy „istota społeczna”?

• człowiek nie mógłby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdował się poza środowiskiem społecznym, w izolacji od innych jednostek.

• Przykłady: Kaspar Hauser, dzieci znalezione w dżungli w Indiach (niski poziom rozwoju intelektualnego, brak elementarnych umiejętności)

Człowiek: istota społeczna?

Człowiek jest produktem stosunków społecznych, jest taki, jakim go społeczeństwo uformowało; człowiek nabiera takich cech, jakie wpaja mu jego środowisko społeczne - wychowujące czy socjalizujące.

Człowiek: istota społeczna?

• człowiek posiada „instynkt społeczny”, to znaczy skłonność do zrzeszania się, bycia w gromadzie; zachowywania się w sposób podobny do innych ludzi. Tezy o „wrodzonym” instynkcie nie da się chyba obronić

Człowiek: istota społeczna?

• człowiek jest istotą społeczną w tym sensie, że powinien postępować zgodnie z interesem społecznym. Jednostka jest podporządkowana społeczeństwu i stanowionym przez nie regułom.

• W sensie specyficznym - jednostka musi podporządkować się władzy politycznej - ta teza w niektórych doktrynach formułowana była niezwykle ostro

Spory o przedmiot

• Czy ostatecznym składnikiem społeczeństwa są poszczególne jednostki, czy raczej całości społeczne: grupy, zbiorowości, sieci stosunków i działań społecznych?

• Czy zjawiska społeczne (np. konflikty, zmiany, migracje, mobilność, konkurencja, współpraca) należy wyjaśniać odwołując się do działań jednostek, czy też do praw rządzących całościami społecznymi, w których te zjawiska zachodzą?

Spory o przedmiot

INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY

• Ostateczne wyjaśnienia wszelkich zjawisk społecznych powinny być formułowane przez odwołanie się do jednostek, ich działań, motywacji, dyspozycji

• Inne wyjaśnienia są możliwe, lecz nie mogą być ostateczne

Spory o przedmiot

Ograniczenia indywidualizmu: gdzie nie ma zastosowania?

• W sytuacjach „probabilistycznych”: losowego wyboru, dokonywanego przez ludzi

• W sytuacjach, w których zanika ludzka indywidualność: zachowanie tłumu ogarniętego paniką, w działaniach sekt religijnych, publiczności ogarniętej uwielbieniem dla idola

• W wszystkich pozostałych przypadkach indywidualizm metodologiczny zachowuje wartość

Spory o przedmiot

• Jak można w sposób indywidualistyczny wyjaśniać zjawiska ekonomiczne?

• Na przykład przywołując zasadę „zmniejszającej się użyteczności”, która głosi, że …

• im mniej jednostka posiada jakiegoś „podzielnego” towaru, tym więcej będzie skłonna zażądać za pewną stałą jego ilość

• Zasada ta = klucz do zrozumienia dystrybucji i wymiany

Spory o przedmiot

W jaki sposób wyjaśnić to, że jedni ludzie zawsze, inni od czasu do czasu przestrzegają reguł?

• Jeśli konformizm wobec norm przynosił nagrodę, jednostka zachowa się konformistycznie także w nowej sytuacji

• Jeśli konformizm nie przynosił nagród - jednostki nie będą go praktykować

Spory o przedmiot

HOLIZM głosi, że …

• Fakty społeczne są są niesprowadzalne do faktów psychologicznych

• Fakty społeczne=wszelkie zjawiska, zdarzenia, procesy dotyczące form organizacji społecznej (pozycje i role członków społeczeństwa, instytucje, zwyczaje, ideologie - nie są atrybutami jednostek)

• E. Durkheim: ilekroć zjawisko społeczne jest wyjaśniane przez psychologiczne, możemy być pewni, że wyjaśnienie to jest fałszywe

Spory o przedmiot

• HOLIZM…

• Cechy przypisywane jednostkom przez indywidualistów nie są jednorodne, lecz tworzą kontinuum nasycenia treściami społecznymi:

• odruchy: wynikające z konstytucji biologicznej, nieświadome, pozbawione treści społecznych

• zachowania sterowane przez świadomość, lecz nie zwrócone ku innym ludziom

• zachowania zwrócone ku innym ludziom (współpraca, okazywanie szacunku), wynikające z woli jednostki

• zachowania realizujące nakazy norm i wartości (np.. salutowanie w wojsku, spowiedź i zachowanie postu) nie są dziełem jednostek - oznaczają realizację nakazów, wzorów kulturowych

Spory o metodę

Istota sporu:

• Czy nauki społeczne powinny posługiwać się takimi samymi metodami, jak przyrodoznawstwo, czy też powinny mieć zupełnie inne metody (swoiste)?

• Naturalizm: metody przyrodoznawstwa

• Antynaturalizm: metody swoiste

Spory o metodę

• NATURALIZM głosi, że…

• Istnieje zasadnicza jedność metodologiczna wszystkich nauk: wszystkie nauki stosują metodę hipotetyczno-dedukcyjną, tzn.

• stawiają hipotezy,

• wyprowadzają z hipotez przewidywania

• sprawdzają te przewidywania w testach empirycznych

• socjologia nie różni się od nauk przyrodniczych

Spory o metodę

ANTYNATURALIZM głosi, że…

• Zadanie socjologii polega ujawnianiu znaczenia działań dla podejmujących je ludzi

• Składniki znaczenia: motywy „po co?” i „z jakiego powodu?”

• Po co? Rekonstrukcja wizji rezultatu

• Z jakiego powodu? Wcześniejsze doświadczenia, dyspozycje-postawy, nawyki

• METODA: interpretacja świata społecznego z perspektywy działających jednostek, rozumienie działań = wskazanie ich motywów

Spór o rezultaty socjologii

• W centrum sporu WARTOŚCI I ICH ROLA W POZNANIU socjologicznym

• Zagadnienie wartości ważne w każdej nauce

• W naukach społecznych szczególnie ważne: przedmiot badań stanowią inne osoby, podmiot badający tożsamy w istotnym sensie z przedmiotem badanym

• Wyniki badań socjologów DOTYCZĄ bezpośrednio ludzi

Spory o rezultaty socjologii

Aspekty problematyki wartości w poznaniu naukowym:

• Czy sądy wartościujące mogą i powinny być uzasadnione naukowo? Czy nauka dostarcza podbudowy dla wartościowania? NIE

• Czy sądy wartościujące wpływają/powinny wpływać na naukę (na przebieg czynności badawczych, na uzyskane wyniki)? DO ROZWAŻENIA

Spory o rezultaty socjologii

Czy wartości mogą/powinny wpływać na naukę?

• Jeśli odpowiadamy „TAK”, jesteśmy zwolennikami wartościowania

• Jeśli odpowiadamy „NIE”, jesteśmy zwolennikami obiektywizmu

Spory o rezultaty socjologii

WARTOŚCIOWANIE…

Każde badanie problemów społecznych MUSI pozostawać pod wpływem wartościowań, ocen…

• Wartości ingerują najmocniej w następujących fazach badania:

• w momencie wyboru problemu badawczego

• przy wyborze modeli teoretycznych i pojęć, zbieraniu danych, zapisie obserwacji

• przy wyprowadzaniu wniosków praktycznych z badań

Skoro tak, to jedyny sposób na obiektywność = ujawnienie przesłanek wartościujących

Spory o rezultaty socjologii

Przykłady wartościowania:

• interpretowanie wyników w duchu przychylności dla jakiejś opcji ideologicznej (99% twórczości naukowej sowieckich badaczy społecznych)

• preferowanie problematyki badań rokujących zysk (w sensie ekonomicznym)

• podejmowanie lub nie podejmowanie badań w zależności od spodziewanej reakcji środowiska naukowego, panującej mody, powabu sław naukowych, zaleceń politycznej poprawności itp..

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

• Wartościowania zewnątrznaukowe (moralne, religijne, ideologiczne) w ŻADNYM RAZIE NIE POWINNY wpływać na wyniki badań naukowych

• W nauce dopuszczalne są wyłącznie wartościowania wewnątrznaukowe: reguły uzasadniania hipotez, oceny wartości źródeł, kryteria poprawności sformułowania problemów

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

Dwa rodzaje sądów wartościujących:

• sądy instrumentalne (relatywne), wskazujące na jakiś środek działania jako najskuteczniejszy dla założonych celów

• sądy kategoryczne (absolutne), określające jakiś cel jako dobry lub jako lepszy od innych

Spory o rezultaty socjologii

• OBIEKTYWIZM…

• Gdy cele są dane, nauka pozwala dobrać najlepsze środki

Jednak…

• dla uzasadnienia celów nauka nie wystarcza

• nauka może powiedzieć, jaką drogą powinniśmy iść, lecz nie może powiedzieć, dokąd powinniśmy zmierzać

Wyobraźnia socjologiczna…

• To dostrzeganie, ze wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim - jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez sprawcze podmioty społeczne, czy to jednostki, czy zbiorowości

• socjologiczna wyobraźnia przeciwstawia się fatalizmowi, determinizmowi, prowidencjalizmowi, czyli poglądom odmawiającym człowiekowi prawa do projektowania i realizowania własnej przyszłości

Wyobraźnia socjologiczna…

• to świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i kulturowych, które wyznaczają szanse działań podmiotowych. W ten sposób socjologiczna wyobraźnia zwalcza mit absolutnej wolności człowieka i przeciwstawia się woluntaryzmowi

Wyobraźnia socjologiczna…

• to rozpoznanie we wszelkich zjawiskach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji, która w różny sposób wpływa na działania współczesnych

• w ten sposób socjologiczna wyobraźnia lansuje historyzm i sprzeciwia się prezentyzmowi

Wyobraźnia socjologiczna…

• to postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej zmienności, nieustannym procesie stawania się.

• W ten sposób socjologiczna wyobraźnia akcentuje dynamikę i odrzuca statyczny punkt widzenia

Wyobraźnia socjologiczna

• to akceptacja dla ogromnej różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie społeczne

• w ten sposób socjologiczna wyobraźnia uczy tolerancji i uodparnia przeciwko dogmatyzmowi czy etnocentryzmowi.

Czym jest dziś socjologia?

jest to nauka o ludziach

działających w polu wzajemnych relacji (w ,,przestrzeni międzyludzkiej"),

• którzy nadają temu polu nieustanną dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymują ,,życie społeczne"),

• a utrwalone, często niezamierzone, efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe dla kolejnych pokoleń

Zbiorowości i grupy społeczne

2010

Agenda

1.Cechy grupotwórcze

2. Odmiany zbiorowości ludzkich

3. Więź moralna: treść, zasięg i patologia więzi moralnej

3. Grupa i organizacja społeczna

4. Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

5. Subiektywne kryteria klasyfikacji

6. Syntetyczne typologie grup

7. Zbiorowości terytorialne

Cechy grupotwórcze

• Pojęcie grupy - jedna z fundamentalnych kategorii socjologii (inne: kultura, instytucja, rola, pozycja-status, konflikt, struktura społeczna)

• Związana z realizmem ontologicznym, metaforą organiczną i systemowym obrazem świata społecznego (grupy jako elementy społeczeństwa)

Cechy grupotwórcze

Jakie cechy przysługujące jednostkom przyciągają uwagę socjologów?

a) czy te, które upodobniają do siebie wszystkich ludzi?

b) cechy właściwe tylko jednostkom: osobowość, nawyki i dziwactwa właściwe komuś, swoiste właściwości ciała i umysłu?

c) cechy, które jednostka dzieli z pewną liczbą niektórych innych ludzi (nie z wszystkimi) sprawiają one, że do jednych ludzi jesteśmy podobni, od innych się różnimy. Te cechy interesują socjologów. Te cechy sprawiają, że wielość ludzi dzieli się na mniejsze zbiorowości.

Odmiany zbiorowości społecznych

Cechy różniące i zarazem upodobniające do siebie różnych ludzi mogą stawać się podstawą wyodrębniania wielu zbiorowości:

• populacja = wielość jednostek

• zbiór statystyczny = zbiorowość wyróżniona ze względu na jakąś (w zasadzie dowolną) cechę (np. bycie blondynem)

• kategoria socjologiczna: zbiorowość wyróżniona ze względu na kryterium socjologicznie istotne (wykształcenie, dochód, wiek, zawód - te cechy mogą stawać się podstawą podstawą postrzegania wspólnoty interesów)

Odmiany zbiorowości społecznych

• Kategoria społeczna: powstaje wtedy, gdy ludzie zdają sobie sprawę z podobieństwa posiadanych cech, kiedy na to podobieństwo kierują uwagę i czynią z niego podstawę postrzegania siebie jako wspólnoty (subiektywna więź społeczna)

• Kategoria społeczna nie jest jeszcze grupą, lecz zapowiada powstanie grupy

Więź moralna

• Kategoria społeczna może stać się grupą, jeśli pojawi się w niej rozwinięta postać więzi subiektywnej - więź MORALNA

• Więź moralna = szczególna relacja do innych ludzi, objętych określeniem „MY”

• Sprawy ludzi objętych nazwą „MY” żywo nas obchodzą, reagujemy na to, co przydarza się innym, zaliczonym do tej kategorii, sami też czegoś od nich oczekujemy...

Więź moralna

Składniki więzi moralnej:

• zaufanie: oczekiwanie godnego zachowania innych wobec nas

• lojalność: powinność nienaruszania zaufania, jakim darzą nas inni

• solidarność: troska o sprawy innych , gotowość do altruizmu, poświęcania się (nawet wtedy, gdy nie jest to dla nas wygodne)

Więź moralna

• Intensywność i zasięg więzi moralnej są zmienne...

• bywa, że ulega ona ogromnemu wzmocnieniu

• bywa, że ulega osłabieniu czy wręcz atrofii

Co o tym decyduje?

Więź moralna

• Zasięg i siła więzi moralnej rośnie, gdy cała zbiorowość doświadcza zagrożenia (wojna, klęska żywiołowa, atak terrorystyczny, represjonowane mniejszości)

• członkowie zbiorowości rozszerzają wówczas zakres osób, wobec których czują się lojalni, z którymi są solidarni, których darzą zaufaniem

Więź moralna

Jeśli jednak....

• zagrożenia mają charakter indywidualny, tzn. gdy jednostki czują się zagrożone lecz nie zbiorowość, (brutalna konkurencja między jednostkami, rosnące ryzyko działań jednostkowych)...

• wówczas zakres więzi moralnej ulega znacznemu zawężeniu lub nawet całkowitej atrofii

bellum omnium contra omnes...

Więź moralna

Wskaźniki atrofii więzi moralnej:

• kultura cynizmu: podejrzliwość, doszukiwanie się spisków, pułapek, przypisywanie innym niecnych zamiarów

• kultura manipulacji: przyzwolenie na wykorzystywanie innych, oszukiwanie, cwaniactwo jako miernik własnej zaradności

• kultura obojętności: egoizm, zanik wrażliwości na cierpienie innych

Więź moralna

• W skrajnych przypadkach zakres więzi moralnej ulega zawężeniu do nielicznego grona osób - członków rodziny, najbliższych przyjaciół, także niejawnych klik, koterii

• W takich warunkach podejrzliwość może przekształcać się w najzupełniej „materialne” spiski, machinacje, oszustwa

• Jeśli jednak nic takiego się nie zdarza i więź subiektywna rozwija się do dojrzałej więzi moralnej...

Grupa społeczna

• ...Wówczas kategoria socjologiczna przekształca się w grupę społeczną...

• dla powstania grupy potrzeba co najmniej dwóch jednostek

• potrzeba także, by te jednostki podejmowały wobec siebie działania, były w stałych interakcjach, realizowały jakieś wspólne cele jeśli tak jest między jednostkami pojawia się WIĘŹ BEHAWIORALNA

Organizacja społeczna

• Grupa z kolei może przekształcić się w organizację społeczną jeśli...

• pojawi się w niej wspólny cel, podział pracy, wyraźnie zdefiniowane normy regulujące relacje między członkami,, statut-regulamin unormowane, uregulowane stosunki społeczne

Obiektywne kryteria klasyfikacji grup

• Uniwersum grup społecznych jest bardzo bogate - obejmuje wielka ich różnorodność

• Pojawia się potrzeba klasyfikacji i typologii

• Podstawą tych podziałów grup stają się trzy typy kryteriów:

a) obiektywne

b) subiektywne

c) syntetyczne

Obiektywne kryteria..

Sześć kryteriów...

• liczebność

• trwałość

• sposób rekrutacji

• intensywność uczestnictwa

• korzyści z członkostwa

• formalizacja

Subiektywne kryteria

Chodzi o psychologiczna relację jednostki do grupy

• subiektywna identyfikacja z grupą, do której się należy:

akceptowana lub odrzucana grupa

członkostwa

• znaczenie grupy, do której nie należymy:

negatywne grupy odniesienia, pozytywne

grupy odniesienia

Syntetyczne kryteria...

• Poprzednie klasyfikacje opierały się na pojedynczych cechach (obiektywnych lub subiektywnych)

• W socjologii są jeszcze kryteria syntetyczne: zespoły cech branych równocześnie pod uwagę w opisie grupy

• Pozwalają one wyróżnić...

Kryteria syntetyczne

• Grupy pierwotne: niewielkie, nieformalne, wymagają intensywnego uczestnictwa, dość trwałe (np. rodzina), sprawują ściślejszą kontrolę nad uczestnikami. Grupy te (rodzina, grupa rówieśnicza) wywierają najsilniejszy wpływ socjalizujący

• Grupy wtórne: pojawiają się później w doświadczeniu i biografiach jednostek; są większe, sformalizowane, zachowują anonimowość jednostek. Jeśli nie są totalitarne - nie sprawują ścisłej kontroli nad zachowaniami uczestników. Przykłady: przedsiębiorstwa, środowiska zawodowe, urzędy

Kryteria syntetyczne

• Wspólnoty: tradycyjne społeczności rodowe, plemienne, wioskowe; cechowała je wysoka spójność i integracja, zgodne wartości i przekonania; silna lojalność wobec wodzów czy przywódców a także wobec innych członków wspólnoty

• Stowarzyszenia: charakteryzują współczesne społeczeństwo; sformalizowane, nastawione na wyraźnie określone cele, z wyraźnie określonym podziałem pracy i obowiązków, traktowane przez uczestników instrumentalnie

Zbiorowości terytorialne

• Terytorium jest podstawą skupienia społecznego, jest jego zasadniczym czynnikiem,

• Terytorium jest strefą przestrzennej „wyłączności”, obszarem, na którym zbiorowość zaspokaja większość lub (dawniej) wszystkie swoje potrzeby

Zbiorowości terytorialne

Typy zbiorowości terytorialnych:

• greckie polis: charakteryzował "pełny" charakter - stanowiła miejsce zaspokajania wszystkich ludzkich potrzeb; miejskie i wiejskie części polis,

• civitas (J. Bodin): stanowiły jednolitość zwyczajów, obyczajów i instytucji. Odzwierciedlały strukturę feudalnego świata, będącego światem zbiorowości terytorialnych (księstwa, hrabstwa, prowincje będących podstawowymi członami organizacji społecznej i politycznej).

• obecnie zbiorowości terytorialne to państwa jako zbiorowości obywateli i prawni ustanowione struktury władzy na jakimś terytorium

Społeczności lokalne

• Społeczność lokalna jest częścią szerszej zbiorowości terytorialnej.

• To ludzie związani miejscem zamieszkania z określoną miejscowością, osiedlem.

• Odznacza się relatywnie wysokim stopniem społecznej integracji

Społeczności lokalne

Cechy charakterystyczne społeczności lokalnych:

• terytorium: przestrzenne ograniczenie, obszar wydzielony jest administracyjnie lub naturalnie,

• wielkość (ograniczona do stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców - od kilkudziesięciu do kilkunastu tysięcy mieszkańców),

• względna izolacja

• homogeniczność zbiorowości (etniczna, zawodowa, kulturowa, społeczna, źródeł utrzymania)

• silna kontrola społeczna (sąsiedzka),

• lokalne autorytety

• emocjonalny stosunek do terytorium

Społeczności lokalne

Przykłady społeczności lokalnych...

• Społeczność wioskowa: zdaje się zanikać, charakter reliktowy

• Małe miasto: pośrednia struktura między wsią i dużymi aglomeracjami; w niektórych regionach renesans małych miast i wzrost ich znaczenia (turystyka, miejsce osiedlania się ludzi zamożnych, miejsce ważnych spotkań i konferencji: Davos, inne kurorty w Alpach czy Tatrach, Carcasonne, w Polsce: Sandomierz, Kazimierz Dolny)

Struktura społeczna

2010

Agenda

• Pojęcie struktury społecznej

• Wizje struktury społecznej: dychotomiczne, gradacyjne, funkcjonalne

• Teorie klas w socjologii: Marks, Weber, Burnham, Dżilas, Eco

Struktura …

• Termin zapożyczony ze świata przestrzennego: struktura w znaczeniu dosłownym to przestrzenny układ elementów (np.. budynek to rozmieszczenie elementów pełniących rózne funkcje z punktu widzenia celów budowli; dach chroni przed deszczem, ściany wspierają dach itp..)

• Francuscy badacze używają w stosunku do tego przestrzennego rozumienia struktury słowa „forma”, amerykańscy - „ekologia społeczna”

Struktura…

• W sensie metaforycznym to system relacji interpretowanych w przenośni, na wzór dystansów przestrzennych (np. dzieci są „bliżej” ojca niż kuzyna, obywatele odwiedzanych krajów „dalej” niż rodacy, bogaci „wyżej” niż biedni itp..)

• Oczywiście - w każdym z tych przykładów określenia „bliżej” czy „dalej” nie oznaczają fizycznie rozumianych odległości, lecz pewne relacje społeczne

Struktura społeczna

• Struktura = rozmieszczenie elementów składowych i relacje między nimi, charakteryzujące jakąś całość (układ)

• Badanie struktury oznacza:

• konieczność ustalenia, jakie składniki tworzą „całość”

• koniecznośc ustalenia relacji między składnikami

Struktura - wizje dychotomiczne

• U podstaw leży metafora „przestrzenna”: społeczeństwo to zespół ludzi, z których jedni są na górze, inni na dole

• Są tylko dwa segmenty społeczeństwa - nie więcej (dlatego dychotomia, podział dwudzielczy

• To jest bardzo stary obraz struktury społecznej, spotykany w wielu kulturach, niemal narzucający się jako oczywistość

Struktura - wizje dychotomiczne

Kulturowe manifestacje wzji dychotomicznych:

• biblijna opowieść o Chamie

• hinduski mit wyjaśniający pochodzenie kast (bramini, kszatriowoe, waisziowie, szudrowie)

• Koran

Struktura - wizje dychotomiczne

Metafora przestrzennego usytuowania segmentów społeczeństwa wobec siebie bywa rozmaicie interpretowana. Zazwyczaj trzy aspekty są brane pod uwagę: 

• przeciwstawienie rządzących i rządzonych - klasy panujące i klasy podporządkowane

• bogatych i biednych - klasy posiadające i nieposiadające

• ci, którzy pracują i ci, na których się pracuje - wyzyskiwacze i wyzyskiwani

Struktura - wizje dychotomiczne

• nie są to przeciwstawienia równoważne: zwykle jedno z nich bywa traktowane jako fundamentalne, jako źródło pozostałych

• za podstawowy stosunek uważa się raz podział na rządzących i rządzonych, innym razem - podział na posiadających i nieposiadających.

• trzecie przeciwstawienie (wyzyskiwacze - wyzyskiwani) jest traktowane jako następstwo jednego z dwóch pierwszych podziałów.

Struktura - wizje dychotomiczne

Wyprowadzano z tego następujące wnioski:

• prymat władzy: ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą

• nierzadko twierdzi się również, że ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci

• podział na pracujących i tych, którzy nie muszą pracować, nie był na ogół traktowany jako podstawowy. JEDNAK…

• podział ten dominował w świadomości rewolucjonistów i w ich bojowej propagandzie (Grakchus Babeuf, S. Simon, komuniści)

Struktura - wizje dychotomiczne

Koncepcje wyróżniające tylko dwie klasy - przeciwstawne sobie pod wyróżnionym względem - zyskują na popularności w pewnych warunkach:

• pewne społeczeństwa mogą być obiektywnie bliższe schematowi dwudzielczemu: np. jaskrawe współistnienie bogactwa i nędzy w krajach Afryki, Azji, Amertyki Południowej

• wizje dwudzielcze mogą stawać się popularne i przemawiać do wyobraźni np. w okresach konfliktów społecznych, rewolucji, przewrotów (propaganda polityczna)

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja gradacyjna uwzględnia możliwość istnienia „klas pośrednich”, usytuowanych pomiędzy „górą” i „dołem” społecznej drabiny

• W historii myśli społecznej są dwie koncepcje klas pośrednich: arystotelowska i marksowska

Struktura - wizje gradacyjne

• koncepcja Arystotelesa: we wszystkich państwach są trzy grupy obywateli: bardzo bogaci, bardzo biedni i trzecia klasa, pośrednia między nimi.

• skoro panuje zgoda co do tego, że umiarkowanie i środek są najlepsze, to oczywiście i w zakresie posiadania najlepsza będzie własność średnia.

• jedynie takie państwa mogą posiadać dobry ustrój, które mają liczny stan średni, liczniejszy od dwóch pozostałych. KLASA ŚREDNIA JEST ZASADNICZA, biedni i bogaci to odchylenie od normy.

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja Marksa: klasa średnia jest mniej ważna niż klasy biegunowe;

• jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów społecznych łączy się z jedną lub drugą klasą przeciwstawną

• nie jest trwała - zanika w pewnych warunkach

Struktura - wizje gradacyjne

• Koncepcja klas pośrednich nasuwa schemat innego rodzaju niż dychotomiczny; można go nazwać schematem GRADACJI

• Społeczeństwo przedstawia się w tym przypadku jako układ trzech lub większej liczby klas, z których każda zajmuje pozycję „wyższą” lub „niższą” od innych pod tym samym względem

• Relacje między klasami nie mają charakteru zależności, lecz PORZĄDKUJĄCY

Struktura - wizje gradacyjne

Schemat gradacji może mieć dwie wersje:

• PROSTĄ: bierze się pod uwagę tylko jedno kryterium uporządkowania, jedną obiektywnie mierzalną cechę - na przykład dochód

• SYNTETYCZNĄ: gdy staramy się wyznaczyć pozycję klasową ze względu na kilka kryteriów równocześnie - na przykład dochód, władzę i prestiż społeczny

Struktura - wizje gradacyjne

• w przypadku gradacji syntetycznej wyznacznikiem pozycji społecznej staje się pewne zharmonizowanie, pewna spójność pozycji jednostki wyznaczonej na różnych skalach (wykres)

Struktura - wizje gradacyjne

• Władza Dochód Prestiż

Struktura - wizje gradacyjne

• Jeżeli jednostki zajmują różne położenia na takich trzech skalach, wówczas…

• sprzyja to radykalizacji ich poglądów politycznych

• niezadowolenie z rozbieżności czynników położenia społecznego rodzi bunt, dążenia rewolucyjne

Struktura - wizje funkcjonalne

• W myśl tej wizji społeczeństwo dzieli się na klasy różniące się FUNKCJAMI w życiu społecznym

• Ze względu na odrębne funkcje klasy mogą być sobie nawzajem potrzebne, mogą też być ze sobą w niezgodzie, gdyż mogą mieć sprzeczne interesy

• Przykłady…

Struktura - wizje funkcjonalne

• Arystoteles: wyróżniał wojowników, mężów którzy obradują nad sprawami państwa oraz ludność pracującą, czyli rolników, rzemieślników, służących i urzędników

• Piotr Skarga: „rodzaj ludzki na trzy stany rozdzielon jest: na modlących się, na broniących i na robiących” (czyli na księży, rycerstwo i lud pracujący)

• Adam Smith: posiadacze ziemscy, właściciele kapitału i robotnicy; różnią się oni swoją rolą w procesach produkcji; różnice źródeł dochodów tych ludzi wynikają z różnic funkcji w społecznym podziale pracy

Struktura - wizje funkcjonalne

• Nowoczesna wersja teorii funkcjonalnej: koncepcja autorstwa Kingsleya Daviesa i Davida Moore'a

• Teza wyjściowa: społeczeństwo musi umieszczać jednostki na ważnych dla jego trwania i rozwoju pozycjach w strukturze społecznej, musi też motywować jednostki do zajmowania tych pozycji.

Struktura - wizje funkcjonalne

Davies&Moore:

• w społeczeństwie są cztery najważniejsze obszary życia społecznego: religia, rządzenie, ekonomia i technika. Stosownie do tego w społeczeństwie można wyróżnić pozycje religijne, polityczne, ekonomiczne i techniczne.

• Podział na klasy i nierówności społeczne wynika z tego, że w społeczeństwie istnieje pewna liczba potrzeb, które muszą być zaspokojone.

Struktura - wizje funkcjonalne

Davies&Moore:

• Korzyści materialne i niematerialne, jak prestiż, sława, władza i pieniądze są wbudowane w te ważne pozycje społeczne - inaczej trudno byłoby zachęcić wybitne jednostki do zajmowania tych pozycji.

• Ponieważ nie wszystkie pozycje są jednakowo ważne, nie w każdym przypadku mamy do czynienia z takimi samymi gratyfikacjami;

• Ekskluzywność dostępu do najważniejszych pozycji społecznych lecz i wyższe gratyfikacje!

Struktura społeczna - teorie klas

• Struktura społeczna to pojęcie szersze od struktury klasowej…

• Grupy będące składnikami struktury społecznej nie muszą być klasami

• Struktura klasowa jest jednym z aspektów struktury społecznej, uznawanym za doniosły

Struktura społeczna - teorie klas

• Postrzeganie struktury społecznej w kategoriach klas: przełom XVIII i XIX wieku - dziedzictwo myśli społecznej inspirowanej przez Wielką Rewolucję Francuską

• Mają swój udział w formowaniu się pojęcia klasy społecznej Adam Smith, socjaliści utopijni..

• Na dobre do teorii socjologicznej wprowadza pojęcie klasy społecznej Karol Marks

• Dla niego klasa społeczna jest nie tylko kategorią strukturalną, elementem podziału społecznego, ale podmiotem historii, wyrazem aktywności gatunku ludzkiego

Struktura społeczna - teorie klas

Co odróżnia klasy społeczne od innych kategorii strukturalnych (kast, stanów)?

• brak nieprzechodnich granic pomiędzy kategoriami - czyli granice są „przepuszczalne”

• odwoływanie się do kryteriów ekonomicznych (własność) jako wyróżnika klasy (Marks i kontynuatorzy)

• specyficzny typ świadomości społecznej („świadomość klasowa”)

Struktura społeczna - teorie klas

Marksowska teoria klas społecznych:

• jest kluczowym elementem teorii społeczeństwa i teorii rozwoju społecznego

• społeczeństwo: złożony system, zbudowany z elementów o odmiennej treści i logice działania, zmieniający się w czasie;

• Społeczeństwo = „formacja”

Struktura społeczna - teorie klas

Składniki społeczeństwa:

• Siły wytwórcze: wiedza, kwalifikacje, narzędzia, umiejętności pozyskiwania z przyrody dóbr, służących zaspokojeniu potrzeb

• Stosunki produkcji: relacje w jakie wchodzą ludzie w procesie produkowania (stosunki własności oraz organizacja produkcji)

• Siły wytwórcze + stosunki produkcji = sposób produkcji (baza ekonomiczna)

• Nadbudowa: system instytucji społecznych i stanów świadomości (ideologie, religia, filozofia, nauka)

Struktura społeczna - teorie klas

• Składniki społeczeństwa:

Struktura społeczna - teorie klas

• Dynamicznym elementem są siły wytwórcze, sfera techniczno-technologiczna (prawo postępującego rozwoju sił wytwórczych)

• Stabilnym składnikiem jest nadbudowa

• Te elementy powinny się utrzymywać się w stanie względnej równowagi („dopasowania”, zgodności). Zmiana jednego z elementów - powoduje konieczność dostosowania się pozostałych:

• prawo koniecznej zgodności charakteru sił wytwórczych ze stosunkami produkcji

• prawo koniecznej zgodności bazy z nadbudową

Struktura społeczna - teorie klas

Marks wyróżnił 5 formacji:

• Wspólnotę pierwotną: prymitywne narzędzia, konieczność wspólnych działań, brak prywatnej własności środków produkcji

• Niewolnictwo: wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, prywatna własność środków produkcji („mówiących narzędzi” - niewolników). Dwa podtypy:

formacja antyczna - niewolnicy są własnością prywatną

formacja azjatycka - niewolnicy są własnością państwa

• Feudalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, oparcie sposobu produkowania na rolnictwie, przypisanie chłopa do ziemi, rozwój miasta, mieszczaństwo

• Kapitalizm, wyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, przemysłowy sposób produkcji jako dominanta, robotnicy i kapitaliści

• Komunizm, najwyższy poziom rozwoju sił wytwórczych, pozwalający na realizację zasady: „od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb”.

Struktura społeczna - teorie klas

• Niezgodność bazy i nadbudowy ogranicza możliwości realizacji interesów wielkich grup ludzi: klas społecznych

• Pojawiają się konflikty klasowe

• Konflikty prowadzą do rewolucji - przejścia od jednej formacji do drugiej

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

Klasy społeczne =

• wielkie grupy ludzi różniące się

• stosunkiem do środków produkcji,

• miejscem w historycznie określonym sposobie produkcji,

• wielkością i sposobem otrzymywania przypadającej na nie części dochodu oraz

• cechami kulturowymi

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• Klasy społeczne są zjawiskiem historycznym: pojawiły się i zanikną

• Mają własną logikę rozwoju: od „klasy w sobie” (zbioru) do „klasy dla siebie” (grupy obdarzonej świadomością klasową - uświadamiającej sobie własny obiektywny interes - i mającej swoją organizację polityczna - partię)

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• W każdej formacji można wyróżnić pary klas podstawowych, pomiędzy którymi zachodzi najważniejszy dla formacji konflikt społeczny i antagonizm (klasy antagonistyczne) oraz

• klasy niepodstawowe, będące reliktami poprzednich formacji lub zwiastunami nowych (np.. klasy „średnie”)

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• konflikt klasowy jest skutkiem sprzecznych interesów

• interes klasowy ma podwójny wymiar:

subiektywny - postrzeganie różnic obiektywny - kształt struktury społecznej, stosunków społecznych i ich zmiana

Struktura społeczna - teorie klas

Podstawowe twierdzenia marksowskiej teorii klas:

• Klasy społeczne panują, czyli sprawują władzę mając do swojej dyspozycji aparat ucisku: państwo.

• Panują:

a) ekonomicznie - np.. mają uprzywilejowaną pozycję na rynku

b) politycznie - mają dostęp do środków sprawowania władzy (przymus)

c) ideologicznie - mają wpływ na media, edukację, czasem je zawłaszczają jak w systemach totalitarnych

Struktura społeczna - teorie klas

Wpływ Marksa:

• Jego teoria klas była wzorcem lub układem odniesienia dla późniejszych koncepcji

• Niestety - była także inspiracją do treagicznych eksperymentów ustrojowych (socjalizm, komunizm)

Struktura społeczna - teorie klas

Teoria klas społecznych Maxa Webera

• Była reakcją na marksowską teorię klas. Weber nie zgadzał się z nią. Twierdził, że struktury społecznej nie można redukować do jednego, klasowego wymiaru. Proponował uwzględnić trzy wymiary ładu (porządku):

a) ekonomiczny, a szczególnie rynku, który generuje podział na klasy

b) społeczny, który generuje podział na stany

c) władzy, który generuje podział na partie polityczne

Struktura społeczna - teorie klas

• Klasy są zjawiskiem związanym z istnieniem rynku. Dlatego są definiowane poprzez położenie klasowe, które określa szanse jednostek na rynku.

• Weber wyróżniał klasy:

a) zysków, których podstawą jest posiadanie kapitału, środków produkcji,

b) dochodów, których podstawą jest posiadanie kwalifikacji, które można „sprzedać” na rynku.

• Klasy mogą podejmować działania zbiorowe

• Klasy są produktem społeczeństwa rynkowego

Struktura społeczna - teorie klas

• Dla Webera ważnym elementem struktury społecznej są stany typowe dla społeczeństwa stanowego przeciwstawianego społeczeństwu rynkowemu

• Stany są grupami społecznymi o cechach wspólnoty

• Kryterium wyróżnienia stanu jest określona wielkość szacunku społecznego (prestiżu społecznego), przypisywana reprezentantom stanu.

Struktura społeczna - teorie klas

Wyznacznikami różnic między stanami są:

• dystanse społeczne:

a) conmensualizm - dopuszczenie do stołu, czyli do kontaktów towarzyskich

b) connubium - dopuszczenie do łoża, czyli do małżeństwa

Oraz…

• zawłaszczone przywileje: od przywileju zajmowania pozycji siedzącej (np.. w urzędzie) gdy członkowie niższych stanów musieli stać), do przywileju zajmowania niektórych ważnych pozycji)

Struktura społeczna - teorie klas

• Ważnym elementem struktury społecznej jest podział władzy w obrębie społeczeństwa

• Władza jest definiowana jako potencjalna możliwość narzucanie jednostkom swej woli, nawet wbrew ich woli.

• Konkurencja o władzę rodzi podział na partie polityczne

Struktura społeczna - teorie klas

Wpływ Webera:

• Zwrócenie uwagi na inne niż ekonomiczne (społeczne) aspekty zróżnicowania

• Inspiracja dla późniejszych teorii klas „średnich”, posługujących się kryterium prestiżu, stylu życia

• Zwrócenie uwagi na strukturującą rolę gier o władzę, na możliwość pojawienia się klasy politycznej, mającej swoje własne interesy, niekoniecznie zgodne z interesami społeczeństwa

Struktura społeczna - teorie klas

Teorie "nowych klas": „rewolucja menedżerów” Jamesa Burnhama.

• Rozdzielenie funkcji właścicielskich i zarządzających. Zarządzają i kontrolują wynajęci specjaliści - menedżerowie.

• Kontrola nad środkami produkcji jest prawie równoważna ich posiadaniu

• Zarządzający, menedżerowie z racji kontroli mają:

a) wpływ na zarządzanie przedsiębiorstwem

b) bardzo wysokie dochody

• To powoduje, że można o nich mówić jako o klasie społecznej tym bardziej, że wytwarzają swoją „klasową” ideologię, której składnikiem jest podkreślanie szczególnej misji menedżerów.

Struktura społeczna - teorie klas

"Nowa klasa" Milovana Dżilasa:

• Podobna koncepcja jak u Burnhama z tym, że odnosiła się do społeczeństwa komunistycznego (radzieckiego i jugosłowiańskiego);

• kontrola nad środkami produkcji wynika nie z ich posiadania i zarządzania, ale jest rezultatem udziału w aparacie władzy

• prowadzi to do uprzywilejowania ekonomicznego a w konsekwencji do powstania czerwonej burżuazji

Struktura społeczna - teorie klas

Koncepcja Umberto Eco:

• kryterium wyróżnienia klas to ich wiedza i kwalifikacje w zakresie nowoczesnych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych

• Wyróżnia trzy „klasy”:

a) digitariat

b) kogitariat

c) proletariat

Struktura społeczna - teorie klas

Teorie „nowych klas" we współczesnym społeczeństwie postprzemysłowym:

• akcentują rzadkie kwalifikacje, które pozwalają na zajmowanie wysokich pozycji społecznych

• akcentują nowe role społeczne, jakie pojawiają się w wyniku zmian gospodarczych i politycznych (intelektualiści)

• akcentują pojawianie się nowych „klas średnich” (kogitariat)

17

---