Świadomość społeczna
Definicja
W jaki sposób myślimy? Znaki, symbole, język i jego funkcje
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Ośrodki krystalizowania się świadomości społecznej
Składniki świadomości społecznej
Patologie świadomości społecznej
Badanie świadomości społecznej - funkcje sondaży opinii
Definicja
Świadomość społeczna to podzielane w zbiorowości, zewnętrzne wobec każdej jednostki i narzucające się jej idee
Idee te nie zawsze są naszymi prywatnymi pomysłami, często czerpiemy je z kultury
Kultura programuje nasze umysły, nasz sposób myślenia
W jaki sposób myślimy?
Przy pomocy znaków
związek miedzy znakiem, a tym, co oznacza, jest naturalny: wynika z obiektywnych prawidłowości
Przykłady:
błyskawica jako zapowiedź gromu,
niska liczba czerwonych ciałek krwi jako oznaka choroby
W jaki sposób myślimy?
Przy pomocy symboli
Związek pomiędzy symbolem, a tym, co oznacza, nie jest naturalny, lecz jest w pełni konwencjonalny (umowny)
Przykłady:
słowo „student”, określające kogoś, kto zdobywa wiedzę w szkole wyższej
formuła E = mc² (E dla oznaczenia energii, m - masy itp.)
Symbol to coś innego niż przedmiot, sytuacja, zdarzenie, relacja, których doświadczamy lub do których go odnosimy
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
Przedmioty materialne, które mają sens użytkowy, ale obdarzone są też sensem symbolicznym
Przykłady: luksusowy samochód, zegarek Rolex czy buty Gucci są w pewnych środowiskach symbolem sukcesu i zamożności
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
kolory: czarny jako symbol żałoby, czerwony jako symbol komunizmu, zielony jako symbol wolnej drogi, różowy jako symbol dobrego nastroju
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
gesty: skinienie głowa, machniecie ręka, pogrożenie pięścią, pukanie się w czoło. Mówimy wtedy o języku gestów
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
pozy, jakie przybieramy, zwane czasem językiem ciała
Przykłady:
skłon korpusu do przodu, czyli ukłon, jest symbolem szacunku lub - gdy dzieje się to na scenie czy estradzie - wyrazem wdzięczności za aplauz.
odwrócenie się tyłem sygnalizuje obrazę i zakończenie rozmowy.
zmarszczenie czoła - głęboki frasunek.
podskakiwanie, fikanie koziołków albo szybki sprint w stronę trybun - symbolizują euforię piłkarza po zdobyciu gola.
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
piktogramy, uproszczone obrazki w pewnym stopniu podobne do tego, co mają oznaczać
Przykłady: rysunek samolotu wskazuje drogę na lotnisko, rysunek widelca i noża oznacza restaurację, obrazek walizki - przechowalnię bagażu, a listu - pocztę
W jaki sposób myślimy? Odmiany symboli
Słowa: mówione i pisane to najważniejszy typ symboli
są już tylko i całkowicie konwencjonalne, a dzięki temu nieskończenie bogate,
pozwalają oznaczać wszelkie, najbardziej subtelne ludzkie doświadczenia i wszelkie, najbardziej szczegółowe cechy otaczającego świata
W jaki sposób myślimy?
Przy pomocy języka
język w ścisłym tego słowa znaczeniu, mówiony lub pisany, to złożony zbiór słów (słownik) oraz schematów ich wiązania w większe całości, w zdania, teksty itp.(gramatyka)
W jaki sposób myślimy? Odmiany języków
język naturalny (narodowy), wytworzony w sposób spontaniczny w długiej historii wielkiej, terytorialnej wspólnoty i używany przez jej członków
W jaki sposób myślimy? Odmiany języków
języki grup czy środowisk zawodowych: prawniczy, naukowy, kościelny, polityczny, wojskowy, sportowy, dziennikarski
języki konstruowane celowo dla pewnych celów technicznych i stosowane w pewnych grupach: np. język komputerowy, lotniczy, alfabet Morse'a, pismo Braille'a, sygnalizacja okrętowa itp.
język imion, przezwisk, haseł, powiedzonek, zwrotów może powstać w rodzinie czy wśród grona przyjaciół
Funkcje języka
umożliwia rejestrację spostrzeżeń i doświadczeń, zapis wiedzy i informacji oraz ich przekazywanie kolejnym pokoleniom
jest podstawowym medium kontaktów i interakcji
stanowi czynnik wytwarzający wewnętrzną solidarność zbiorowości i zarazem jej separację od zbiorowości zewnętrznych (ośrodek tożsamości)
umożliwia rożne formy realizacji typowych dla człowieka dążeń prospołecznych, towarzyskich
Od świadomości jednostkowej do społecznej
Nie wszystkie poglądy, idee, przekonania formułowane za pomocą języka stają się od razu elementami kultury
Aby zyskały taki status, muszą być publicznie ujawnione
Muszą być zaakceptowane, uznane przez innych członków zbiorowości
Gdy przekonania przejmowane są i akceptowane przez innych, staja się ponadjednostkowymi wzorcami, schematami myślenia, zwrotnie oddziałującymi na myślenie jednostkowe jednostkowe treści świadomości stają się „świadomością społeczną”
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Społeczeństwo globalne
Naród
Klasy społeczne
Grupy zawodowe
Grupy religijne
Inne zbiorowości
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Społeczeństwo globalne:
stało się pewna całością realną w erze globalizacji
Treścią świadomości globalnej staje się troska np. o losy całej planety (przeludnienie, wyczerpanie surowców, zniszczenie ekosfery, ocieplenie klimatu)
świadomość globalna jest udziałem elit intelektualnych, naukowych, politycznych, studentów
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Naród
Świadomość narodowa ma pewną swoistość stylistyczną: wyróżnia ja bogactwo symboli, mitów, stereotypów i przesądów.
· jest mocno nasycona emocjonalnie, mieszcząc uczucia patriotyczne czy nacjonalistyczne.
· łatwo ulega dogmatyzacji, tracąc racjonalny dystans do własnej zbiorowości i opierając się krytyce czy korekcie.
· obejmuje przekonania o własnej zbiorowości etnicznej: jej genealogii, dziejach, tradycji, heroicznych momentach, traumatycznych klęskach, bohaterach, ale także o jej dzisiejszej kondycji i potencjale lub jutrzejszych perspektywach.
· Mieści powszechne niepokoje, dostrzegane problemy i krytyczne opinie o aktualnej polityce, a także programy naprawy
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Klasy społeczne
Świadomość klasowa to poczucie wspólnej sytuacji w społeczeństwie, wspólnego losu, wspólnej niedoli i perspektyw
Zawiera definicje innych klas i ich definicje jako wrogów lub sojuszników
Zawiera wyobrażenia na temat strategii walki o swoje prawa w społeczeństwie
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Grupy zawodowe
Przykładami świadomości społecznej takich grup mogą być etosy: inteligencki, nauczycielski, lekarski, mentalność urzędnicza
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Grupy religijne
Treścią świadomości społecznej tych grup są różne teologie, symbolika i metafory często wymagające wiedzy niedostępnej dla wiernych rola kapłanów, księży jako krzewicieli świadomości religijnej
Ośrodki formowania się świadomości społecznej
Inne zbiorowości
świadomość społeczną odnosić można i do zbiorowości mniejszej skali: stowarzyszenia, klubu, wspólnoty lokalnej, kręgu towarzyskiego, rodziny
świadomość społeczna tych grup zawiera treści uboższe w porównaniu do treści płynących z szerszych grup, do których członkowie rodziny, sąsiedztwa czy przyjaciół równocześnie należą
Składniki świadomości społecznej
Myślenie potoczne
Idee na temat świata nadnaturalnego
Ideologie
Opinia publiczna
Wiedza naukowa
Sztuka, literatura, muzyka
Składniki świadomości społecznej
Myślenie potoczne
to rozpowszechnione w danej zbiorowości, spontaniczne, intuicyjne przeświadczenia.
stanowią zapis różnorodnych doświadczeń, jakie w życiu codziennym napotykają członkowie społeczeństwa.
nie są uporządkowane ani usystematyzowane, nie wynikają logicznie jedne z drugich, często mają wzajemnie sprzeczne implikacje.
nie są poparte systematyczną argumentacją.
wynikają z pochopnego uogólniania jednostkowych doświadczeń lub jednostronnej interpretacji zdarzeń - nie znaczy to, ze nie wyrażają czasem trafnie jakichś prawd o świecie
Składniki świadomości społecznej
Idee na temat świata nadnaturalnego
ich przedmiot to sfera sacrum, tajemnicza, budząca respekt, podziw i strach, a rożna od sfery profanum, obejmującej przyziemne, zwyczajne zjawiska i zdarzenia
przykłady: mit, magia, religia
z założenia nie poddają się sprawdzeniu ani zakwestionowaniu, ponieważ opierają się na wierze
odpowiadają na uniwersalne zapotrzebowanie wynikające z niepewności, nieprzewidywalności, nieprzejrzystości ludzkiej egzystencji, a w szczególności powszechnego i budzącego grozę doświadczenia śmierci
Składniki świadomości społecznej
Ideologie
zbiory czy systemy idei, które dostarczają uzasadnienia,
legitymizacji, wsparcia jakimś partykularnym interesom
grupowym, lub utwierdzają grupową tożsamość
zbiorowości legitymizowane przez ideologię mogą być najrozmaitsze, od narodów czy grup etnicznych wytwarzających ideologie nacjonalistyczne, poprzez klasy społeczne, ruchy społeczne, warstwy i środowiska społeczne, kategorie zawodowe, aż po mikroskalę - ideologie firm czy nawet rodzin (arystokratycznych na przykład)
Składniki świadomości społecznej
Opinia publiczna
charakterystyczny dla danej zbiorowości kompleks poglądów
na sprawy publiczne, a wiec polityczne, ekonomiczne,
społeczne, międzynarodowe itp.
termin wprowadzony w latach trzydziestych XX w przez publicystę
Walter Lippmana (dostrzegł rosnącą rolę prasy w zwiększaniu widoczności sceny publicznej: dostarczaniu obywatelom informacji o problemach ponadlokalnych oraz pewnych schematów czy standardów oceniających)
poczucie wspólnoty opinii skłania do zbiorowego działania czy partycypacji politycznej, co jest niezwykle istotne dla społeczeństw demokratycznych
Składniki świadomości społecznej
Wiedza naukowa
przekonania i poglądy, które oceniamy w kategoriach prawdziwości i fałszywości, żądając ich uzasadnienia przy pomocy systematycznie stosowanej metody, w toku badań naukowych
Myślenie współczesne jest pod przemożnym wpływem nauki, a naukowość - rzeczywista lub pozorowana - traktowana jest jako najwyższa nobilitacja idei
Wiedza naukowa przenika do świadomości społecznej poprzez rozmaite formy popularyzacji (dodatki do gazet codziennych, czasopisma, stacje i programy tv, internet)
Także koncepcje paranaukowe - działalność szarlatanów podszywających się pod naukę
Składniki świadomości społecznej
Sztuka, literatura i nauka
odpowiadają na ludzką potrzebę kreacji, ekspresji, eksternalizacji swoich przeżyć emocjonalnych i estetycznych
wyrażają obraz świata, natury, ludzi, przeżyć psychicznych i estetycznych widziany oczyma twórcy
mogą bardzo silnie wiązać się z innymi składnikami świadomości (postulat uprawiania tzw. „sztuki zaangażowanej” głoszony przez partię komunistyczną wiązał sztukę, literaturę z ideologią)
Patologie świadomości społecznej
Treści świadomości społecznej zniekształcone poznawczo, fałszywe, a także szkodliwe społecznie (prowokujące napięcia, destrukcję, wrogość)
stereotypy
przesądy
szowinizm
myślenie grupowe
Patologie świadomości społecznej
Stereotypy
uproszczony, jednostronny, przejaskrawiony obraz zbiorowości,
traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany,
niezależnie od ich przymiotów indywidualnych
wykluczają a priori możliwość, ze ktoś należący do zbiorowości mógłby mieć inne cechy
najczęstszym tematem stereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, narodowych i rasowych
powstają zwykle na podstawie jakichś jednostkowych doświadczeń z reprezentantami zbiorowości, które zostają następnie uogólnione w sposób nie uprawniony na całą zbiorowość
Patologie świadomości społecznej
Przesądy
Inaczej negatywne stereotypy, zawierające negatywną ocenę
jakiejś grupy: Żydzi są z natury oszustami i lichwiarzami,
dlatego też nie należy im ufać. Polakom nie należy powierzać
żadnych trudnych zadań, gdyż są nieodpowiedzialni itp.
Szowinizm
Rodzi się wtedy, gdy przesądy sprzęgają się z jednostronnie
pozytywną oceną własnej grupy etnicznej (np. szowinizm
narodowy)
Patologie świadomości społecznej
Myślenie grupowe
Syndrom całkowitej utraty przez grupę poczucia
rzeczywistości, dzięki izolacji i zamknięciu się we
własnym świecie
Składniki syndromu)
złudzenie siły i bezkarności
lekceważenie zagrożeń i sygnałów ostrzegawczych
niezachwiana wiara we własną wyższość moralną - słuszność własnych celów
traktowanie przywódców grup zewnętrznych jako słabych lub głupich
nacisk na lojalność wobec grupy jako najwyższą cnotę
autocenzura powstrzymująca przed wygłaszaniem poglądów przeciwstawnych dominującym w grupie
złudzenie pełnej jednomyślności w wyniku zakazu opozycyjnego działania i krytyki
Badanie świadomości społecznej. Sondaż opinii
Badania sondażowe polegają na zadawaniu pytań losowej próbie osób
i analizowaniu uzyskanych odpowiedzi
Pojawiły się w ukształtowanej demokracji w odpowiedzi na potrzebę przewidywania wyników wyborów
W latach 30tych George Gallup wynalazł metodę przewidywania wyników wyborów (survey - sondaż na próbie reprezentatywnej)
Wynalazek Gallupa rozszerzono na inne typy problemów
W Polsce sondaże pojawiły się po 1956 roku; dziś są przykładem badań najczęściej kojarzonych z socjologią
Funkcje sondażu
Poznawcze:
dotyczą „produkcji wiedzy” - za pośrednictwem badań opinii publicznej zarówno politycy, jak i obywatele modyfikują własne obrazy społeczeństwa
członkowie społeczeństwa dowiadują się, iż nie jest ono monolitem
że opinia publiczna i postawy stale się zmieniają
ugruntowują przekonanie, że w społeczeństwie dominują poglądy umiarkowane, a nie skrajne
Funkcje sondażu
Perswazyjne
Polegają na celowym urabianiu przekonań i ocen za pomocą doboru
interpretacji treści sondażu
Gazety (inne media) zawsze wybierają tylko część z dostępnych wyników badań sondażowych zgodną z polityczną orientacją redakcji/właściciela
Gazety podkreślają za pomocą środków stylistycznych treść sondaży przychylnych dla reprezentowanej linii politycznej (miejsce druku wyników, czas druku, wielkość czcionki, wykresy itp..)
Gazety zamieszczają wypowiedzi ekspertów (znanych socjologów np.) w celu uwiarygodnienia lub osłabienia wiarygodności wyników badań
Funkcje sondażu
Praktyczne
Sondaż = instrument polityki w ustroju demokratycznym
Sondaże wyborcze w kampaniach przejmują niektóre zadania polityki (sondażowe procenty jako argument o szansach koalicji)
Wspomagają proces racjonalizacji polityki - umożliwiają politykom uwzględnienie faktycznego stanu opinii w ich własnych działaniach i programach
Pozwalają poznać opinie przed ich materializacją w postaci działań (protestów, manifestacji, decyzji przy urnie wyborczej itp..)