Klasa średnia
Socjologia 2008
Agenda
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Nowa „klasa średnia”: pozycja rynkowa, sytuacja pracy i styl życia (status)
Polskie precedensy
Socjalizm
Czas transformacji ustrojowej: narodziny polskiej klasy średniej?
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
W Polsce termin „klasa średnia” pojawił się już na początku XIX wieku, nie miał jednak znaczenia analitycznego
W języku socjologii termin upowszechnił się dzięki pracom badaczy amerykańskich (William Lloyd Warner, „Social Class in America”, 1949)
JEDNAK: czy klasa taka w ogóle dzis istnieje? Czy istaniała kiedykolwiek?
Klasa średnia vs społeczeństwa klasy średniej
H. Domański:
„nie ma klas średnich, są tylko społeczeństwa klasy średniej”
Klasa średnia nie spełnia kryteriów definicyjnych grupy społecznej (więź subiektywna), być może nie spełnia też kryteriów kategorii społecznej (świadomość posiadania wspólnych cech)
Nie istnieje klasa średnia jako grupa społeczna; to raczej nazwa szczególnego typu postaw i orientacji życiowych
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Czy tak było zawsze?
Gniazdem „klasy średniej” było mieszczaństwo; mieszczanie stanowili bez wątpienia grupę
Wspólnotę ich interesów wyznaczał fakt zamieszkiwania w granicach zbiorowości terytorialnej
Mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy, agenci handlowi, przedstawiciele wolnych zawodów pracujący na własny rachunek zapowiedź przyszłego rozwarstwienia „klasy średniej”
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Mieszczanie: pośrodku drabiny społecznej
Powyżej mieszczaństwa: arystokracja, szlachta, właściciele ziemscy (1,5% dorosłej ludności Anglii, Francji, Holandii w XVII; w Polsce - 10% ludności)
Poniżej mieszczaństwa: chłopstwo, wiejska i miejska biedota (wyrobnicy, wozacy, tragarze, włóczędzy, żebracy, najemni żołnierze itp..)
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Dochody rodzin w Anglii:
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Mieszczaństwo: siedlisko nowych postaw
(niezależność, odejście od ograniczeń tradycji, poczucie autonomii, przedsiębiorczość)
Podłoże tych postaw: wzajemny związek między a) nowymi doktrynami religijnymi i ideologiami zachęcającymi do pomnażania zasobów i przedsiębiorczości oraz
b) rozwojem kapitalistycznych stosunków rynkowych
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Stara klasa średnia „wyodrębniała” się z mieszczaństwa w państwach kapitalistycznych od szesnastego do osiemnastego wieku.
W skład tej klasy wchodzili sklepikarze, drobni kupcy, właściciele warsztatów rzemieślniczych i składów, agenci handlowi, bankierzy, inwestorzy, pracownicy administracji państwowej, lekarze, prawnicy, naukowcy, przedstawiciele the professions (wolnych zawodów), a w Stanach Zjednoczonych także farmerzy.
Za ojczyznę klasy średniej uznaje się Anglię
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Wiek XVIII: rodzi się wiara w „stan średni” jako
symbol emancypacji i ostoję licznych cnót (rozwagi, obowiązkowości, pilności)
James Stuart Mill (1824) :
„klasa średnia ponad wszelką wątpliwość zrzesza największą proporcję inteligencji, pracowitości i bogactwa istniejących w państwie”
„kupiec, przemysłowiec, artysta, naukowiec to ludzie, którzy myślą za wszystkich innych i oni właśnie tę klasę tworzą”
Stara „klasa średnia”: początki etosu
Etos klasy średniej wyraża filozofia utylitaryzmu
Publikacja książki Samuela Smilesa „Self-Help” (1859): gloryfikacja indywidualizmu i kapitalizmu jajko systemu zapewniającego sukces wszystkim wytrwałym, zdolnym i przedsiębiorczym
Teza Smilesa: rozwój Anglii, najbogatszego kraju świata, dokonał się w wyniku nagromadzenia talentów i inicjatywy jednostek, które wyzwoliły się ze stanu bezwolnej uległości wobec państwa, cechu, Kościoła, wspólnoty sąsiedzkiej
Stabilizacja i deficyt znaczenia
II poł. XIX wieku „stan średni” obejmuje już znaczącą część ludności:
W 1851 r w Anglii przedsiębiorcy, farmerzy, wolne zawody i urzędnicy stanowią 10% czynnych zawodowo, w 1881 - 14%
Zamożne mieszczaństwo zaczyna nadawać „ton” aktywności kulturalnej i publicznej
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Inicjatywy mieszczańskie w Anglii:
Systematyczne przestrzeganie codziennej higieny
Rytuał wspólnych obiadów i kolacji
„Savoire vivre” obejmujący liczne tabu (od nieużywania wulgarnych wyrazów do nakazu dyskretnego wycierania nosa)
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Inicjatywy mieszczańskie w Anglii..
Powołanie administracji zajmującej się sprzątaniem ulic
Tworzenie jadłodajni ulicznych
Zakładanie czytelni, szpitali, patronat nad organizacjami religijnymi
Utworzenie systemu szkół publicznych
Stabilizacja i deficyt znaczenia
W Niemczech:
gwałtowny rozkwit towarzystw gimnastycznych, klubów sportowych, organizacji zajmujących się krzewieniem sztuki
W Holandii, Belgii:
finansowanie publicznych muzeów, parków, galerii konkurujących z ekspozycjami dostępnymi tylko arystokracji
Stabilizacja i deficyt znaczenia
We Francji…
powstają słynne instytucje edukacyjne: Ecole des Arts et Metiers, Ecole Polytechnique, Ecole Centrale (kształcące inżynierów i urzędników)
Stabilizacja i deficyt znaczenia
W całej zachodniej Europie dokonuje się wielki proces instytucjonalizacji statusu wolnych zawodów:
powstają ogólnokrajowe towarzystwa prawników, inżynierów budownictwa lądowego, architektów, chemików, lekarzy...
rezultat: profesjonalizacja, wyzbywanie się amatorszczyzny i szarlatanerii
Stabilizacja i deficyt znaczenia
Czy „stara” klasa średnia odniosła sukces? TAK - ustaliła reguły funkcjonowania społeczeństw zachodnioeuropejskich; stworzyła ich instytucjonalną infrastrukturę, rozwinęła do dojrzałej postaci „społeczeństwo obywatelskie”
Mimo tego nie odgrywała większego znaczenia politycznego
Warstwę rządzącą nadal tworzyli arystokraci
Stabilizacja i deficyt znaczenia
„Klasa średnia” nie miała reprezentacji politycznej
W Anglii nie stała się nią partia liberalna - kontrolowana przez arystokrację i finansjerę;
Polityczne ambicje „klasy średniej” nie mogły się pojawić, ponieważ klasa ta uległa bardzo zaawansowanemu rozwarstwieniu
Nowa klasa średnia
Fenomen przełomu wieków XIX/XX: masowy wzrost liczby pracowników umysłowych (np. w Niemczech 1907-1925: o 98%)
Powstają nowe hierarchie zawodowe: rola inteligencji, intelektualistów, kadr administracyjno-zarządzających, wolnych zawodów; wzrost udziału liczbowego tych kategorii wśród zawodowo czynnych
Nowa klasa średnia
Co oddziela „nową klasę średnią” od niższych segmentów struktury społecznej?
a) umysłowy charakter pracy
b) praca „na swoim”, na własny rachunek
Od elity ?
a) brak wielkiej własności
b) pułap najwyższych stanowisk w aparacie
państwa i gospodarce
Nowa klasa średnia
Wyróżniki „nowej klasy średniej” (D. Lockwood, 1959):
pozycja rynkowa
sytuacja pracy
styl życia
Nowa klasa średnia
Pozycja rynkowa: wysokość dochodów, praca najemna lub średnia własność jako ich źródło, pewność zatrudnienia, możliwość awansu i kariery
rozpiętości dochodów wewnątrz klasy sięgają kilkudziesięciu procent
są jednak przeciętnie wyraźnie wyższe niż dochody robotników, niższego personelu technicznego
Specyfika klasy średniej: składnikiem dochodów są różne dodatki pieniężne (fringe benefits) : wyższe ubezpieczenia, emerytury, komfortowa opieka medyczna
Nowa klasa średnia
Sytuacja pracy: umysłowy charakter czynności zawodowych
Żywiołem człowieka klasy średniej jest biuro
Konsekwencje tej sytuacji:
niezależność od pracy maszyn,
większy zakres kontroli nad tym, co się robi
brak bezwzględnego podporządkowania reżimowi pracy zespołowej
brak pracy w systemie akordu - na ocenie pracy nie ważą tak bardzo wymierne kryteria efektywności
większe gwarancje zatrudnienia niż w przypadku robotników
Nowa klasa średnia
Konsekwencje sytuacji pracy:
duże znaczenie zdolności „autoprezentacji”
konieczność okazywania entuzjazmu i inicjatywy
możliwa „dekwalifikacja” pracy biurowej w wyniku automatyzacji/informatyzacji
zmniejszenie udziału pierwiastka „koncepcyjnego” w pracy
Nowa klasa średnia
Styl życia: orientacje i normy kierujące działaniami ludzi „klasy średniej”
Miejsce zamieszkania: dzielnice willowe, własny dom lub apartament; dla upper-middle class regułą jest posiadanie kilku rezydencji
Wzór życia rodzinnego: później zawierane małżeństwo, mniejsza liczba dzieci; wysokie wymagania stawiane dzieciom: aspiracje edukacyjne renomowane szkoły podstawowe, średnie i wyższe
Nowa klasa średnia
Styl życia..
Sposób spędzania wolnego czasu: golf, tenis, żeglarstwo, alpinizm, sporty ekstremalne, podróże, wakacje koniecznie w modnych kurortach; posiadanie sprzętu sportowego
Kolekcjonerstwo: działa sztuki, antyki itp..
Nowa klasa średnia
Styl życia..
styl życia należy utrzymać
za wystawną konsumpcją kryje się bardzo wytężona praca
składnikiem etosu „nowej klasy średniej” pozostają indywidualizm, wytrwałość, dążenie do sukcesu
Polskie precedensy
Pojęcie klasy średniej pojawiło się w piśmiennictwie polskim na początku XIX wieku
Zauważa ktoś w pamiętniku: „w średniej to klasie ludzi, równie odległej od bogactwa, co od nędzy, rodzi się prawdziwe światło, z której rozszerza się na wielkich panów i lud”
Polskie precedensy
Posługiwanie się tym terminem częstsze stało się jednak dopiero pod koniec XIX wieku, choć nadal chętniej i częściej posługiwano się określeniami takimi jak ziemiaństwo, inteligencja, mieszczaństwo, chłopstwo, robotnicy
Polskie precedensy
W Polsce W XIX w. kapitalizm na ziemiach polskich wkraczał na podobną drogę, jaką wcześniej przeszły Anglia czy Holandia.
Trzy procesy upodobniały polskie ziemie do innych regionów Europy:
a) akumulacja pierwotna, czyli gromadzenie kapitałów niezbędnych dla uruchomienia działalności gospodarczej w przemyśle, handlu i innych dziedzinach gospodarki
b) uwolnienie siły roboczej z rolnictwa do innych działów gospodarki
c) stopniowe wzmacnianie pozycji ekonomicznej i społecznej burżuazji
Polskie precedensy
Cechy specyficznie polskie formowania się struktury społecznej kapitalizmu:
dla uformowania się klas średnich we wszystkich krajach czynnikiem kluczowym była oddolna inicjatywa gospodarcza środowisk mieszczańskich; w Polsce inicjatywa ta została przytłumiona przez długotrwałą dominację gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (podobne opóźnienie wystąpiło w Portugalii i Hiszpanii)
Polskie precedensy
brakowało wielopokoleniowej tradycji budowania wielkich fortun; brakowało nakładania się na siebie dorobku wielu generacji przekazujących stery interesów rodzinnych - brakowało zatem pewnego rodzaju wiedzy; stąd mowa o niedojrzałości tych, którzy na ziemiach polskich tworzyli kapitalizm
Polskie precedensy
brakowało też stabilnego systemu politycznego i stabilnej gospodarki; upadek państwa polskiego przerwał proces formowania się mieszczaństwa, jego emancypacji politycznej i ekonomicznej. Po rozbiorze Rzplitej nastąpiło załamanie gospodarcze, wrócił feudalizm, choć w osłabionej formie
Polskie precedensy
brakowało oczywiście promocji wzrostu gospodarczego ze strony państwa; brakowało instytucji gwarantujących opłacalność długofalowych inwestycji
Polskie precedensy
w czasie, gdy inni w Europie tworzyli podwaliny dobrobytu, w społeczeństwie polskim pozbawionym własnego państwa nie było warunków do powstania ideologii bogacenia się, idei wytrwałej pracy;
warto dodać, że hasła walki o niepodległość odciągały znaczna część społeczeństwa od ideałów mieszczańskich
Polskie precedensy
czynnikiem hamującym rozwój rodzimej klasy średniej był stosunkowo duży udział w tej grupie przedstawicieli innych narodowości, zachowujących kulturalną i językową odrębność: w Wielkopolsce np. odsetek ludności niemieckiej wśród właścicieli przedsiębiorstw handlowych wynosił aż 71% (przy ogólnej liczbie 44% Niemców w ludności Wielkopolski)
Polskie precedensy
ziemiańsko-burżuazyjne sojusze stawiały burżuazję w roli petenta, a nie równorzędnego partnera; pionierami kapitalizmu na ziemiach polskich byli przedstawiciele szlachty - i Staszic i Lubecki reprezentowali stan szlachecki; „burżua” w kontaktach z arystokracją zachowywał się w sposób uniżony
Polskie precedensy
utrzymywała się awersja do niektórych zajęć - w szczególności do zajęć handlowych i rzemieślniczych (warto wspomnieć że dopiero w 1775 roku Sejm zniósł zakaz zajmowania się działalnością bankierską i handlową przez szlachtę)
Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
przeciętny ziemianin nie był próżniakiem, brakowało mu jednak rzutkości i umiejętności przystosowania się do nowych warunków
był oszczędny i równocześnie rozrzutny - żałował sobie na ubiór, ale musiał kupić parę koni, wydawał na rosowe psy myśliwskie, na obchody rozmaitych uroczystości - chrzcin, wesel
nie wykazywał stałego zainteresowania działalnością przynoszącą dochód
Polskie precedensy
Mentalność szlachty:
rytm życia szlachty nie był podporządkowany kalkulacji, oszczędzaniu i dążeniu do zysku; szlachta niechętnie poddawała się rygorom i dyscyplinie rynku kapitalistycznego
przez długi czas wartością samą w sobie było szlachectwo - uzyskanie statusu szlachcica było cenniejsze niż zysk i sukces finansowy
Polskie precedensy
w krajach takich jak Portugalia czy Hiszpania adaptacja do struktur rynkowych dokonywała się równie wolno, jak w Polsce;
jednak ostatecznie przy dokonał się tam zwrot w kierunku kapitalizmu -
w Polsce taki zwrot nie nastąpił - dlatego, że czynnikiem blokującym stały się zbyt krótki czas niepodległości, wojna i ustrojowe rozwiązania socjalizmu…
Socjalizm
socjalizm wyeliminował wielki kapitał, podważył ekonomiczną rację bytu średnich i drobnych właścicieli
gospodarka została poddana zarządzaniu sprzecznemu z rzeczywistością,
negatywny wpływ socjalizmu zaznaczył się w braku inicjatywy i paraliżu przedsiębiorczości ; położył kres rozwojowi orientacji klasy średniej
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
atmosfera stałego zagrożenia nie kłóciła się z nieustającą prosperity w sferze finansowej;
przedstawiciele tzw. prywatnej inicjatywy należeli do najlepiej sytuowanych segmentów struktury społecznej w socjalizmie;
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
w gospodarce państwowej podzielonej na monopole sektor prywatny też miał swój monopol - sferę usług, których nie zapewniał obywatelom sektor uspołeczniony;
prywatne warsztaty zajmowały się naprawą samochodów, sklepy i stragany dostarczały brakujących części zamiennych, taksówkarze mogli przebierać w pasażerach itp..
Socjalizm
Paradoksy socjalizmu…
firmy prywatne nie były skrępowane regulacjami prawnymi obowiązującymi w przedsiębiorstwach
właściciele mogli ustalać płace w trybie indywidualnych umów, zmieniać profil świadczonych usług lub produkcji w zależności od zmieniającego się popytu
Socjalizm
sektor prywatny dość sprawnie „ściągał” z rynku nadwyżkę pieniądza, którego nie można było wydać w sektorze upaństwowionym
w szerokich kręgach społeczeństwa przeważał na ogół niechętny stosunek do „prywaciarzy”, negatywne postawy i oceny ich działalności (uważano na przykład, że zarobki przedsiębiorców są niesprawiedliwie wysokie, że dostarczają usług i produktów bardzo niskiej jakości)
Transformacja
W pierwszych latach zmian po 1989 roku następuje wyraźne rozwarstwienie dość jednolitej grupy prywaciarzy z okresu komunistycznego
Pierwsze publikowane listy najbogatszych Polaków są tego dowodem - w latach 1992-1993 najwyższe dochody przedsiębiorców wynosiły do kilkuset milionów dolarów rocznie;
dół listy najbogatszych zajmowali ludzie o dochodach 2-3 miliony dolarów;
Transformacja
Kategoria średnich i drobnych przedsiębiorców także przechodzi ewolucję w wymiarze dochodów: najpierw następuje gwałtowna poprawa położenia materialnego - chodzi o lata 1989-1991; następnie zaś…
równie gwałtowna tendencja spadkowa. Poziom dochodów uzyskiwanych z prywatnej przedsiębiorczości zbliża się do średniej krajowej
Transformacja
Dlaczego tak się dzieje?
Reżyserem są obiektywne prawa rynku. Najpierw mieliśmy do czynienie z eksplozją przedsiębiorczości i eksplozją popytu - uwolniony rynek sprawił, że w pierwszym okresie popyt przerastał możliwości producentów. Otwierała się wielka przestrzeń zarabiania.
Transformacja
Dość szybko - bo już w latach 1992-1993 następuje zrównoważenie popytu - prywatnych przedsiębiorców jest nieporównanie więcej niż w 1989 roku.
Aby zdobyć klienta, trzeba stawić czoła konkurencji - gospodarka staje się dziedziną wygranych i przegranych, nie wszyscy wygrywają, tak jak na początku przemian.
Transformacja
W walce o klienta zaczyna liczyć się reklama, kryteria jakości produkcji lub usług, zróżnicowanie asortymentu oferowanego klienteli.
Nie wszyscy zrozumieli te wyzwania - część (i to znaczna) przedsiębiorców pozostała przy tradycyjnych formach działania
Transformacja
W rezultacie…
sektor prywatny przestaje być uprzywilejowana enklawą, posiadającą monopol na czerpanie wysokich zysków;
Transformacja
Skąd przybyli ludzie naszego kapitalizmu?
z handlu uspołecznionego (własne sklepy i hurtownie zakładają byli pracownicy handlu uspołecznionego),
państwowe przedsiębiorstwa przemysłowe dostarczają inżynierów, informatyków,
państwowe banki - kadrę dla prywatnych instytucji finansowych;
ma miejsce rekrutacja do kapitalizmu z kręgów tradycyjnego rzemiosła
obywatele inwestują własne oszczędności (głównie dolarowe)
wreszcie - polski kapitalizm to także członkowie aparatu partyjnego w rolach przedsiębiorców, tzw. nomenklatura, która sprawnie uwłaszcza się na gruzach gospodarki socjalistycznej
Transformacja
Pozycja klasy średniej na rynku:
aprecjacja wiedzy - posiadanie wiedzy, specjalistycznych umiejętności, niemal od początku przemian oznaczała większe szanse na rynku pracy)
przyczyną tego było zniesienie socjalistycznych zasad (istnienie przywilejów branżowych, reglamentowanie przez państwo tych przywilejów, które ograniczały zróżnicowanie zarobków według zasad obowiązujących w społeczeństwach zachodnich
Transformacja
Pojawiły się tendencje do organizowania się ludzi wykonujących zawody klas średnich; wiele środowisk podjęło próby kodyfikacji etycznych zasad zawodów (dziennikarze, ekonomiści, także socjologowie, adwokaci, lekarze, inne środowiska)
Pojawiły się zupełnie nowe zawody - np. zawód maklera, brokera, logistyka, PR, specjalisty w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi …)
Rozwój systemu szkolenia nastawionego na formowanie profesji typowych dla klasy średniej (boom szkół zarządzania, marketingu, biznesu)
Transformacja
Sytuacja pracy
nieco zbliżona do znanej na zachodzie Europy (autonomia, mniejsze zagrożenie bezrobociem, możliwości awansu/kariery)
Transformacja
Styl życia …
Wśród części naszych przedstawicieli „stanu średniego” jest niemal tożsamy z zachodnim (te same zajęcia w czasie wolnym, to samo dążenie do zamieszkania w specjalnych dzielnicach, to samo aspirowanie do edukacji)
Czy Polska jest społeczeństwem „klasy średniej”?
Nie
Społeczeństwo klasy średniej jest tworem historycznym - zrodziło się w wyniku konfiguracji bardzo szczególnych okoliczności
Kryterium wyodrębnienia są orientacje życiowe indywidualizm, autonomia, dyscyplina, przedsiębiorczość - to pojawia się u nas, ale …
brakuje ciągle zaawansowanej postaci SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO czyli tego zespołu instytucji i zwyczajów, który rozwijał się od rewolucji francuskiej i nabrał kształtu w XIX wieku na skutek inicjatyw, jakie stan średni podejmował w interesie własnym i innych grup społecznych