PRZYGOTOWANIE DO NAUKI CZYTANIA I PISANIA

• Ćwiczenia słuchu fonematycznego - jaką głoskę słyszysz?

• Poprawne wymawianie głosek i grup spółgłoskowych w wyrazach przeznaczonych do analizy

• Globalne czytanie wyrazów związanych z realizowaną tematyką

• Łączenie kropek linią ciągłą

• Rysowanie linii zaokrąglonych

• Odwzorowywanie sylwet, obrazków, kolorowanie konturów

• Ćwiczenia grafomotoryczne - obrysowywanie konturów bez odrywania kredki od kartki

• Szlaczki - rysowanie wg. podanego wzoru i wg. własnego pomysłu.

• Dobierz takie same obrazki - domino obrazkowe.

• Klasyfikowanie przedmiotów wg. kształtu, wielkości, wzoru graficznego.

• Zabawy słuchowe typu „głuchy telefon”, „zgadnij kto mówi”.

• Dokonywanie analizy i syntezy głoskowej. Przeliczanie, określanie głosek i ich miejsca w wyrazach.

• Czytanie globalne - rozpoznawanie całościowe wyrazów.

___________________________________________________________________

Przykładowe ćwiczenia grafomotoryczne
Ø rysowanie według poleceń: w górę, w dół, na środku, itp.;
Ø rysowanie znaków graficznych po zakropkowanych wzorach;
Ø dopełnianie rysunkiem figur geometrycznych - dorysowywanie brakującej części, np.: niepełnego kwadratu;
Ø rysowanie szlaczków i kształtów literopodobnych na gładkiej kartce, a następnie w liniaturze zeszytu;
Ø wypełnianie obrazków, szablonów przez łączenie punktów, zamalowywanie oznaczonych pól, zakreskowywanie, wyklejanie, itp.
Ćwiczenia i zabawy rozwijające mowę i logiczne myślenie:
1. Rozwijanie umiejętności łączenia przyczyny ze skutkiem;
Ø określanie kolejności wykonywanych czynności;
Ø dostrzeganie zmian odwracalnych i nieodwracalnych: pory roku, dzień - noc, potłuczony talerz;
Ø układanie prostych ciągów logiczno - rytmicznych wynikających z naturalnych przemienności: dzień i noc, pory roku, dni tygodnia;
Ø wdrażanie do dostrzegania kolejności występujących po sobie zdarzeń (dopasowywanie obrazków do historyjki)
Zabawy w rysowanie:
Ø rysowanie patykiem na piasku,
Ø mazanie zmoczonym palcem w farbie po papierze,
Ø odciskanie zamalowanej farbą dłoni, stóp,
Ø obrysowywanie dłoni i stóp,
Ø „malowanki - niespodzianki” pod nieobecność dziecka rysuje się coś świecą, dziecko pokrywa farbą kartkę,
Ø rysowanie wg szablonu.
Przy takich zajęciach dziecko rozluźnia mięśnie, pokonuje lęk i ma wrażenie, że się bawi, a nie rysuje. Można też dziecku zaproponować rysowane wyliczanki lub rysowane wierszyki.
Rysowane wyliczanki i wierszyki powstają etapami: dorosły mówi i rysuje - dziecko patrzy i słucha. Z czasem dziecko samo zaczyna włączać się do zabawy.
Ćwiczenia kształtujące prawidłowy uchwyt i regulujące napięcie mięśniowe rąk:
Naukę pisania i rysowania należy zacząć od prawidłowego trzymania ołówka, czy kredki. Kolejnym problemem jest regulowanie napięcia mięśniowego. Jeśli dziecko zbyt mocno przyciska ołówek, trzeba uczyć go zwalniać napięcie, kontrolować. Jeśli pokaz poprawnego uchwytu i nacisku nie wystarcza można zrobić nasadkę z modeliny, odciskając palce na niej. W czasie ćwiczeń dziecko powinno przyjąć postawę stojącą, wtedy napięcie mięśniowe zmniejsza się w sposób naturalny.
Ćwiczenia kształtujące nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania
Od początku wyrabiamy u dziecka kierunek pisania od lewej do prawej strony. Jak utrwalamy te nawyki? - „wskazujemy mu drogę”:
Ø rysowanie szlaczków rozpoczętych od lewej strony,
Ø kreślenie linii pionowych (z góry w dół) i poziomych (z lewej do prawej),
Ø ćwiczenia w rysowaniu okręgów i spirali w obu kierunkach.
Ćwiczenia usprawniające koordynację wzrokowo - ruchową:
Są to ćwiczenia grafomotoryczne, w których czynności ruchowe odbywają się pod ścisłą kontrolą wzroku:
Ø zamalowywanie obrazków
Ø kalkowanie
Ø łączenie kropek
Ø rysowanie po śladzie
Ø kończenie szlaczków
Ø odwzorowywanie rysunków zgodnie ze wzorem
Ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe:
Tym ćwiczeniom towarzyszy muzyka ( piosenka śpiewana podczas rysowania) np.

„Wlazł kotek na płotek”

Ćwiczenia rozwijające orientację w schemacie ciała i przestrzeni:

Ø nazywanie części ciała,

Ø orientacja w schemacie ciała: daj lewą rękę, tupnij prawą nogą itp.,

Ø orientacja w przestrzeni: idź 2 kroki do przodu, do tyłu, na lewo, w prawo,

Ø ćwiczenia graficzne: zaznacz kreską prawy róg, u góry narysuj zieloną kreskę,

Ø dyktando graficzne jest najtrudniejszym ćwiczeniem i wymaga doskonałej orientacji przestrzennej.
Utrwalenie poprawnego odtwarzania liter:
Litery b, p, d, m, n, u są podobne pod względem kształtu, ale inaczej ułożone w przestrzeni.

Ćwiczenia:

Ø lepienie liter z plasteliny, modelowanie z drutu, wycinanie z papieru,

Ø wodzenie palcem po liniach wyciętych z papieru ściernego,

Ø rysowanie liter na tackach z piaskiem,

Ø układanie wyciętej litery w różnych pozycjach,

Ø wyszukiwanie w tekście liter,

Ø segregowanie obrazków z daną literą,

Ø łączenie litery z wyrazem,

Ø kojarzenie kształtu litery z nazwą obrazka,

Ø pisanie litery z komentarzem (piszę d jak dom),

Ø kalkowanie litery,

Ø pisanie mylonej litery przez dorosłego dziecku na plecach palcem (tak by czuło ją mocno). Czynność powtarzamy 2, 3 razy następnie dziecko pisze mazakiem na kartce i komentuje.
Każde zajęcie wykorzystujące szlaczki powinno uwzględniać następujące etapy ćwiczeń :

1. Demonstracja wykonania szlaczka z równoczesnym wypowiadaniem sekwencji słownych lub wyliczanki poznanej przez dziecko.

2. Wykonanie szlaczka przez wszystkie dzieci w powietrzu całą ręką z wypowiadaniem sekwencji słownych.

3. Wykonanie wzoru palcem na blacie stołu lub w piasku.4

4. Wykonanie szlaczka na kartonie, w zeszycie.

5. Dalszym etapem jest wykonanie szlaczków literopodobnych zgodnych z przyjętym pismem elementarzowym.

Ćwiczenia grafomotoryczne .
Prawidłowy sposób trzymania przyborów do rysowania i pisania:
Jednym z elementów dojrzałości szkolnej jest prawidłowy poziom rozwoju motorycznego dziecka , a głównie sprawność manualna i dobra koncentracja wzrokowo-ruchowa , która będzie podstawą opanowania przez dziecko umiejętności pisania .
Od najwcześniejszych lat należy dziecko uczyć właściwego posługiwania się przyborami do rysowania i pisania . W związku z tym konieczne jest zwrócenie uwagi na prawidłowy sposób trzymania przez dziecko kredki czy ołówka .
Ø Dziecko powinno trzymać ołówek w trzech palcach , pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym , opierając go na palcu środkowym .
Nieprawidłowe jest trzymanie ołówka „ w garści ” lub w taki sposób , że środkowy palec jest na ołówku- Palce trzymające ołówek powinny znajdować się w odległości około dwóch centymetrów od powierzchni papieru .
Ø Ołówek należy trzymać między palcami bez nadmiernego napięcia mięśni ręki i nacisku na papier ( nadmierne napięcie powoduje łamanie grafitu , dziurawienie kartki , a zbyt słabe sprawia , że rysunek jest ledwie widoczny ) .
Przygotowując dzieci do nauki pisania należy ćwiczyć z nimi kreślenie linii we właściwym kierunku :
- linie pionowe - z góry w dół
- linie poziome - od strony lewej do prawej
- koła - w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara
W przypadku nieprawidłowego trzymania ołówka podczas rysowania i pisania wskazane są ćwiczenia przy użyciu tzw. nasadki korekcyjnej ( z wymodelowanymi wgłębieniami na palce ) lub grubych kredek o przekroju trójkątnym .
Dziecko powinno posługiwać się nasadką tak długo , aż wytworzy się u niego i utrwali prawidłowy sposób trzymania narzędzia graficznego .

Lepienie:

Lepienie angażuje głownie mięśnie palców i dłoni, ćwiczy stawy nadgarstka. Materiał: plastelina, glina, masa papierowa.
Ø ugniatanie plasteliny i zapełnianie nią powierzchni koła, kwadratu, trójkąta;

Ø wałkowanie cienkich wałeczków i obwodzenie nimi figur geometrycznych, liści;

Ø układanie zwierzątek, kwiatków;
Ø lepienie postaci zwierząt ze szczególnym zwróceniem uwagi na części składowe: głowa, tułów, szyja, nogi;
Ø zalepianie całej powierzchni kartki- tworzenie w ten sposób tła do nalepionych postaci;
Ø toczenie kulek a następnie ulepienie z nich różnych drzew: duże, małe, kolorowe;
Ø lepienie postaci ludzkiej ze szczególnym uwzględnieniem części składowych;
Ø ozdabianie tekturowych talerzyków elementami z plasteliny;

Ø wylepianie z plasteliny większych całości na płaszczyźnie np. domek, zabawy dzieci, nasza ulica;

Malowanie:

Malowanie usprawnia ruchy ręki, rozluźnia mięśnie, w wyniku, czego ruchy są płynne, powolne, szerokie i swobodne.
Materiał: duże arkusze papieru pakowego, kartony, gazety, farby plakatowe i akwarelowe, pędzle, flamastry i gałganki.
1. malowanie palcem (na całej powierzchni):
Ø kolorowych kłębuszków zachowując kierunek malowania przeciwny do wskazówek Ø zegara,
Ø latające jaskółki (dzieci malują po uprzednio odbytej obserwacji w czasie zabawy), Ø skoków małego ptaszka,
Ø żaby,
Ø psa,
Ø zająca,
Ø różnokolorowych dywaników;

2. malowanie pędzlem po linii poziomej i pionowej, zachowując kierunek od lewej ku prawej, z góry na dół,
Ø jezdni po której jeżdżą samochody, dróżki w parku,
Ø zamalowywanie różnymi kolorami pól między liniami poziomymi i pionowymi, malowanie po linii ukośnej, a następnie obok linii ukośnych bez wzoru,
Ø pędzlem dywaników bez wzoru, przy użyciu trzech kolorów zielonego, żółtego, niebieskiego,
Ø pędzlem po wzorze,
Ø krótkich pionowych kresek,
Ø dzieci bawiących się w węża,
Ø po wzorze linii falujących,
Ø linii spiralnych,
Ø pętli dużych i małych,
Ø ślimaka - kierunek przeciwny do wskazówek zegara,
Ø kółek w kółkach: od najmniejszych do największych, od największych do najmniejszych,
Ø omijanie przeszkody lub malowanie okularów,
Ø zamalowywanie całej powierzchni kartki zawieszonej, zachowując kierunek poziomy i pionowy,
Ø zamalowywanie pędzelkiem ilustracji;
3. malowanie gałgankiem:
Ø duże i małe kałuże po deszczu,
Ø duże i małe chmury na niebie,
Ø kwitnące wiosną sady,
Ø łany zbóż latem,
Ø zamazywanie dużych wzorów figur geometrycznych: koło, trójkąt, prostokąt, kwadrat
4. malowanie flamastrem:
Ø zamalowywanie określonym kolorem miejsc wykropkowanych na papierze,

Ø domalowywanie brakujących części na obrazku,
Ø zamalowywanie powierzchni korali o określonym kolorze, w tej samej kolejności, według wzoru,
Ø zamalowywanie kwiatów- jeden żółty, dwa niebieskie, trzy czerwone,
Ø zamalowywanie kwiatów o tym samym kształcie,
Ø domalowywanie kwiatów brakujących w poszczególnych szeregach,

Ø zamalowywanie baloników na taki sam kolor jaki jest na zawieszonym obrazku;
Układanie:

Tego typu ćwiczenia manipulacyjne rozwijają orientację przestrzenną, czyli zdolność ujmowania stosunków między przedmiotami w otaczającej przestrzeni. Umiejętności te są bardzo potrzebne dziecku przed rozpoczęciem nauki pisania. Istotną cechą manipulowania jest to, że mogą być zaangażowane obie ręce, usprawnia się więc lewa ręka..
Ø układanie z klocków,
Ø układanie według wzoru z korków, kapsli, pestek, szyszek, kasztanów, pestek itd.,
Ø układanie z patyczków różnej wielkości (mebli, roślin, budowli,),
Ø układanie postaci ludzi i zwierząt z mozaiki geometrycznej,
Ø układanie z kolorowych paseczków papieru - płotek, drabina,
Ø układanie z tasiemki kwadratu, prostokąta, trójkąta oraz zapełnianie ich wnętrza,

Ø układanie ze sznurka - ozdabianie kwiatów, zwijanie w kulki;

Ø wykonywanie korali: wiązanie pojedynczych i podwójnych węzłów na paskach igielitu w odpowiednich odstępach,
Ø plecienie dywaników z kolorowej włóczki, przemienność kolorów,

Wycinanie:

Wycinanie rozwija koordynację ruchów rąk, wzroku i ręki, współpracę palców. Należy najpierw pokazać dziecku sposób trzymania nożyczek oraz proces cięcia, a potem przećwiczyć z dzieckiem:
Ø po linii prostej - paseczki, dróżki, wstążeczki, trawa,
Ø bez linii narysowanej (na zasadzie linii równoległej do brzegu papieru),
Ø wycinanie pasków papieru jednakowej szerokości (miejsce cięcia zaznaczone kropkami),
Ø wycinanie po linii falującej i łamanej (umiejętność kierowania papierem w czasie cięcia),
Ø wycinanie figur geometrycznych (dużych i małych) po linii,

Ø wycinanie po łuku z kartonu;
Ø wycinanie różnych elementów np. roślin, zwierząt, postaci ludzkich, domków,

Ø wycinanie części obrazków do składania,

Rysowanie:

Rysowanie jest czynnością najwcześniej uprawianą przez dziecko. Celem tych ćwiczeń jest dalsze kształtowanie płynności ruchów, utrwalanie kierunku od lewej do prawej, prawidłowego spostrzegania, wyrabianie zręczności rąk, dokładności, mieszczenia się w określonych granicach itp. Rysunek na zajęciach wyrównawczych ma charakter zabawy ruchowo " graficznej, dzieci najpierw wykonują określone czynności, które później odzwierciedlają graficznie.
Materiał: patyk, flamastry, duże arkusze papieru, szablony figur geometrycznych, kalka techniczna, wzory szlaczków.
Rysunek symboliczny
bieg z omijaniem przeszkody,
zabawa w węże,
zjeżdżanie na sankach z górki z omijaniem przeszkody,
szukanie grzybów w lesie,
przejście przez tunel,
wirujące liście na wietrze,
błyskawica w czasie burzy
Rysowanie ze zmianą i zachowaniem kierunku.
Na dużych arkuszach papieru narysowane są kropki i duże, kolorowe grochy: dzieci łącza je liniami w określonym kolorze lub dowolną linią łączą grochy w jednakowym kolorze.
nawlekanie korali różnie rozrzuconych w jednym kolorze,
łączenie kropek ułożonych w kształcie figur geometrycznych,
łączenie kresek i kropek o różnym kolorze.
Rysowanie patykiem na zamalowanej farbą powierzchni kartki.
Rysowanie świecą: dziecko rysuje świecą na białym papierze " na ślepo". Potem zamalowuje płaszczyznę farbami wodnymi.
Rysowanie węglem lub kolorową kredą na matowej szybce; obrysowanie po śladach konturów obrazka oraz uzupełnienie według własnego pomysłu.
Kalkowanie przez kalkę techniczną.
Rysowanie tuszem zaostrzonym patykiem. Projektowanie wzoru na serwetkę, podłużny obrusik, ozdabianie wstążek, chusteczek itp.
Stemplowanie klockami drewnianymi
Odciskanie określonych figur geometrycznych na wąskich paskach papieru, np. prostokąty, koła , trójkąty.
Wykonanie szlaczka geometrycznego według wzoru.
Stemplowanie przy pomocy dwóch kółek lub dwóch prostokątów " zarysu postaci np. ludzika, zwierzęcia.
Stemplowanie stemplami z gumy, z korka, szmatki itp.
Jedziemy pociągiem za miasto. Stemplowanie dużymi i małymi stemplami z gumy o kształcie prostokąta: uzupełnianie brakujących elementów / np. kół/ stemplami z korka.
1. Rysowanie symboliczne
Ø zabawa w węza,

Ø biegi z omijaniem przeszkody,

Ø zjeżdżania na sankach,

Ø rzucanie kulkami,

Ø przebieganie przez gęsty las,

Ø skoki różnych ptaków,

Ø podlewanie trawnika, błyskawica w czasie burzy,

Ø jazda na łyżwach,

Ø gałązka choinkowa,

Ø wirujące liście na wietrze,

Ø loty pszczoły,

2. rysowanie ze zmianą i zachowaniem kierunku:

Ø nawlekanie korali różnie rozrzuconych,

Ø zagadki rysunkowe (łączenie kropek),

Ø rozmieszczanie na kartce papieru figur geometrycznych według wskazówek nauczyciela np. koło na górze, prostokąt na środku,

Ø obrysowywanie szablonów figur geometrycznych i różnych przedmiotów,

Ø dorysowywanie brakujących części, dokańczanie rysowania np. dachówek na dachu, uzupełnianie rysunków według wzoru,

Ø zapełnianie części rysunków,

Ø kreślenie znaków literopodobnych w liniaturze;

Kalkowanie:

Ø przekalkowywanie przez kalkę techniczną określonych przedmiotów, kompozycji, według wzoru,

Wydzieranie:

Wydzieranie umożliwia dziecku bezpośredni kontakt ręki i palców z materiałem, bez użycia narzędzi. Ćwiczenia te pozwalają dziecku na swobodę ruchów rąk, kształcą mięśnie palców i umiejętność współpracy między różnymi palcami. Ćwiczenia w wydzieraniu doprowadzają do dużej wrażliwości czuciowej opuszków palców.
Materiał: papier różnego gatunku - karton, kolorowe gazety, pergamin, bibuła, klej.

Ø wyklejanka domu z kolorowego papieru na gazecie, na której naszkicowane są kontury domu,
Ø wyklejanka na kartce papieru dowolnej kompozycji z czasopisma w kolorze.

Ø wypełnianie wydzieranką określonych powierzchni,

Ø wykonywanie kompozycji według własnego pomysłu,

Wyszywanie:

Wyszywanie wymaga już ukształtowanej w pewnym stopniu koordynacji ruchów, umiejętności hamowania impulsów, które umożliwiają współpracę drobnych grup mięśni i kontrolę wzrokową własnych ruchów. Ze względu na bezpieczeństwo ćwiczenia te wymagają od dziecka skoncentrowanej uwagi i opieki ze strony nauczyciela.
Materiał: gruba igła, grube nici, wełna, tekturki z nakłutymi wzorami, szare płótno, kolorowe mazaki.
Ćwiczenia wstępne:
- nawlekanie igły,
- trzymanie igły,
- wyciąganie nitek z tkaniny,
- przyszywanie guzika.
Ćwiczenia podstawowe:
Ø wyszywanie serwetek, obrazków.

Ø wyszywanie wzorów na zakładce tekturowej o kształcie prostokątnego paska (wcześniej przygotowane wzory ściegu wyznaczonego przy pomocy dziurek),

Stemplowanie:

Stemplowanie umożliwia dziecku operowanie dłonią i dostosowanie napięcia mięśni do zamierzonego efektu. Dziecko kontrolując własne czynności przy odbijaniu stempla, ma możliwość doskonalenia ruchów oraz wyeliminowanie zbędnych. Ćwiczenie to szczególnie usprawnia manualnie, kształtuje świadome operowanie dłonią i hamuje ruchowe impulsy.
Ø stemplowanie stemplami kupowanymi / zwierzęta, rośliny, przedmioty, ludziki/.
Ø które ze stempli i dlaczego można odciskać niezależnie od kierunku,
Ø które ze stempli i dlaczego należy odciskać w ściśle określonym kierunku.

Ø stemplowanie scenek rodzajowych, np. misio w lesie, w sadzie, w ZOO, w kwiaciarni, w sklepie z zabawkami, wyścigi samochodowe.
Ø stemplowanie połączone z malowaniem kredką, np.
Ø wykonywanie kart do gry: po 2 takie same kwiatki na dwóch kartonikach,

Ø wykonywanie loteryjek: stemplowanie prostokątów wzorami, od 1 do 10 elementów, zamalowywanie określonym kolorem,
Ø uzupełnianie karty zadaniowej: nauczyciel wywiesza na tablicy określony wzór, dzieci wyszukują wśród różnych stempli " stempel właściwy, odciskają takie same stemple.
Ø przykrywanie obrazków, np.:
każde dziecko otrzymuje kartonik podzielony na 4-6 części. W każdym polu jest określony wzór. Dziecko ma wycięty kartonik wielkości jednego pola, stempluje taki sam wzór i przykrywa loteryjkę. Wygrywa dziecko które pierwsze starannie wykona zadanie.
Ø ułożenie na tablicy w różnych układach, np. 5 ludzików, 7 choinek czy 4 piesków. Dzieci stemplują, np. za pomocą korka obraz figury liczbowej w tym samym układzie jak na tablicy.

Ø komponowanie szlaczków w układzie pasowym poziomym i pionowym,

Ø stemplowanie w górę w dół, ze zmiennym rytmem motywów,

Ø odciskanie stempli na całej powierzchni kartki tworząc określone sceny, kompozycje, odciskanie stempli według wzoru,

Ø uzupełnianie brakujących elementów w szeregu,

Ø stemplowanie klockami drewnianymi,

Ø stemplowanie przy pomocy stempli wykonanych z gumy, korka, ziemniaka;

ZASADY POSTĘPOWANIA Z DZIECKIEM LEWORĘCZNYM:

Dziecko leworęczne ma bardzo trudne zadanie poruszania się w świecie, gdzie wszystko jest przygotowane do osób praworęcznych.
Dla bardzo wielu rodziców leworęczność dziecka jest poważnym problemem, panuje bowiem przekonanie, że dziecko leworęczne jest słabsze. Zdarza się, że rodzice na siłę starają się przestawić dziecko na prawa rękę bez konsultacji ze specjalistami - psychologiem lub pedagogiem. Problem leworęczności jest bardziej złożony i wszelkie działania na własną rękę mogą tylko zaszkodzić w dalszym funkcjonowaniu dziecka. Należy tu omówić problem lateralizacji.
Lateralizacja to inaczej przewaga stronna czynności. Polega na częstszym wyborze i używaniu narządu (ręka, oko, noga) z wybranej samoistnie strony. Narząd ze strony dominującej wykonuje daną czynność lepiej, szybciej, z większa precyzją i siłą.
Rozróżniamy kilka rodzajów lateralizacji. Są to:
Lateralizacja jednorodna:
Lateralizacja prawostronna - dominacja prawej ręki, oka i nogi. Wykorzystywanie do działań prawej strony świadczy o dominacji lewej półkuli.
Lateralizacja lewostronna - występuje tu dominacja lewej ręki, oka i nogi, Świadczy o dominacji prawej półkuli.
Drugim rodzajem lateralizacji jest :
1. Lateralizacja skrzyżowana - występuje wyraźna przewaga czynnościowa narządów ruchu i zmysłu, ale po obu stronach ciała np.
2. Lateralizacja praworęczna, lewoboczna, prawonożna. Jest to lateralizacja ustalona.
3. Lateralizacja nie ustalona czyli słaba - występuje w przypadku braku dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu, np. oburęczność, oboczność, obunożność.
Dominacja jednej ze stron ustala się na ogół w wieku 6, 7 lat. Dzieci u których występuje opóźniony rozwój lateralizacji posługują się na zmianę raz jedną, raz drugą ręką.
W wieku 12 lat kończy się proces kształtowania się lateralizacji u dzieci i wtedy zaczynają one przejawiać lateralizację jednorodną w zakresie ręki, oka, nogi.
Wyniki badań pokazują, że nieprawidłowa lateralizacja i leworęczność mogą być źródłem różnych trudności dziecka. U dzieci leworęcznych mogą pojawić się trudności w pisaniu. Jak wiadomo, pismo przystosowane jest dla osób praworęcznych - zawsze piszemy od lewej strony do prawej, zmusza to do ustalonego kierunku ruchu oraz określonego ustawienia narzędzia pisarskiego w stosunku do kartki papieru. Dziecko musi nauczyć się prawidłowego ułożenia ręki i zeszytu w czasie pisania, korygowania nadmiernego napięcia mięśniowego, które w może wywoływać się ból ręki. Te wszystkie trudności wpływają na poziom graficzny pisma. Dziecko pisze wolniej, często nie nadąża za grupą. Większość z tych trudności potrafi pokonać do końca pierwszej klasy.
Podczas pisania może pojawić się tak zwane pismo zwierciadlane - odwracanie pojedynczych liter i cyfr. Często ten sposób pisania występuje u dzieci 5, 6-letnich i zwykle samoistnie ustępuje. Jeżeli te objawy utrzymują się jednak w czasie początkowej szkolnej edukacji dziecka świadczy to o nieprawidłowym rozwoju lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. Takie pismo może również pojawić się u dziecka, które było zmuszane do pisania prawą ręką (pismo lustrzane zniknie, gdy dziecko powróci do pisania lewą ręką). Mała sprawność lewej ręki utrudnia dziecku osiągnięcie sukcesu i umożliwienie zdobycia pozytywnej oceny.

Przykładowe ćwiczenia w pracy z dzieckiem leworęcznym:
1. Ćwiczenia rozwijające precyzję i koordynację ruchów.
Ø zabawy usprawniające palców i dłoni:
- teatrzyk cieni,
- teatrzyk ruchu,
Ø zabawy manipulacyjne:
- rozkruszanie palcami grudek piasku,
- zabawy piaskiem i wodą,
- nawlekanie koralików,
- haftowanie na tekturkach z dziurką,
- ugniatanie kuleczek z papieru i plasteliny,
- wycinanie papieru,
- wyrywanki itp.
Ø zabawy konstrukcyjne:
- klocki różnego rodzaju,
Ø zabawy dydaktyczne:
- puzzle,
- układanki z drobnych elementów,
Ø zajęcia plastyczne:
- modelowanie w glinie, plastelinie, modelinie,
- malowanie palcami,
- rysowanie za pomocą różnych narzędzi,
2. Ćwiczenia pobudzające motywację do czynności grafomotorycznych.
Ø zabawy w rysowanie :
- malowanie palcami i całymi dłońmi,
- odciskanie śladów dłoni i stóp,
- malowanie grubym pędzlem,
- malowanki - niespodzianki (pokrywanie farbą rysunków wykonanych świecą),
- obrysowanie dłoni i stóp oraz całego ciała,
- rysowanie według szablonów.
Ø zabawy ruchowo - słuchowo - wzrokowe:
- rysowane piosenki,
- rysowane wyliczanki,
- rysowane wierszyki, szlaczki recytowane i śpiewane,
- rysowanie prostych schematów.
3. Ćwiczenia kształcące prawidłowy uchwyt i regulujące napięcie mięśniowe rąk.
Ø świadomość prawidłowego uchwytu i napięcia mięśniowego,
Ø ćwiczenia z nasadką H. Tymichowej,
Ø ćwiczenia w płaszczyźnie pionowej,
Ø zabawy z wodą ,
Ø ćwiczenia grafomotoryczne H. Tymichowej.
4. Ćwiczenia kształcące nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania.
Ø uświadamianie kierunków prawo - lewo w schemacie własnego ciała,

Ø ćwiczenia w określaniu kierunków w przestrzeni: góra - dół, prawo - lewo,
Ø ćwiczenia utrwalające zachowanie kierunku ruchu od lewej do prawej strony,
Ø ćwiczenia grafomotoryczne z utrwaleniem kierunku kreślenia linii pionowych i poziomych oraz kręgów.
5. Ćwiczenia usprawniające koordynację wzrokowo - ruchową:
Ø czynności samoobsługowe;
Ø zabawy manipulacyjne;
Ø zabawy konstrukcyjne;
Ø zabawy dydaktyczne;
Ø zajęcia plastyczne;
6. Ćwiczenia kształtujące percepcję wzrokową:
Ø składanie obrazka z części - pocięte obrazki, puzzle,
Ø wyodrębnianie różnic między podobnymi obrazkami,
Ø zabawy typu ,,co się zmieniło ?”,
Ø wybieranie, dobieranie identycznych obrazków, par obrazków,
Ø odtwarzanie geometrycznych układów przestrzennych w oparciu o wzór: (układanie figur z zapałek, patyczków, z plasteliny),
Ø odtwarzanie trójwymiarowych układów przestrzennych na podstawie modelu (złożone konstrukcje z klocków itp.),
Ø odwzorowywanie i komponowanie wzorów;
7. Ćwiczenia grafomotoryczne:
Ø zamalowywanie obrazków,
Ø kalkowanie,
Ø obrysowywanie przedmiotów i rysowanie w szablonach,
Ø rysowanie po „śladzie",
Ø rysowanie „od ręki",
Ø odwzorowywanie rysunków,
8. Ćwiczenia ruchowo - słuchowo - wzrokowe:
Ø kreślenie kształtów graficznych w powietrzu,
Ø malowanie kształtów graficznych pędzlem na dużych arkuszach papieru,
Ø wypełnianie pędzlem i farbą konturów,
Ø rysowanie, odrysowywanie, kalkowanie,
Ø kreślenie kształtów graficznych za pomocą kreski: łączenie punktów, kończenie schematu graficznego wzoru,
Ø zabawy typu loteryjki, nakładanki, układanki,
Ø rysowanie symboli graficznych wg wzoru,
Ø obserwacja śladu rysunku, obrazu graficznego,
Ø malowanie palcami,
Ø kreślenie ruchów kolistych w powietrzu: koła, leniwe ósemki raz prawą ręką, raz lewą .
Ø kreślenie linii poziomych, pionowych i ukośnych,
Ø rysowanie figur geometrycznych (omawianie wyglądu figur, odrysowywanie, kalkowanie, po śladzie, łączenie kropek, rysowanie samodzielne wg wzoru, z pamięci,
Ø ćwiczenia z literami (tak jak z figurami).
9. Ćwiczenia kształcące świadomość w schemacie ciała i orientację w przestrzeni.
Uświadamianie schematu własnego ciała :
Ø wskazywanie lewej i prawej strony ciała,
Ø zabawy ruchowe związane z pokazywaniem lewej ręki, prawej ręki, lewej nogi, prawej nogi,
Ø dotykanie naprzemienne: lewy łokieć, prawe kolano, prawy łokieć lewe kolano, prawa dłoń, lewa stopa, lewa dłoń prawa stopa, chwytanie prawą ręką lewego ucha i odwrotnie,
Ø obrysowywanie części ciała i nazywanie ich.
Ø ćwiczenia ruchowe prowadzone metodą W. Sherborne.
Ćwiczenia równoważne:
Ø chodzenie po równoważni prostej, pochyłej ( plac zabaw),
Ø chodzenie po liniach prostych, krzywych, łamanych,
Ø chwytanie piłki raz lewą, raz prawą ręką.

Ø ćwiczenia metodą dobrego startu.
Ø ćwiczenia w określaniu stosunków między przedmiotami.
Ø ćwiczenia graficzne kształcące orientację w przestrzeni.
Ø ćwiczenia graficzne, np.: „szlaczki na kartkach".
Ø zabawy dydaktyczne, np.: loteryjki, układanki .
10. Rytm :
Ø rytmy jednostronne(wszystkie uderzenia są równej długości i wykonywane w równych odstępach czasu jedną ręką, nogą, następnie zmiana) - dziecko powtarza
Ø rytmy obustronne: - wybijanie rytmów obu rękami, obu nogami np. P-L-P-L ,P-P-P - L-L-P-P ,L-L- P - P- L-L ,
Ø wystukiwanie różnych rytmów na bębenku
11.Ćwiczenia utrwalające pisownię liter podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni .
Zasady pracy z dzieckiem leworęcznym:

1. Zachowanie prawidłowej postawy przy siedzeniu. Przy rysowaniu, pisaniu dziecko
- opiera obie stopy o podłogę,
- przedramiona o stół,
- plecy wyprostowane - aby głowa i górna część tułowia nie odchylały się od pionu,
- tułów znajduje się w odległości od blatu stołu lub ławki - aby dziecko miało zachowaną swobodę ruchów,

Dziecko zajmuje miejsce przy stoliku lub w ławce na lewo od kolegi -wtedy ręka, którą pisze każde z dzieci jest po zewnętrznej stronie stolika lub ławki
2. Właściwe ułożenie kartki ( górny brzeg wysunięty w prawo - kartka przesunięta w prawo). Karton, zeszyt leży :
- ukośnie, nachylony w prawą stronę- lewy górny róg jest skierowany do góry, a prawy górny do dołowi,
- nieco na lewo od osi ciała dziecka- wtedy ma ono zapewnioną swobodę ruchu lewej ręce ( przesuwa się ona płynnym ruchem od strony lewej do osi ciała).

3. Prawidłowy sposób trzymania ołówka - tak jak ręką prawą - w trzech palcach ( pomiędzy kciukiem a lekko zgiętym palcem wskazującym, opiera go na palcu środkowym).

4. Światło ma padać z przodu lub z prawej strony.

5. Właściwe ułożenie nadgarstka ( tak jak praworęczne, żadnych kombinacji). Ręka znajduje się w odległości ok. 2 centymetrów od powierzchni papieru. (jeżeli jest za nisko dziecko ma trudności ze śledzeniem pisanego tekstu).

6. Zasada koordynacji obu rąk - pomaganie prawą ręką.

7. Zachowanie kierunku od strony lewej ku prawej. Najlepiej postawić kropkę, od której strony dziecko ma zacząć.

8. Dziecko ma siedzieć najlepiej z brzegu, by nie stukało się z innym dzieckiem.

9. Powinno mieć odpowiednie narzędzie do pisania by pismo nie zamazywało się.

10. Przy mocnym napięciu mięśniowym dziecko ma mieć miękki ołówek, cienkopis, przy słabym napięciu - twardsze ołówki.
Podczas nauki pisania leworęcznych dzieci należy pamiętać o :
- prawidłowym zapisywaniu liter zgodnie z obowiązującym wzorcem;
- ćwiczeniach płynnego przesuwania ręki od lewej do prawej krawędzi kartonu, (należy zwracać uwagę, aby dziecko nie przesuwało kartonem lub zeszytem).
- przyzwyczajaniu dziecka do zachowania takiej pozycji, aby podczas pisania dłoń i przedramię pozostawały w kontakcie z zeszytem, a tylko narzędzie pisarskie było unoszone ku górze.
Nieprawidłowy sposób trzymania narzędzia pisarskiego koryguje się przy użyciu nakładki, którą można kupić w sklepach.
LITERATURA:

1. M. Dmochowska „Zanim dziecko zacznie pisać”

2. M. Bogdanowicz „Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym”

3. M. Bogdanowicz „Lewa ręka Rysuje i pisze”

4. M. Bogdanowicz „Leworęczność u dzieci”

5. M. Bogdanowicz „Metoda Dobrego startu”

6. E. Gruszczyk-Kolczyńska „Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki”

7. K. Hanna Ford „Zmyślne ruchy ,które doskonalą umysł. Podstawy edukacji kinezjologicznej”

8. A. Łada - Grodzicka „ABC...Program wychowania przedszkolnego XXI w.”

9. A. Krasowska „Materiały do kursu gimnastyka mózgu".

10. Rozporządzenie MEN z dnia 26 lutego 2002 r w sprawie podstawy programowej dla przedszkoli i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych''

11. W. Sherborne „Ruch rozwijający dla dzieci"

12. H. Nartowska „Różnice indywidualne, czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego”

13. D. Siemek „Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego”

14. W. Szumu „Rysowane wierszyki”
Przykładowe ćwiczenia:
Jednoczesne rysowanie obydwoma rękami i naprzemiennie na dużym arkuszu papieru.
Zamalowywanie całej powierzchni kartki.
Malowanie palcem na całej powierzchni linii poziomych i pionowych zachowując kierunek od lewej do prawej.
Malowanie pędzlem linii prostych oraz skłębionych.
Zamalowywanie kolorem większych płaszczyzn ruchami od strony lewej do prawej i z góry na dół- po śladzie i samodzielnie.
Zamalowywanie pól między liniami poziomymi różnymi kolorami.
Malowanie krótkich pionowych kresek z wykorzystaniem piosenki np. wlazł kotek na plotek,
Malowanie linii spiralnych- dom ślimaka.
Malowanie kółek w kołach od najmniejszego do największego.
Kreślenie linii zamkniętych np. koła, kwadratu.
Malowanie linii łamanej w formie wzoru na obrus.
Wodzenie palcem po wzorze odtwarzanie go na arkuszu papieru.
Zabawy ruchowo "graficzne- odtwarzanie graficzne ruchu np. Zabawy w berka. Łączenie narysowanych kropek na kartce w określony kształt
Obrysowywanie szablonu od wewnątrz oraz z zewnątrz i kolorowanie go.
Szukanie drogi w labiryncie.
Rysowanie szlaczków według wzoru ruchem ciągłym.
Kreślenie linii pionowych poziomych, ukośnych oraz falistych z zachowaniem kierunku od lewej do prawej.
Rysowanie szlaczków poprzez łączenie wyznaczonych punktów.
Uzupełnianie konturów szablonów według różnych wzorów zaczerpniętych ze szlaczków ornamentalnych, kolorowanie.
Dorysowywanie brakującej części przedmiotu.
Rysowanie wierszyków " recytowanie i jednoczesne rysowanie treści.
Rysowanie szlaczków w liniaturze szerszej, a potem odpowiadającej liniaturze zeszytu:
pogłębianie konturu, wodzenie po wzorze,
kończenie zaczętego wzoru
odwzorowywanie wg demonstrowanego wzoru
próby odtwarzania eksponowanych wzorów z pamięci;
samodzielne rysowanie różnych wzorów.
Rysowanie pod dyktando na siatce kratkowej.
Wykonywanie rysunku według wzoru jednym ciągłym ruchem ręki przy pomocy kalki.
Przykładowe ćwiczenia:
Kreślenie liter na tabliczkach z ryżem lub piaskiem.
Malowanie farbami pierwszych liter imienia.
Rysowanie szlaczków literopodobnych " dorysowywanie brakujących elementów liter.
Utrwalanie kształtu litery- obrysowywanie szablonów.
Rysowanie liter (z ich wymawianiem) w powietrzu, na stole, na papierze pakowym węglem, kolorową kredą na tablicy, flamastrem na dużych kartonach lub małych karteczkach.
Układanie i pisanie pierwszej lub ostatniej litery pod obrazkiem.
Tworzenie książeczek literowych.
Odwzorowywanie liter wśród 2 i 3 literowego układu.
Kolorowanie wyrazów gdzie występuje omawiana głoska.
Uzupełnianie kredkami konturów obrazków różnymi szlaczkami i podpisywanie ich.
Uzupełnianie luk w wyrazach, liter, sylab, przepisywanie całych wyrazów.
Kreślenie dużych liter całą ręką.
Uzupełnianie napisów do obrazków.
Łączenie liter po śladzie.
Kolorowanie liter.
Uzupełnianie elementów w literach drukowanych.
Pisanie liter obok liter drukowanych.
Uzupełnianie brakujących elementów w samogłosce.
Kolorowanie obrazków z dobieraniem do nich odpowiednich wyrazów.
Wybieranie z obrazka liter, które tworzą wyrazy, odczytywanie i kolorowanie ich.
Pisanie liter w zeszycie w trzy linie.
Wyszukiwanie określonych liter z zestawów literowych oraz przepisywanie ich tyle razy, ile wystąpiły.
Pisanie wyrazów bez odrywania ręki, dla każdego przeznaczona jest jedna linijka. Każdy wyraz oddzielony jest przecinkiem.
Uzupełnianie zdań z lukami.

Leniwa ósemka

• Wzmocnienie koordynacji pracy obu półkul mózgowych, usprawnienie percepcji wzrokowej, pomoc w czytaniu i pisaniu, poprawa pamięci krótko i długoterminowej, relaksacja, wyciszenie. Ćwiczenie to wykonuje się do 8 powtórzeń na każdą rękę, oczywiście na początek może to być 4 powtórzenia. Na wysokości oczu naprzeciw nosa wyznaczamy punkt. Od niego rozpoczynamy kciukiem lub połączonymi rękami (kciuki krzyżują się tworząc X) kreślenie leniwej ósemki (zawsze w lewo do góry). Oczy podążają za ruchem ręki głowa nieruchomo. Wielokrotnie powtarzamy ten ruch.
  znak nieskończoności rysowany raz prawą raz lewą ręką oraz oburącz. Znak rysujemy zaczynając od środka w lewo do góry do środka w prawo do góry i ruch pełen zakończony w środku,

• znak nieskończoności na kartce -wodzenie każdym palcem każdej ręki po śladzie znaku albo rysowanie kredka,

• na ścianie w odległości 2m znak nieskończoności- dziecko wyciąga swój palec przed siebie prawej ręki i po śladzie rysuje znak. Takie same ćwiczenie z ręką lewą i obie ręce razem.

• Słoń- ćwiczenie jw. dziecko do wyciągniętego ramienia przytula ucho i patrząc na swoją dłoń rysuje znak nieskończoności,

• Ósemki alfabetyczne- dziecko kreśli na znaku nieskończoności kolejne litery alfabetu. Na lewej stronie znaku litery: a,c,d,e f, g, o, q, s.

Na prawej stronie znaku litery: b, h, j, k, l ,ł, m, n, p, r, x, v. Są to małe litery pisane.

Ćwiczenia te poprawiają technikę pisania, ortografię i koordynacje wzrokowo-słuchową. Aktywizuje mięśnie, pobudza mózg, poprawia pamięć, słuch, zmysł równowagi.

Zwiększa energię i koordynuje przebieg informacji między półkulami.

Rozwija zdolności matematyczne i jasność wypowiadania się.

Ilość powtórzeń ćwiczeń w zależności od potrzeb 10 do 50 razy każdą ręką.

Kapturek myśliciela
Wzrost ogólnej sprawności, poprawa percepcji słuchowej, zapamiętywania i koncentracji.
Kciukiem i palcem wskazującym masujemy kilkakrotnie małżowinę uszną od góry do dołu, lekko ją rozwijając. Następnie rozciągamy delikatnie małżowinę do góry, w bok i do dołu.
Symetryczne bazgranie - „malujemy” oburącz w powietrzu symetrycznie dowolne figury (w jednej płaszczyźnie).
Punkty na myślenie - jedna ręka masuje „dołki" między mostkiem a obojczykiem, druga na pępku ( zmiana położenia rąk ).

-zachowanie równowagi pomiędzy prawą i lewą stroną ciała

-wzrost ogólnego odprężenia

-wyeliminowanie przekręcania liter, przestawiania sylab

-zwiększenie poziomu energii.

Ugniatane środka czoła tzw. punkty pozytywne

-usprawnianie uczenia się na pamięć

-eliminowanie blokady pamięci

-łagodzenia napięcia w nowych sytuacjach.

Ruchy naprzemienne - wymachy góra - dół jednocześnie lewą ręką i prawą nogą ( zmiana ręki i nogi ).

Ćwiczenia naprzemienne

Ćwiczenia wykonujemy w pozycji leżącej lub stojącej można przy muzyce:

-prawa dłoń dotyka lewego kolana i odwrotnie,

-ćwiczenie jw. zamiast dłonią dotykamy łokciem,

-prawa ręka do przodu do góry, lewa noga do tyłu do góry i odwrotnie,

-prawa ręka i lewa noga do boków i odwrotnie,

-wolna dłoń dotyka ucha,

-prawa dłoń do lewego ramienia, lewa stopa do prawego kolana i odwrotnie,

-prawa ręka do góry do przodu i lewa noga do tyłu i odwrotnie,

-prawa dłoń do lewego ramienia i lewa stopa do prawego kolana i odwrotnie,

-prawa dłoń do lewego ucha, szczypnięcie-lewa stopa do prawego kolana i odwrotnie,

-prawa ręka na nosie, lewa na prawym uchu i odwrotnie.

Ilość powtórzeń, technikę wykonania ćwiczeń oraz modyfikacje w zależności od potrzeb oraz możliwości dzieci.
Korzyści płynące z wykonywania tych ćwiczeń:

- wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne przekraczanie linii środkowej

-koordynacja pracy rąk

-usprawnienie narządu wzroku- poprawa pisowni, umiejętności czytania, słuchania i rozumienia

-koordynacja prawej i lewej strony ciała

-wzmocnienie zmysłu wzroku i słuchu

Słoń - głowa na ramieniu lewym lub prawym, ręka w przedłużeniu głowy wyciągnięta w przód kreśli w powietrzu ósemki ( zaczynamy od lewej strony, zmiana rąk ).
Pozycja Cooka - w pozycji stojącej lub siedzącej: nogi założone na krzyż, język dotyka podniebienia, ręce splecione na piersiach.

Ćwiczenia oczu

-pozycja wyprostowana siedząca lub stojąca, brodę lekko przytrzymujemy aby się nie ruszała. Samymi oczami wodzimy w niewielkim zakresie, tak aby osoba ćwicząca miała przedmiot za którym wodzi cały czas w polu widzenia.

Wodzimy od lewej strony do prawej w linii nosa, od góry do dołu lub po znaku nieskończoności( znak ma przed sobą osoba ćwicząca).

Ćwiczenia te ułatwiają czytanie.

Oddychanie brzuszne

Pozycja leżąca na plecach dłonie na krzyż pod pachami, nogi na krzyż, oczy zamknięte, język dotyka do podniebienia górnego przy zębach - wciągamy powietrze nosem a wydychamy ustami. Ćwiczenie można wykonywać przy muzyce relaksacyjnej.

Pozycja Cook'a- pozycja na stojąco lub siedząco, krzyżujemy nogi a dłonie układamy w piramidkę na wysokości pępka albo krzyżujemy i ręce i nogi.

Ćwiczenie to pobudza korę mózgową oraz łączy obszar, który odpowiada za nieprecyzyjne ruchy z obszarem ruchów precyzyjnych. Dotykając językiem podniebienia pobudza się obie półkule, układ limbiczny i ośrodek uczuć wyższych. Ogólnie zwiększa dopływ energii do lewej półkuli.

Poprawia koncentrację, stabilizację emocjonalną, wycisza stresy. Poprawia samopoczucie, wyrażanie uczuć, słuchanie, uczenie się, poczucie własnej wartości, pozwala uniezależnić się od oceny otoczenia.

Kołyska na półleżąco- ćwiczenie rozluźnia mięśnie bioder, jest to rodzaj masażu dolnego odcinka kręgosłupa.

W okolicy krzyżowej znajdują się miejsca, których masowanie stymuluje ruchy kości czaszki. Wzmaga to aktywność obu półkul, ułatwia uczenie się i wypowiadanie.

Zginanie stopy- prawa noga zgięta na udzie lewej.

Ćwiczenie to wzmacnia lewą półkulę mózgu, rozluźnia mięśnie, których blokada powoduje kłopoty z mową, poprawia pamięć, koncentrację, rozumienie czytanego tekstu.

Luźne skłony- w pozycji siedzącej na brzegu krzesła z wdechem wyciągamy ręce do przodu z wydechem luźny opad.

Ćwiczenie to poprawia koncentrację, ułatwia uczenie się i czytanie ze zrozumieniem.

Woda - picie w dużych ilościach wody bez gazu, bo tylko dobrze nawodniony i natleniony organizm może podejmować pracę intelektualną.

Ważne - podczas ćwiczeń uzupełniamy wodę, która powinna być cały czas w zasięgu ręki dziecka.

Wybrany zestaw ćwiczeń gimnastyki mózgu.

ruchy naprzemienne	Dotykaj lewą dłonią prawego łokcia i odwrotnie, dotykaj lewą dłonią prawego ucha i odwrotnie, dotykaj lewą dłonią prawego kolana i odwrotnie, dotykaj lewym łokciem prawego kolana i odwrotnie.
leniwe ósemki	Stań. Wyciągnij przed siebie lewą rękę, zaciśnij pięść, a kciuk skieruj do góry, rysuj kciukiem w powietrzu po kształcie położonej ósemki (znaku nieskończoności) wodząc oczami za ręką- głowa nieruchomo. Ruch zaczynaj zawsze w lewo do góry. Powtórz to samo prawą ręką, a potem obiema rękoma jednocześnie.
krążenie szyją	Opuść nisko głowę i wykonuj krążenia, zaczynając od lewej strony.
słoń	Wyciągnij lewą rękę w przód, grzbietem dłoni do góry, głowę połóż na ramieniu wyciągniętej ręki, nogi w kolanach lekko ugięte, mały rozkrok. Rysuj ręką w powietrzu obszerne leniwe ósemki (ucho przyklejone do ramienia). Całe ciało prostuj. następnie to samo z prawą ręką. Pamiętaj, że kierunek pisania w lewo do góry.
punkty na myślenie	Jedną ręką masuj punkty (miękkie miejsca pod obojczykami z lewej i prawej strony klatki piersiowej), a drugą rękę połóż na pępku.
sowa	Jedną ręką chwyć mocno mięśnie barku, głowę powoli odwracaj w lewo, a potem w prawo, podbródek trzymaj prosto. Głową sięgaj maksymalnie w prawo i w lewo, aby rozluźnić mięśnie szyjne. Zrób wdech, gdy głowa jest w skrajnym położeniu tu gdzie ręka trzyma ramię, wydech w czasie obrotu głowy. Powtórz trzymając drugą ręką drugie ramię.
energetyczne ziewanie	masowanie stawu skroniowo - żuchwowego
kapturek myśliciela	Dużymi palcami i kciukiem chwyć małżowinę uszną i masują ją, odciągając do tyłu i ściskając. Masaż zaczynaj od góry w dół do płatka ucha.
pozycja Dennisona	Stań, skrzyżuj nogi w kostkach, wyciągnij ręce przed siebie i przekręć dłonie grzbietami do siebie tak, by kciuki skierowane były w dół. Teraz przełóż jedną rękę przed drugą tak by dłonie dotykały się wewnętrznymi stronami (kciuki są nadal skierowane w dół), skrzyżuj palce dłoni, zegnij ręce w łokciach i oprzyj ręce na piersi. Zamknij oczy, język połóż na podniebieniu. Oddychaj swobodnie. Zwalniamy język, nogi, ręce swobodnie opuszczamy

---