PROBLEMY BADAŃ SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH
1. Turowski - roz. XI. Społeczności lokalne
definicje
Społeczność lokalna jest kompleksem stosunków społecznych zachodzących wśród ludności, ale określonego obszaru, na którym większość podstawowych potrzeb ludności jest zaspokojona.
Społeczności lokalne są formami obejmującymi całość życia mieszkańców, kształtującymi systemy odpowiednich grup i instytucji, umożliwiających jej członkom zaspokojenie ich potrzeb. Umożliwiając one ludziom rozwiązywanie podstawowych problemów w ich życiu: utrzymanie egzystencji, socjalizacja, kontroli społecznej, zapewnienie bezpieczeństwa i ładu.
Cztery sposoby rozpatrywania społeczności lokalnych - elementy składowe: 1) miejsce zamieszkania i życie pewnego zbioru ludzi; 2) wyodrębnione naturalnie jednostki przestrzenne; 3) sposoby życia; 4) system społeczny.
koncepcje teoretyczne
1) stanowisko ekologiczne - zjawiska społeczne są zdeterminowane przez warunki przestrzenne i procesy w tych środowiskach przestrzennych zachodzące, a mianowicie: współzawodnictwo i walkę o przestrzeń, o zajęcie w niej jak najkorzystniejszego miejsca. Społeczności lokalne są zorganizowane na dwóch poziomach: biotycznym i kulturalnym
a) Poziom biotyczny obejmuje podstawowe pozamyślowe przystosowanie się, dokonujące się w toku walki o byt. Ale dokonuje się to poniżej poziomu określonego jako społeczny. Owa walka o byt, oparta na współpracy i współdziałaniu oraz warunkująca organizację na poziomie „biotycznym, determinuje jednocześnie przestrzenne rozkłady osób.
b) Poziom kultury jest już superstrukturą nad poziomem biotycznym i przedmiotem zainteresowania innych nauk niż ekologia.
Istotą stanowiska ekologicznego jest ujmowanie struktury społecznej w relacji do warunków geograficznych i przestrzennych, a naukowe badanie polega na wykazywaniu prawidłowości, według których przestrzenne warunki i układy wpływają na zachowanie jednostek, na dokonywane przez nie wybory i podejmowane decyzje.
2) stanowisko funkcjonalno - strukturalne - istotnym założeniem tej teorii jest pogląd, iż życie społeczne jest zawsze i przede wszystkim „ustrukturalizowane” w postaci „systemów społecznych”, całości spełniających określone funkcje względem większych całości, które same są również złożone z określonych elementów, funkcjonalnie zależnych od siebie.
3) stanowisko interakcyjne - występuje w dwóch postaciach:
a) „interakcjonizm symboliczny” - Elementarnym faktem społecznym jest „interakcja”, wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch obiektów - podmiotów społecznych. Do niej sprowadzają się wszystkie bardziej złożone formy życia społecznego, a w tym i społeczności lokalne, i przez te interakcje one istnieją. W życiu społecznym każdy „aktor”, „działający”, jest nie tylko podmiotem działania, ale również przedmiotem działania, orientującym się w swym działaniu zarówno na siebie, jak i na innych. Obiekt działania ma zawsze określone „znaczenie”, „sens”, jest „czymś”, zarówno dla siebie, jak i dla innych.
b) subkierunek - koncepcja traktowania społeczności lokalnej jako sieci interakcji zachodzących w danym zbiorze ludzi. Podstawową kategorią pojęciową i podstawowym przejawem społeczności lokalnej są międzypersonalne powiązania czy całe struktury, siatki tych wzajemnych powiązań. Socjologiczne ujęcie miasta - wedle tej koncepcji - to traktowanie go jako wielości siatek społecznych powiązań, a nie jako konglomeratu ludzi i instytucji.
4) stanowisko teorii działania
Dwa idealne typy solidarności wyróżnione przez Durkheima:
a) mechaniczna - wiąże bezpośrednio jednostkę ze społeczeństwem i jest ona wspólnością wierzeń, poglądów, wspólnych sentymentów - uczuć, współistniejąc w różnych zakresach z typem solidarności organicznej, wynikłej z podziału pracy.
b) organiczna - psychiczny charakter zjawisk społecznych. Cechą każdego zjawiska społecznego, a w tym grupy społecznej, jest świadomość gatunku, poczucie wspólności, łączności, współtowarzyszenia.
Działanie jest „społeczne”, gdy zmierza do oddziałania na innych jako uczestników współżycia oraz, gdyż przebiega według określonych schematów, wzorów, a przede wszystkim pozostaje w określonym stosunku do wartości występujących w danym społeczeństwie. Społeczności lokalne dadzą się badać, opisywać, wyjaśniać naukowo, jeśli będzie uwzględniona istotna cecha zjawiska społecznego - „znaczenie”, subiektywny „sens” oddziaływań ludzi na siebie, a zjawiskach grup - kolektywnego działania, poczucie przynależności, solidarności.
przemiany społeczności lokalnych: zmierzch czy transformacja?
1) teoria społeczeństwa masowego - głosi, że pewne procesy społeczne prowadzą nieubłaganie do zaniku społeczności lokalnych z powodu transferu funkcji przez inne formy instytucji i organizacji.
Społeczeństwo masowe to określony model stosunków społecznych, które mogą zachodzić w całym społeczeństwie globalnym lub w jego części. Zbiory jednostek są związane ze sobą tylko poprzez podporządkowanie wspólnej władzy, a jednostki nie są połączone bezpośrednio jedna z drugą w różnych niezależnych grupach. Wszelkie formy działalności ludzkiej sprawiają, że jednostka może uczestniczyć tylko w „masowych publicznościach konsumentów”. W miejsce poczucia przynależności do społeczności lokalnej doświadcza ona pożądanej izolacji i anonimowości.
2) teoria „zaćmienia”
społeczność lokalna podlega procesowi specjalizacji, który zachodzi w całym społeczeństwie. Za捣hodzi to na osiach koordynacji pionowej i poziomej.
a) koordynacja wertykalna - pionowa - ukazuje, jak dana osoba zależy od wyspecjalizowanej grupy, ta zaś od szerszej - regionalnej, następnie prowincjonalnej, państwowo - narodowej. Koordynacja ta podporządkowując sobie własne komórki organizacyjne, dąży do realizacji celów danej organizacji, a nie kieruje się interesami lokalnymi danej miejscowości.
b) koordynacja horyzontalna - pozioma - polega na zgodnym połączeniu wszystkich organizacji, zrzeszeń, związków, instytucji i placówek działających na danym terenie.
3) teoria społeczności „bezlokalnych”
Przynależność jednostki do różnych grup celowych traktowana jest jako przynależność do społeczności. Natomiast dawna „jedna” tylko grupa lokalna przybrała charakter krzyżujących się ze sobą czy też skoordynowanych, ale wyspecjalizowanych organizacji.
Te „społeczności” są „bezlokalne”, gdyż nie ograniczają się do określonego, wyodrębnionego obszaru.
4) teorie transformacji - wszystkie te teorie stwierdzają: a) uniwersalny charakter społeczności lokalnych; b) rozpad tradycyjnej, tj. nieformalnej, sąsiedzko - krewniaczej organizacji społeczności lokalnej; c) utrzymywanie się jednak w pewnym zakresie tych tradycyjnych elementów; d) wzrost roli i znaczenia formalnych organizacji i zrzeszeń, a zatem współistnienie nieformalnej struktury z dominującą formalną organizacją społeczności lokalnej; e) rozszerzającej się zarówno terytorialne, jak i liczebnie w stosunku do grup lokalnych z epoki przedindustrialnej; f) różnicowanie się miejskich społeczności lokalnych na małomiejskiej i wielkomiejskiej zbiorowości terytorialne, oparte na różnego rodzaju formach samorządu terytorialnego.
2. Turowski - roz. XII. Proces industrializacji.
pojęcie, rodzaje i formy procesu industrializacji
Industrializacja - uprzemysłowienie. Proces kompleksowy obejmujący trzy rodzaje zmian wzajemnie od siebie uzależnionych:
1) „zmiany ekonomiczne” - ukształtowanie się rynkowej gospodarki towarowo - pieniężnej, w której producent wytwarza dobra i usługi, towary dla masowego odbiorcy i sprzedaje je na rynku po cenach zależnych od aktualnej podaży i popytu.
2) zmiany techniczne - postęp techniczny i technologiczny polegający na opieraniu wytwarzaniu nieodnawialnych źródeł energii, jak gaz, ropa, energia elektryczna. Wynalazki techniczne i technologiczne stanowią nawet czynnik pierwotny rozwoju procesów industrializacji.
3) „zmiany społeczno - organizacyjne” - zmiany wewnętrznej organizacji przedsiębiorstwa i współczesnego zakładu gospodarczego jako składającego się z wyspecjalizowanych stanowisk.
Rodzaje industrializacji:
a) ze względu na rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji (tzw. Przemysł ciężki) oraz na rozwój przemysłów środków konsumpcji (przemysł lekki). W ramach tego rozróżnienie na:
industrializację opartą na rozwoju przemysłów wydobywczych (górniczego, naftowego),
przemysłów przetwórczych
przemysłów usługowych.
b) ze względu na typ czy fazę uprzemysłowienia wyróżnia się industrializację:
ekstensywną - charakteryzuje się tym, że wzrost dochodu narodowego, osiąganego z produkcji przemysłowej, odbywa się w drodze zwiększania nakładów inwestycyjnych i wzrostu zatrudnienia;
intensywną - wzrost osiągany jest przez uruchomienie czynników wewnętrznych, a mianowicie wykorzystanie realnego czasu pracy, wprowadzenie postępu technicznego, naukowej organizacji pracy oraz podwyższanie kwalifikacji pracowniczych.
c) ze względu na formę industrializacji rozróżniamy:
industrializację „wielką” - tworzenie wielkich okręgów przemysłowych i wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych. Okręg przemysłowy stanowi zgrupowanie wielu ośrodków przemysłowych, powiązanych ze sobą źródłami zaopatrzenia, kooperacją produkcyjną, rynkiem zbytu, zlokalizowanych w ramach wielkiej aglomeracji miejsko - przemysłowej.
Industrializację „małą” - rozproszona, oparta na tworzeniu tzw. ośrodków przemysłowych. Ośrodek przemysłowy to miejscowość, w której zlokalizowany jest co najmniej jeden średniej wielkości zakład przemysłowy i kooperujące z nim małe zakłady usługowe.
Industrializacja jest uznawana za proces pożądany, gdyż uruchamia wzrost, różnicowanie potrzeb i podnoszenie poziomu życia oraz w drodze różnych mechanizmów oddziaływania bezpośredniego lub pośredniego wpływa na sposób życia, pracy, na poziom oświaty, na kulturę danego społeczeństwa.
proces industrializacji w Polsce
1) Pierwszy okres industrializacji, przypadający na drugą połowę XIX stulecia (1860 - 1914) - w tym okresie na ziemiach polskich, znajdujących się pod zaborami, wykształciło się 11 okręgów przemysłowych. Rozwinęły się górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy i energetyczny.
2) Lata międzywojenne (1918 - 1939) - okres rozbudowy kraju po zaborach oraz odbudowy przemysłu i miast po zniszczeniach w czasie I wojny światowej. Zrealizowane zostały w tym okresie dwa wielkie przedsięwzięcia: zbudowane zostało miasto Gdynia wraz z portem morskim i ośrodkiem przemysłowym gospodarki morskiej oraz podjęto tworzenie Centralnego Okręgu Przemysłowego.
3) okres po II wojnie światowej (1944,1945 do końca lat osiemdziesiątych) - bardzo silne tempo uprzemysławiania kraju w ramach tzw. programu socjalistycznej industrializacji. Wzrost rozwoju przemysłu oddają dwa wskaźniki : wskaźnik wzrostu zatrudnienia w przemyśle oraz wzrost udziału przemysłu w wytwarzaniu dochodu narodowego. Cechą powojennej industrializacji był rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji. Industrializacja kraju dokonywała się w formie wielkich inwestycji, w budowie i rozbudowie wielkich zakładów, skoncentrowanych w obrębie już istniejących okręgów 灰rzemysłowych. Doprowadziło to do zjawiska tzw. naduprzemysłowienia części kraju, tzw. przeciążenia środowiska.
krytyka modelu powojennej industrializacji
Cechy:
1) Jednostronny rozwój przemysłów wytwarzających środki produkcji: przemysłu wydobywczego, nas瑴ępnie hutnictwa, przemysłu maszynowego, metalowego, środków transportu, elektrycznego. Był to przemysł zasobochłonny i energochłonny.
2) Zaniedbany został rozwój przemysłu rolno - spożywczego. Na drugim planie znalazł się rozwój przemysłu lekkiego, przemysłu konsumpcyjnego, infrastruktury społecznej oraz infrastruktury technicznej.
3) Koncentracja techniczna przemysłu w wielkich zakładach przemysłowych. Obejmowały one ogromne przestrzenie. W Polsce doszło do powstania wielu ogromnych zakładów przemysłowych - gigantów.
4) Zjawisko koncentracji przestrzennej przemysłu, co znalazło swój wyraz w lokalizowaniu zakładów przemysłowych w regionach kraju o dotychczasowym wysokim poziomie industrializacji i urbanizacji.
W okresie powojennym model industrializacji można określić jako „industrializację wielką”, tzn. opartą na budowie i rozbudowie wielkich okręgów przemysłowych i lokalizacji wielkich inwestycji w strefach silnie zindustrializowanych.
„Industrializacja organiczna” - przeciwieństwo „wielkiej” - zwana też „zharmonizowaną”, „zrównoważoną”, przestrzennie „równomierną” i „wielostronną”, polegająca na względnie równomiernym inwestowaniu w różnych częściach kraju, lokalizowaniu różnego rodzaju, ale kooperujących ze sobą zakładów w ośrodkach przemysłowych.
3. Turowski - roz. XIII. Proces urbanizacji.
określenie procesu urbanizacji
Urbanizacja oznacza kompleks zmian polegających na wzroście proporcji ludności zamieszkującej w jednostkach osadniczych, uznawanych za miasta, wzroście wielkich i różnych form aglomeracji miejsko - przemysłowych oraz powstawanie różnych rodzajów środowisk miejskich.
Rodzaje urbanizacji (wg Elizabeth Pfeil):
1) urbanizacja ogólna - określana i mierzona odsetkami ludności miejskiej w stosunku do ogółu ludności danego kraju;
2) urbanizacja wielkomiejska - ukazywana i statystycznie mierzona za pomocą odsetka ludności wielkich miast w stosunku do ogółu ludności danego kraju;
3) urbanizacja o koncentracji ludności wielkomiejskiej - ustalanej za pomocą wskaźnika stosunku liczby ludności zamies空kującej w wielkich miastach do liczby ludności miejskiej ogółem.
uwarunkowania procesu urbanizacji
Najważniejszym czynnikiem była rewolucja przemysłowa w XVIII i XIX w. I rozwój przemysłu fabrycznego, który powodował napływ ludności do pracy w lokalizowanych zakładach przemysłowych. Decydującą rolę w rozwoju procesu urbanizacji odgrywały wynalazki techniczne i postęp w zakresie rozwoju środków transportu i komunikacji wewnętrznej w miastach, jak i komunikacji dalekobieżnej, umożliwiającej powiązanie miasta z szerszym rynkiem i swym regionem społeczno - gospodarczym. Również znaczenie miał postęp w zakresie rozwoju nauk medycznych i farmaceutycznych, a także rozwój urządzeń sanitarnych. Wszystko to przyczyniało się do rozwoju wielkich miast i społeczeństw miejskich.
przebieg procesu urbanizacji w świecie
Proces urbanizacji jest kilkakrotnie szybszy niż wzrost liczby ludności. Tym co najlepiej charakteryzuje współczesną urbanizację, jest wzrost liczby miast wielkich, w tym miast milionowych i wielomilionowych, i ludności wielkomiejskiej. Powstanie wielkich miast metropolitalnych czy tez wielkich aglomeracji miejsko - przemysłowych, liczących ponad 10 milionów mieszkańców, a więc miast większych niż niejeden cały kraj (np. Meksyk). Powstały okręgi wielkich miast w postaci tzw. konurabacji - zespół wielkich miast równorzędnych, oraz megalopolii - wielkich stref zurbanizowanych, obejmujących szereg aglomeracji i konurbacji połączonych ze sobą funkcjonalnie.
analiza procesu urbanizacji w okresie PRL
Wystąpiła dysharmonia między industrializacją a urbanizacją kraju. Niedourbanizowanie kraju wyraziło się w pogłębieniu różnic między regionami i w podziale kraju na regiony wysoko rozwinięte gospodarczo, zindustrializowane, przeinwestowane, regiony bogate oraz regiony wiejskie, ubogie, nie doinwestowane.
upadek małych miast
Procesy koncentracji przemysłu w wielkich aglomeracjach przemysłowo - miejskich spowodowały wzrost, często kilkakrotny, miast wielkich i średnich, a upadek lub recesję miast małych. Ludność małych miast była i czuje się społecznie upośledzona. W miastach małych lokalizowane były bowiem w większości przemysły dyskryminowane, w których zarobki były niskie, a same zakłady pracy były często nie doinwestowane.
W obrębie małych miast wyróżniamy dwie kategorie: 1) miasta, których położenie geograficzne oraz system komunikacji umożliwiają dojazdy do pracy w miastach średnich lub dużych, 2) miasta pozbawione tych możliwości.
Podstawowym warunkiem zharmonizowania urbanizacji kraju jest rozwój małych miast i przeciwdziałanie ich upadkowi, to z kolei odrodzenie małych miast może dokonać się wtedy, gdy będzie oparta na autentycznym samorządzie terytorialnym. Głównym czynnikiem miastotwórczym dla małych miast może się stać pełnienie funkcji lokalnych ośrodków obsługi ludności oraz obsługi produkcji rolnej w związku z lokalizacją siedzib gmin w tych miastach.
4. Bartoszek, Gruszczyński, Szczepański - „Miasto i mieszkanie w społecznej świadomości. Katowiczanie o Katowicach.”
przestrzeń miejska i reguły jej oglądu
Przestrzeń, która otacza człowieka, jest plastyczna i można ją adaptować, przyswajać i w rezultacie kształtować. W tym szczególnym procesie przeobrażania przestrzeni ludzie przypisują swoim wytworom funkcje, sens i znaczenia. Nadawanie sensu, znaczeń i funkcji budowlom, pomnikom, parkom czy rzekom powoduje, że ich użytkownicy stale odczytują pewne kody i szyfry, najczęściej w sposób nie w pełni świadomy.
Globalna ocena zajmowanego miejsca, związanej z nim pozycji ekologicznej oraz najbliższej przestrzeni wynika z analitycznych waloryzacji pewnych ładów określających kształt osiedla, dzielnicy czy strefy miejskiej. Wyróżniamy pięć podstawowych form ładu:
1) ład urbanistyczno - architektoniczny - związany z kompozycyjną zwartością osiedla, bloku urbanistycznego, kwartału czy zespołu, jego czytelnością i logiką, ulokowaniem domów, ich kształtem i wielkością, usytuowaniem terenów zielonych, sklepów, punktów usługowych, obiektów małej architektury, przebiegiem dróg i ścieżek.
2) Ład funkcjonalny - wiąże się z walorami użytkowymi mieszkania i osiedla, z nasyceniem w punkty usługowe, sklepy, kluby, kawiarnie, ośrodki zdrowia, żłobki, przedszkola, place zabaw dla dzieci, szkoły.
3) ład estetyczny - uroda miejsca i przestrzeni, miasta, jego dzielnic i pojedynczych zespołów zależy od szaty informacyjnej, czystości i schludności, barwności, symboliki ułatwiającej orientację i sprawne poruszanie.
4) ład społeczny - oparty jest na sieci stosunków społecznych i wyraża się najpełniej w więziach sąsiedzkich lub ich braku, we wzajemnym do siebie nastawieniu ze strony znanych, najbliższych i dalszych sąsiadów, w poziomie zażyłości i identyfikacji z miejscem i przestrzenią osiedla czy zespołu mieszkaniowego, w ocenie stanu bezpieczeństwa w zajmowanym osiedlu, zespole czy kwartale.
5) ład ekologiczny - odnosi się do wartości środowiska naturalnego osiedla, zespołu, kwartału czy bloku urbanistycznego, a jego rola w ogólnej ocenie przestrzeni miasta szybko rośnie.
przestrzeń miejska i jej wymiary
Kategorie przestrzeni:
1) Przestrzeń publiczna - dostępna bez ograniczeń wszystkim mieszkańcom miasta i przybyszom spoza jego granic. Przede wszystkim to przestrzeń administracyjna, usługowo - handlowa, rekreacyjna. Niepowtarzalna forma przestrzeni publicznej jest centrum miast. W kulturze zachodniej symbolizują one bogactwo mieszkańców, ich ekonomiczną potęgę i polityczną pozycję.
2) Przestrzeń półpubliczna - dostęp do niej jest symbolicznie limitowany, a ona sama w znacznym stopniu naznaczona. Wyrażać się może w dwóch podstawowych formach: a) jako przestrzeń publiczna zaanektowana przez instytucje (np. zamknięte i niedostępne dla osób trzecich parkingi) czy zajęta przez grupy, a nawet pojedyncze osoby (np. pijacy); b) jako obszar okupowany przez niektóre kategorie zawodowe (np. tereny targowe, place zabaw wykorzystywane jako suszarnie).
3) Przestrzeń półprywatna - podkreśla się znaczny stopień jej zawłaszczenia lub zaadoptowania. Przybierać może kilka form - przestrzeń okołoblokowa, okołomieszkaniowa, wykorzystywana przez lokatorów na ogródki przydomowe, składy rzeczy nie przechowywanych w mieszkaniach.
4) Przestrzeń półprywatna oraz przestrzeń intymna - obie wiążą się z zajmowanym mieszkaniem czy domem. Dostęp do nich jest prawnie i symbolicznie ograniczony, a identyfikacja na ogół głęboka.
5. Jałowiecki, Szczepański - „Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej”
kontinuum przestrzeni
Abraham Moles i Elizabeth Rohmer zaproponowali interpretację hierarchii przestrzeni jako naturę muszli. Należy potraktować człowieka jako „cebulę” i poszukać kolejnych warstw, które zmieniają się, kiedy rozszerza się zasięg jego działania, aż po krańce świata.
1) Ciało - pierwsza warstwa, ograniczona skórą, którego wrażenia zmysłowe są podstawą podziału świata na „ja” i „inni”.
2) strefa „gestu bezpośredniego” - pozwala wykonywać szereg ruchów bez przemieszania ciała.
3) pokój - przestrzeń zamknięta i odgraniczona, w całości uchwytna jednym spojrzeniem, traktowana intymnie, ściśle osobiście i monofunkcyjnie.
4) dom lub mieszkanie - mieszkanie ujmuje się w sensie najbardziej ogólnym, jako przestrzeń wielofunkcyjną, która zaspokaja szereg potrzeb zarówno indywidualnych, jak i społecznych i w której stykamy się z innymi. Mieszkanie to przestrzeń prywatna i zamknięta, po której poruszamy się automatycznie i bez wysiłku.
5) dzielnica - określana jako „miejsce charyzmatyczne”, wyznaczony jest promieniem 500 m i zasięgiem dojścia pieszego w granicach 10 minut. Jest t przestrzeń doskonale znana i przyswojona, po której człowiek porusza się niemal automatycznie, a zachowania przestrzenne są tam w dużej mierze spontaniczne. Dzielnica jest przestrzenia o charakterze personalnym i bezosobowym, gdzie człowiek nie czuje się narażony na niespodziewane wypadki, porusza się całkowicie bezpiecznie bez najmniejszego poczucia zagrożenia.
6) region - przestrzeń wyznaczona takim czasem podróży, który z miejsca zamieszkania do najdalszego punktu i z powrotem nie przekracza jednego dnia. Podróż po regionie wymaga ściślejszego zaplanowania niż wyjazd do centrum miasta, nie zmusza jednak do nocowania i ruch może odbywać się bez żadnej kontroli. Region jest obszarem intensywnej wymiany towarów, przepływu ludzi oraz informacji.
formy przestrzenne
1) Przestrzenne formy produkcji