Prawo
A. Prawo pozytywne
1. Prawo pozytywne pochodzi od łacińskiego ius positum, ale rozumiane jest także jako prawo przeciwstawne jakiemuś innemu prawu.
2. Prawo pozytywne rozumiane może być jako prawo tworzone przez człowieka, zarówno przez generalne, normatywne akty prawne, jak i orzecznictwo czy zwyczaj. Przeciwstawiane jest tu prawu natury. Nadrzędnemu, obowiązującemu wszystkich i wszędzie, niezmiennemu, sprawiedliwemu, nadanemu przez istoty nadprzyrodzone.
Prawo natury, to prawo ponadpozytywne.
3. Prawo pozytywne rozumiane jako prawo tworzone przez władzę państwową. Przedstawiane jest prawu nie tworzonemu przez suwerena. Prawo to już nie jest, jak prawo naturalne, nadpozytywne, ale pozapozytywne.
4. Pozytywność prawa można łączyć z jego realnością (faktycznością). Realność tę rozumiano zwracając uwagę na empiryczne fakty stanowienia prawa, na fakt stanowienia prawa przez sądy i administrację, na fakt przestrzegania prawa przez obywateli.
5. Jeżeli przez prawo rozumie się reguły zachowania stanowione lub zatwierdzane przez państwo i poza nimi nie ma żadnego innego prawa, to dodatek „naturalne” do pojęcia „prawo” jest zbędny.
6. Prawo, to zbiór reguł zachowania o cechach generalności i abstrakcyjności, których nie przestrzeganie jest zagrożone zastosowaniem przymusu państwowego.
B. Prawo przedmiotowe
1. Prawem przedmiotowym nazywamy, niezależnie od sposobu powstawania, zbiór obowiązujących przepisów prawnych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez organy orzekające (sądy, administracja).
C. Prawo podmiotowe
1. Prawo podmiotowe jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych pojęć funkcjonujących w nauce prawa i nie ma ustalonego jednego znaczenia.
2. Prawo podmiotowe konstruowane jest w ten sposób, że w centrum zainteresowania znajdują się prawa podmiotów, czyli przy tworzeniu prawa przyjmuje się punkt widzenia podmiotów prawa (często osób fizycznych) i formułuje się wypowiedzi, jakie to prawa mają te podmioty.
D. Prawo podmiotowe a uprawnienie
1 Jako prawa podmiotowe mogą być rozumiane uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli. Ten sposób użycia nazwy występuje w nauce prawa państwowego (konstytucyjnego, ustrojowego, politycznego, publicznego). Prawami podmiotowymi są więc wolności obywatelskie (prawa człowieka i obywatela).
2. Rozpowszechniło się takie rozumienie prawa podmiotowego, jako sumy lub zespołu uprawnień. Mówi się wtedy, że uprawnienia składają się na treść prawa podmiotowego lub wypływają one z prawa podmiotowego.
3. Często traktuje się też prawo podmiotowe jako uprawnienie i terminy te stosowane są zamiennie.
4. Niektórzy apelują, że skoro nie ma różnicy między prawem podmiotowym a uprawnieniem, powinno zrezygnować się ze stosowania prawa podmiotowego i używać tylko terminu uprawnienie.
E. Teorie praw podmiotowych
1. Teoria woli
Podmiot może w granicach wyznaczonych przez prawo działać swobodnie wg własnej woli, może mocą swojej woli kształtować zachowania własne i innych podmiotów.
Krytyka polega na tym, że nie można mówić tu o wyrażaniu swojej woli, bo np. dzieci czy ludzie obłąkani nie mogą tego robić, choć mają prawa podmiotowe.
2. Teoria interesu
Każdy podmiot ma jakiś swój interes, do realizacji którego dąży. Prawo podmiotowe, to prawnie chroniony ten interes.
Prawami podmiotowymi nazywane są interesy chronione prze prawo przedmiotowe.
Krytyka polega na tym, że nie zawsze prawa podmiotowe pokrywają się interesami podmiotu, a czasem są z nimi sprzeczne, więc nie można mówić, że są to prawnie chronione interesy.
3.Teoria mieszana
Występują tutaj elementy władztwa woli i interesu chronionego przez władztwo przedmiotowe.
Prawo podmiotowe jest rozumiane tutaj jako chroniona przez porządek prawny możliwość zaspokojenia swojego oznaczonego interesu za swoją wolą lub za wolą swojego prawnie uznanego zastępcy.
Krytyka, to krytyki obu poprzednich teorii.
F. Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego
1. Koncepcje pierwotności praw podmiotowych
W koncepcji tej podmioty prawa mają określone prawa podmiotowe niezależnie od prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe jest więc pierwotne, nadane odgórnie, przyznane każdemu człowiekowi od urodzenia, a państwo te prawa tylko potwierdza, formułuje ichroni.
2. Koncepcje pierwotności prawa przedmiotowego
W koncepcji tej prawo podmiotowe podmiotów prawa nie jest prawem przyrodzonym każdemu człowiekowi, a jedynie istnieje w takim tylko zakresie, w jaki stworzy je prawo przedmiotowe. To prawo przedmiotowe nadaje prawa i wolności podmiotom prawa.
3. Teorie negujące istnienie praw podmiotowych
a) Solidaryzm
Teoria ta zaprzecza istnieniu praw podmiotowych i prawu podmiotowemu. Dopuszcza tylko istnienie reguł prawnych, które wyznaczają podmiotom ich funkcje społeczne. Każdy bowiem ma do spełnienia jakąś funkcję w społeczeństwie i powinien do tego dążyć poprzez kształtowanie się i rozwój. Ani on, ani żaden inny podmiot nie może tego rozwoju zatrzymać. Posiadanie natomiast jakiś dóbr stwarza obowiązek wypełnienia funkcji społecznej związanej z tymi dobrami i ich posiadaniem. Nie wypełnienie jakiejkolwiek ze swoich funkcji społecznych może prowadzić do interwencji rządzących.
b) Normatywizm
Teoria ta zrównuje prawo podmiotowe do prawa przedmiotowego, które wg tej teorii jest jedyne i prawdziwe. Kiedy prawo podmiotowe sprowadzane jest do prawa przedmiotowego, wyklucza się jakiekolwiek ideologiczne nadużycia tego pojęcia.
Podmiot prawa
A. Rozumienie podmiotu prawa
1. Podmiot prawa, to osoba mająca prawa (uprawnienia) i obowiązki.
2. Postanowienia prawa przedmiotowego decydują kto jest podmiotem prawa.
3. Podmioty prawa:
osoby fizyczne,
osoby prawne,
organy państwa*
B. Osoby fizyczne
1. Osobą fizyczną jest każdy człowiek od urodzenia do śmierci, bo tylko do ludzi odnoszą się akty praw i obowiązków.
Wyjątkiem są osoby zaginione, które uznane zostały za zmarłe:
dopiero 10 lat po zaginięciu,
nie wcześniej niż po 23 urodzinach,
oraz dzieci jeszcze nie urodzone:
sprawy spadkowe,
uznanie dziecka,
kurator dla dziecka.
2. Czas obowiązywania podmiotowości prawnej nie zawsze pokrywa się z długością życia ludzkiego.
3. Nasciturus - poczęty płód w łonie matki.
C. Osoby prawne
Uwagi wstępne i rodzaje osób prawnych
1. Pojęcie osoba prawna pochodzi z prawa rzymskiego, gdzie określano nim gminy miejskie i wiejskie oraz stowarzyszenia i korporacje.
2. Obowiązujące prawo nie określa jak należy rozumieć termin osoba prawna.
3. Prawo określa:
tryb tworzenia osób prawnych,
zakres działania osób prawnych (dziedzinę ich praw i obowiązków),
tryb ich likwidacji,
które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną.
4. Osoby prawne:
korporacje (związki, stowarzyszenia),
zakłady.
5. Korporacja - powstaje w wyniku zrzeszenia się osób fizycznych w celu osiągnięcia określonych celów, przy czym są oni członkami korporacji, np. Polski Związek Wędkarski, Stowarzyszenie Księgarzy Polskich.
6. Zakład - ma założyciela, który w statucie zakładu określa powstanie, cel, rodzaj i sposób działalności, likwidację oraz wnosi określony majątek, np. uczelnie, przedsiębiorstwa, spółki akcyjne, szpitale, muzea.
7. Fundacja - osoba prawna typu zakładu, fundator tworzy akt fundacyjny, ale pozostaje wobec fundacji osobą trzecią, np. Fundacja Nobla, Fundacja Forda.
8. Różnica między korporacją a zakładem:
a) Korporacja, to stowarzyszenie osób, będących jej członkami i tworzone są, by zaspokoić ich wspólny cel. Zakłady służą zaspokojeniu potrzeb osób trzecich korzystających z usług zakładu.
b) Skład członków korporacji można ściśle określić, osób korzystających z usług zakładu nie można.
c) Nie ma korporacji bez członków, nie ma zakładu bez majątku.
d) O korporacji decydują członkowie, o zakładzie decyduje założyciel.
9. Osobami prawnymi o cechach korporacji i zakładu są spółdzielnie i koła rolnicze, bo dysponują majątkiem i mają członków.
10. Tryby tworzenia osób prawnych:
a) Tryb erekcyjny
Osoba prawna powstaje z inicjatywy kompetentnego organu państwa poprzez wydanie aktu erekcyjnego, np. Polska Akademia Nauk, przedsiębiorstwa państwowe.
b) Tryb koncesyjny
Osoba prawna powstaje w wyniku inicjatywy założycieli, ale potrzeba jest koncesja wydana przez państwo na utworzenie tej osoby prawnej.
c) Tryb rejestracyjny (normatywny)
Jeżeli założyciele spełnią warunki zapisane w ustawie, nowa osoba prawna powstanie.
Dodatkowym warunkiem może być wpisanie jej do określonego rejestru.
11. Tryby likwidacji osób prawnych:
kompetentne organy same decydują o likwidacji osoby prawnej,
ogłoszenie upadłości,
po upływie określonego w statucie czasu życia osoby prawnej, sama się rozwiązuje,
organ państwowy aktem prawnym nie zezwoli na dalszą działalność.
Teorie osób prawnych
1. Teorie osób prawnych zajmują się określeniem czym jest osoba prawna.
2. Teorie osób prawnych:
a) teoria fikcji,
b) teoria substratu:
osobowego,
nieosobowego (majątkowego).
Teorie fikcji
1. Wg F. C. von Savigny'ego tylko człowiek może być podmiotem prawa. Traktowanie innych instytucji jako osoby i przypisanie im cech osób, wiąże się z przyjęciem prawnej fikcji, że cechy ludzkie odnoszą się tylko do pewnych zjawisk i instytucji.
Fikcja polega na tym, że jako osoba traktowane jest coś, co osobą w znaczeniu techniczno - prawnym (osobą fizyczną) nie jest.
2. Prawo stworzyło osoby, które mają jedynie byt idealny, zaś podmiot osobowości jest tylko pojęciem.
3. Osoby prawne nie mają bytu fizycznego, lecz istnieją jedynie w skutek fikcji ustawowej jako osoby idealnej.
4. Osoba prawna jest w rzeczywistości nie istniejącą, lecz tylko wyobrażaną osobą, która jest traktowana jako podmiot praw i zobowiązań.
Teorie substratu
1. Uważają, że osoby prawne istnieją w rzeczywistości i starają się udowodnić istnienie rzeczywistych substratów zawartych w osobach prawnych.
2. Teorie substratu osobowego:
a) Teorie organiczne
Traktują związki i organizacje jako całościowe, jednolite organy istniejące na równi z organizmami naturalnymi. Duszą jest wola członków, organizmem - związkowcy. Obecnie znaczenie tylko historyczne.
b) Teorie kolektywu osobowego
Każda osoba prawna jest kolektywem, związkiem osób, więc osoby prawne są bytami realnymi. Fakt wytwarzania przez osoby prawne swojej woli jest czynnikiem nadającym jej charakter jednostki. Stanowisko popularne w ZSRR.
3. Teorie substratu nieosobowego (majątkowego):
a) Teoria majątku celowego
Istnieje majątek celowy, który przeznaczony jest do osiągnięcia wyznaczonego celu, a tym majątkiem jest osoba prawna. Bez zastrzeżeń odnosi się to do zakładów, bo nie ma zakładu bez majątku, a w korporacjach następuje przemiana z podmiotów w przedmioty, czyli np. obywatele gminy pozostają z nią w stosunku takim jak chory do szpitala, zwiedzający do muzeum.
b)Teoria własności zbiorowej (kolektywnej)
Osoba prawna, to kolektywny majątek czło0nków osoby prawnej i zarządzany przez te osoby. Korporacja jest zbiorową własnością członków, zakład - ludzi korzystających z jego usług.
c) Teorie wspólnego interesu i wspólnego celu
Jedynymi realnymi podmiotami prawa są osoby fizyczne. Jednak skład korporacji i destynatariuszy zakładów się zmienia, wprowadzono dla wygody pojęcie osoby prawnej.
Realnie istniejącym, materialnym elementem prawa jest interes. Dlatego substratem realnym osoby prawnej ma być wspólny interes członów korporacji lub destynatariuszy zakładu.
Choć każdy związek osób jest wielością, to traktowany jest jako całość ze względu na cel, który łączy te zbiorowości.
D. Zdolność prawna
1. Zdolność prawna, to możliwość posiadania praw i obowiązków.
2. Podmiotowość prawna - obejmuje wszystkie prawa i obowiązki.
Zdolność prawna - tylko niektóre prawa i obowiązki, np. cywilnoprawne.
E. Zdolność do czynności prawnych
1. Zdolność do czynności prawnych, to zdolność do tego, by przez czynności prawne nabierać i utracać prawa i obowiązki oraz zaciągać zobowiązania, wywoływać skutki prawne.
2. Pełna zdolność do czynności prawnych:
18 lat,
zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią za zgodą sądu.
3. Ograniczona zdolność do czynności prawnych:
13 - 18 lat,
mogą zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego,
mogą dowolnie dysponować swoją wyłączną własnością, zarobkiem.
4. Brak zdolności do czynności prawnych:
<13 lat,
jeśli zawrze umowy powszechnie zawierane, to uzyskują one moc prawną w chwili wykonania, chyba że pociągałyby za sobą rażące pokrzywdzenie tej osoby.
5. Ubezwłasnowolnienie:
częściowe,
całkowite,
wydawane są wyrokiem sądu.
Obowiązywanie prawa
A. Pojęcie obowiązywania
1. Następstwem obowiązywania normy jest wymóg, by stosować się do tej normy.
2. Kryteria obowiązywania:
a) Kryterium behawiorystyczne
Norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuje, ale obowiązuje, bo jest stosowana.
W zależności od stopnia stosowania norm mielibyśmy bardziej i mniej obowiązujące. Rozwiązaniem byłoby określenie stopnia stosowania normy, który wyznaczałby granicę obowiązywania.
b) Kryterium tetyczne
Obowiązujące są te normy, które wydane są przez kompetentne do tego organy.
Dodatkowe kryterium:
wszystkie normy a zawarte w konstytucji są obowiązujące,
jeżeli istnieje norma, która nadała organowi kompetencje do wydania niższej normy i on ją wydał, to ta niższa norma jest obowiązująca.
Problem obowiązywania konstytucji jest rozwiązany, gdy przyjmiemy, że została wydana przez kompetentny organ.
c) Kryterium aksjologiczne
Obowiązujące są te normy, które wyznaczają dodatnio oceniane postępowanie.
W literaturze pisze się, że to jest jedynie kryterium pomocnicze, ale praktyka pokazuje inaczej (przepisy przeżyte, niesłuszne, nie odpowiadające warunkom).
Celowość, słuszność, krzywda - kryteria o charakterze aksjologicznym.
B. Zakresy obowiązywania
Terytorialny zakres obowiązywania
1. Terytorium (z rzymskiego), jest przedmiotem władzy państwowej, jak i obszarem, na którym ona panuje.
Jest to ląd, wnętrze ziemi, wody przybrzeżne i przestrzeń powietrzna.
2. Z zasady akty normatywne wydane przez organ centralny obowiązują na całym obszarze kraju oraz na tzw. terytorium pływającym, powietrznym i kosmicznym, a akty wydane przez organy terytorialne, tylko na danym obszarze.
Ale są od tego odstępstwa: bazy wojskowe, ambasady.
Personalny zakres obowiązywania
1. Chodzi tu o to kogo obowiązuje prawo danego państwa. Przeważnie są to wszyscy znajdujący się na jego obszarze, także obywatele danego państwa znajdujący się za granicą.
Spod jurysdykcji wyjęci są przedstawiciele innych państw mający akredytację, także jednostki wojskowe obcych państw.
Temporalny zakres obowiązywania
1. Jest to okres, w którym dana norma obowiązuje, a przestrzeganie lub łamanie zawartych w niej zasad rodzi skutki prawne.
C. Nabycie mocy obowiązującej
1. Sposoby określania od kiedy obowiązuje norma:
w normie nadrzędnej określa się po jakim czasie od ogłoszenia norma wchodzi w życie, z rzadkimi wyjątkami,
norma sama określa od kiedy wchodzi w życie.
2. Sposoby określania w aktach prawnych od kiedy obowiązują:
z dniem ogłoszenia (data organu publikującego normę, np. data wydania Dz.U.),
podana jest data kalendarzowa, od której obowiązuje,
określa po ilu dniach od ogłoszenia wchodzi w życie,
jeśli nie określają tego same, zastosowanie ma inny akt, który ich dotyczy i to określa.
3. Vacatio legis - czas upływający od ogłoszenia do wejścia w życie (wakacje ustawy).
4. Retroactio - tzw. wsteczna moc obowiązująca aktu prawnego.
5. Sytuacje mocy prawnej względem czasu:
ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami przyszłymi,
ustawa odnosi się do wydarzeń teraźniejszych i przyszłych,
ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami teraźniejszymi,
ustawa obejmuje wydarzenia z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości,
ustawa wiąże skutki prawne z wydarzeniami w przeszłości i teraźniejszości,
ustawa ma zastosowanie do faktów zaistniałych w przeszłości.
D. Utrata mocy obowiązującej
1. Akty prawne przeważnie określają do kiedy obowiązują. Obowiązują do uchylenia ich klauzulami derogacyjnymi przez inny, nowy akt.
2. Klauzule derogacyjne mogą unieważnić jeden przepis, akt lub wszystkie akty z danej dziedziny.
3. Ustawy czasowe:
Określają termin swojej ważności:
wskazują dokładną datę kalendarzową,
określają okres, po którym ulegają rozwiązaniu,
przestają obowiązywać, kiedy przestają być stosowane i przestrzegane (kryterium bahawioralne).
4. Desuetudo - zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na uchylaniu mocy obowiązującej istniejących norm, występują tu także elementy aksjologiczne, bo przepis przestaje obowiązywać, kiedy jest nieodpowiedni do zmienionych warunków społecznych.
E. Kolizje norm prawnych
Charakterystyka
1. Kolizja lub konflikt norm prawnych, to sytuacja, w której 2 lub więcej przepisów odnoszą się do jednej sprawy i określają sposoby zachowania wzajemnie się wykluczające.
Reguły kolizyjne
1. Lex superior derogat legi inferiori
Akty niższego rzędu, jako powstałe na mocy aktów wyższego rzędu, muszą być z nimi zgodne.
Sądy rozstrzygające zgodność aktów niższego rzędu z aktami rzędu wyższego, które posiadają pełnię mocy tej reguły, mogą odmówić mocy obowiązującej aktu niższego. Sądy, które tej mocy nie mają, muszą się do niej dalej stosować.
2. Lex posterior derogat legi priori
Odnosi się do aktów tego samego rzędu i kryterium decydującym jest tutaj czas ogłoszenia sprzecznych aktów, czyli akt wydany później uchyla akt wcześniejszy i jest obowiązujący.
3. Lex specjalis derogat legi generali
Przepisy szczególne (lex specjalis) derogują przepisy ogólne (lex generalis), ale tylko w materii określonej w lex specjalis. Są to wyjątki od reguły.
Kolizje reguł kolizyjnych
1. Kolizja hierarchiczności i chronologiczności
Wtedy obowiązującym jest akt wyższego rzędu, choć wydany wcześniej.
2. Kolizja chronologiczności i szczególności
Wtedy zastosowanie ma przepis szczególny, choć wydany wcześniej.
Wyższość zasady szczególności na zasadą chronologiczności nie jest wartością absolutną i podlega dyskusjom.
3. Kolizja hierarchiczności i szczególności
Nie istnieje tutaj jednoznaczna odpowiedź, który akt byłby ważniejszy i zależy od stosującego prawo.
Przepis prawny a norma prawna
A. Koncepcje rozumienia „przepisu prawa” i „normy prawnej”:
1. Istnieje tylko pojęcie przepisu prawa jako całościowo rozumianych przepisów oraz ich fragmentów.
Koncepcja ta stosowana jest w językach ustaw oraz w sądownictwie.
2. Przepis prawa = norma prawna.
Nie ma żadnych przeciwwskazań w stosowaniu zamiennie tych pojęć.
Koncepcja używana w bardzo wielu pracach na tematy prawne, przez prawników oraz rzadko w sądownictwie.
3. Norma prawna jest tutaj określeniem znaczenia zwrotów prawnych zawartych w aktach normatywnych. Natomiast tutaj przepis prawa może mieć 2 znaczenia:
norma + napis = przepis prawa,
napis = przepis prawa.
Koncepcja nieintuicyjna.
4. Przepis prawa, to część aktu prawnego, wyodrębniona przez prawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci.
Norma prawna, to reguła zachowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa.
Wg tej koncepcji norma prawna zbiera różne, rozsiane przepisy w jedną, sensowną całość i wysnuwa z niej właściwy sposób zachowania podmiotu.
Norma prawna = konstrukcja.
5. Prawo obowiązujące nie składa się z przepisów prawa, lecz z norm prawnych.
Przepisy prawa są jedynie technicznym środkiem służącym do wyrażania tychże norm.
Kierunki w nauce prawa, w których prawo nie jest efektem pracy prawodawcy:
a) Psychologiczne teorie prawa
Norma prawna jest tu rozumiana jako osobny fakt, niezależny od tego, co stanowią teksty prawa oficjalnego.
b) Teorie prawa naturalnego
Istnieją dwa rodzaje prawa:
naturalne, dane od zawsze, niezależne od przepisów, prawo realne, rzeczywiście istniejące,
pozytywne, dane przez organy prawodawcze. Normy prawa naturalnego są traktowane jako nadrzędny, wyższy rodzaj prawa niż prawo pozytywne oraz powinny one być wzorcem, ideałem dla prawa pozytywnego.
c) Niemiecka szkoła historyczna
Jest to teoria prawa zwyczajowego, utworzonego przez naród w dziejach swej historii, niezależnie od panujących władców i ich aktów prawnych.
B. Konwencje dotyczące struktury norm prawnych
1. Struktury jednoelementowe
Wypowiedź jest normą prawną, jeśli wskazuje sposób należnego postępowania.
Wypowiedzi mówiące jak nie wolno postępować, to atrybuty normy prawnej.
2. Struktury dwuelementowe
Norma prawna składa się z 2 części: „jeśli..., to...”.
a) Norma prawna składa się z 2 wypowiedzi:
wyróżniającej jakiś stan faktyczny,
określającej skutki prawne jakie powoduje stan faktyczny.
b) Sankcja nie jest konieczna, by wypowiedź była normą prawną, bo składa się z:
hipotezy - warunek, przy którym stosuje się daną normę,
dyspozycji - sformułowanie samej reguły zachowania.
c) Prawo cywilne:
norma prawna = hipoteza + dyspozycja
Prawo karne:
norma prawna = hipoteza + sankcja.
d) W każdej dziedzinie prawa może wystąpić jeden z 2 wariantów:
norma prawna = hipoteza + dyspozycja,
norma prawna = hipoteza + sankcja.
3. Struktury trójelementowe
Konstrukcja normy prawnej rozpowszechniona w państwach typu socjalistycznego.
Norma prawna = hipoteza + dyspozycja + sankcja.
W tej konstrukcji normy bez sankcji nie są normami prawnymi, czyli np. przepisy dotyczące działania państwa nie byłyby przepisami prawa.
4. Konstrukcja norm sprzężonych (podwójnych)
W tej konstrukcji sankcja jest normą odrębną i można wyróżnić dwa rodzaje norm ze względu na sankcję:
a) norma sankcjonowana = hipoteza + dyspozycja,
b) norma sankcjonująca, która składa się z:
hipotezy (naruszenie normy sankcjonowanej),
dyspozycji (obowiązek poniesienia skutku naruszenia i uprawnienie do realizacji tego skutku).
5. Wypowiedź normatywna (norma) jako ciąg relacji
Konstrukcja negująca wszystkie poprzednie konstrukcje, określająca ciągi (nawet nieskończonych) relacji. Schemat:
Jeżeli p to q, a jeżeli nie q to r, a jeżeli nie r to s itd.
W rzeczywistości jednak tych relacji nie da się poprowadzić w nieskończoność, bo tryb postępowania kończy się zazwyczaj na drugiej a najwyżej trzeciej instancji.
Prawo
A. Generalne akty prawne
1. Akt prawny:
indywidualne akty prawne:
- jednostronne,
- dwustronne.
normatywne akty prawne (generalne akty prawne):
- konstytucja,
- kodeksy,
- ustawy,
- uchwały,
- rozporządzenia,
- zarządzenia.
2. Indywidualne akty prawne:
a) decyzje organów państwa wydawane w sprawach jednostkowych (indywidualnych) rodzące skutki prawne na podstawie przepisów obowiązujących (orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne),
b) wszystkie czynności prawne, bo mają doniosłość prawną, rodząc skutki prawne.
Akty jednostronne:
a) działania organów państwa rodzące skutki niezależne od podmiotu,
b) czynności prawne wynikłe z woli tylko jednej ze stron.
Akty dwustronne:
a) działania organów państwa na wniosek lub zgodę podmiotu,
b) czynności prawne wynikłe z woli dwóch lub więcej stron.
3. Normatywne akty prawne, to akty indywidualne wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są przepisy prawa (konstytucja, ustawy, rozporządzenia, zarządzenia).
4. Rozporządzenia i zarządzenia wskazują swoją podstawę prawną, czyli z mocy jakiej ustawy są ustanawiane.
Ustawy nie podają podstawy prawnej.
Rozporządzenia i zarządzenia wydawane są w celu wykonania danej ustawy.
Układ kodeksów:
części,
księgi,
tytuły,
działy,
rozdziały,
oddziały.
Układ ustaw:
rozdziały,
artykuły,
ustępy,
punkty,
litery.
Układ rozporządzeń:
paragrafy,
ustępy,
punkty,
litery.
5. Przepisy końcowe i przejściowe
a) ustalają datę wejścia w życie aktu prawnego,
b) ustalają które akty prawne utrzymują się w mocy, a które nie, w jakich sprawach obowiązują stare, a w jakich nowe przepisy.
6. Przepisy wprowadzające kodeks, to przepisy umieszczane w oddzielnej ustawie przy wydawaniu bardzo dużych aktów, jak kodeks karny, cywilny, postępowania cywilnego, określające wszystkie kwestie wejścia w życie kodeksu.
Numeracja artykułów rzymskimi.
7. „Monitor Polski. Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”:
zarządzenia ministrów i przez Rady Ministrów,
uchwały Rady Ministrów.
8. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”:
ustawy konstytucyjne i zwykłe,
rozporządzenia i zarządzenia prezydenta RP,
rozporządzenia Rady Ministrów, prezesa RM i ministrów.
B. Hierarcha generalnych aktów prawnych
1. konstytucja -> ustawy i inne akty prawne z mocą ustawy -> rozporządzenia -> zarządzenia.
2. Powiązania formalne - powiązania między aktami prawnymi w sposób:
akty wyższego rzędu -> upoważnia organ do wydania aktu niższego rzędu -> itd.
Delegowanie uprawnień - przekazywanie w aktach prawnych uprawnień organom rządowym do wydawania aktów niższego rzędu.
3. Podział zbiorów norm ( prawnych, moralnych i innych):
- systemy statyczne - systemy, w których występują powiązania treściowe między normami, np. w systemach moralnych;
od ogółu do szczegółu (i odwrotnie).
- systemy dynamiczne - powiązanie formalne między aktami prawnymi, dotyczy systemów prawa.
Akt nadrzędny może wskazywać co powinien unormować akty niższego rzędu, ale nie oznacza to, że jest to powiązanie treściowe, bo treść wynika ze stanowienia aktu a nie powiązania.
5. Uchylać mogą się akty tego samego rzędu lub nadrzędny niższego.
6. Akty wyższego rzędu normują sprawy poważniejszej rangi.
7. Wyższe organy państwa wydają akty wyższego rzędu, ale nie można powiedzieć, że hierarcha aktów prawnych odpowiada hierarchii urzędów, bo sejm uchwala konstytucję i ustawy, prezes RM rozporządzenia i zarządzenia.
C. Gałęzie prawa
1. Prawo państwowe (konstytucyjne) określa:
ustrój polityczny państwa,
strukturę, kompetencje i reguły działania aparatu państwowego,
rodzaje wydawanych normatywnych aktów prawnych,
podstawowe uprawnienia i obowiązki obywateli,
zasady wyborów.
2. Prawo administracyjne skupia przepisy:
zaliczane do prawa państwowego,
dotyczące działalności władczej, gospodarczej i kulturalnej,
prawa wodnego, przemysłowego, budowlanego, łowieckiego, sanitarnego, celnego, o służbie wojskowej, aktach stanu cywilnego, oświacie.
3. Prawo cywilne:
normuje stosunki między podmiotami prawa,
przepisy o własności, spadkach, dziedziczeniu, zobowiązaniach, posiadaniach, księgach wieczystych, hipotece.
4. Prawo rodzinne:
- przepisy o małżeństwie, stosunkach majątkowych i niemajątkowych małżonków i dzieci, o pokrewieństwie, opiece, kurateli.
5. Prawo handlowe:
przepisy normujące stosunki wynikające z czynności handlowych,
cechy podmiotów występujących w stosunkach handlowych.
6. Prawo wekslowe i czekowe:
ustala warunki ważności czeków i weksli,
normuje obrót czekami i wekslami.
7. Prawo pracy:
normuje stosunki pracy między pracownikami a pracodawcą,
kwestie związane z zatrudnieniem (ubezpieczenia społeczne, bezpieczeństwo pracy, spory ze stosunku pracy).
8. Prawo karne określa:
zachowania nakazane i zakazane,
represje za złamanie zakazów i nakazów.
9. Prawo procesowe cywilne:
określa tryb rozstrzygania spraw sądowych cywilnych,
wykonywanie orzeczeń w sprawach cywilnych,
właściwości sądów i innych organów rozstrzygających.
10. Prawo procesowe karne:
tryb rozstrzygania spraw karnych,
właściwości sądów karnych,
prawa i obowiązki podmiotów uczestniczących w procesach karnych,
tzw. prawo karne wykonawcze określa wykonywanie orzeczeń sądowych oraz postępowania w sprawach o wykroczenia.
11. Prawo rolne:
normuje własność i użytkowanie ziemi na cele rolnicze, przemysłowe i inne.
12. Prawo międzynarodowe:
- normuje stosunki z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i pracy, w których występują fakty lub zdarzenia wykraczające poza granice państwa, w którym określa się ich skutki prawne,
wskazuje którego państwa przepis znajduje zastosowanie.
Metody klasyfikacji gałęzi prawa:
a) kryterium przedmiotu unormowania
Przedmiotem unormowania jest tutaj czyjeś zachowanie, ale nie można powiedzieć, żeby prawo cywilne, administracyjne, karne normowało inne rodzaje zachowania.
b) kryterium metody unormowania
Kryterium może być tutaj np. stosunek władztwa między podmiotami, który jednak występuje w prawie administracyjnym, karnym, rodzinnym.
c) łączne zastosowanie tych dwóch metod.
W piśmiennictwie wyróżnia się działy: prawo karne, cywilne i administracyjne.
D. Zasady systemu prawa
1. Zasady systemu prawa, to reguły, które posiadają charakter „zasadniczy”, a więc reguły, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa.
2. Zasady systemu prawa:
a) Pierwszy rodzaj
Ideały moralne, polityczne, nie zawarte w przepisach prawa obowiązującego. Wypływają z treści stosunków społecznych, niepisanych założeń, zasad ustroju.
Oderwanie od przepisów prawa jest jednak niezgodne z postulatem praworządności.
b) Drugi rodzaj
Normy prawa obowiązującego uznane przez kogoś za normy o większej wadze, doniosłości niż inne.
Krytyką jest tu element oceniający.
c) Zasada wyodrębniana jest tutaj za pomocą indukcji. Z wielu aktów prawnych konstruowana jest zasada systemu prawa. Wybierany jest z norm prawnych wspólny dla nich i najważniejszy, najdonioślejszy element.
Przewartościowanie postanowień prawa.
E. Pojęcie systemu prawa
1. System, to zbiór jednostek (elementów) o pewnych celach, między którymi występują określone relacje (powiązania, sprzężenia, oddziaływania, współzależności).
Jedność systemu prawa jako podstawowa własność systemu prawa.
4 rodzaje jedności:
socjologiczna,
teleologiczna,
materialna (rzeczowa),
formalna (logiczna, techniczna).
2. Socjologiczna jedność systemu prawa
Jedność socjologiczna, to jedność systemu prawa ze względu na uwarunkowanie przez czynniki społeczno - ekonomiczne (bazę ekonomiczną).
Nie ma takich państw, w których wszystkie przepisy byłyby zależne tylko od uwarunkowań ekonomicznych.
3. Materialna jedność systemu prawa
Jedność materialną tworzą wspólne całemu systemowi lub jego części zasady i różnego rodzaju zależności treściowe między normami.
normy o stosunku osobistym małżonków >--< normy o stosunku majątkowym małżonków
normy o stosunku pracy >--< normy o urlopie, wypoczynku
Nikt nie wykazał na czym te związki treściowe miałyby polegać. Przepisy ze względu na swoją treść nie są ze sobą ściśle powiązane ani nie oddziałują wszystkie na siebie wzajemnie.
4. Teleologiczna jedność prawa
Polega na tym, że normy obowiązujące w określonym państwie służą tym interesom społecznym, jakim służy państwo.
a) Przepisy służą państwu do realizacji wyznaczonego przez władzę celu.
Nie można jednak jednoznacznie go określić, bo cele się zmieniają i jest ich dużo. Prawo nie jest ściśle powiązane z polityką państwa.
b) Każda norma jest środkiem do osiągnięcia określonego celu.
Normy prawne nie tworzą łańcucha powiązań:
norma - środek, norma - cel.
Z relacji cel - środek nie da się wyprowadzić pozostałych norm.
norma - środek nie równa się celowi normy następnej.
5. Powiązania formalne
Jedność ze względu na istniejące powiązania na zasadzie delegacji.
Stosowanie prawa
A. Rozumienie stosowania prawa
1. Prawo jest stosowane, kiedy jakiś podmiot na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych podejmuje decyzje w danej jednostkowej sprawie, określając tym skutki prawne jakiegoś faktu.
2. Podmioty stosujące prawo:
sądy i organy administracji państwowej,
sądy + organy administracji państwowej + np. osoby fizyczne.
B. Przebieg procesu stosowania prawa
1. Etapy procesu stosowania prawa
a) Wybór przepisu
Podmiot orzekający musi wybrać przepis, na podstawie którego będzie orzekał. Czasem jest tych przepisów kilka i musi wybrać odpowiedni do danej sprawy i sytuacji.
b) Interpretacja przepisu
Po wybraniu przepisu, stosujący prawo musi dokonać jego interpretacji w zakresie tej sprawy, w której orzeka. Dokonuje tego na podstawie dyrektyw interpretacyjnych: językowych, celowościowych, systemowych. Wybór dyrektyw zależy od interpretatora.
c) Zebranie materiału dowodowego
Zebranie niepodważalnych dowodów związanych z orzekaną sprawą, których istnienie wiąże za sobą odpowiednie skutki prawne.
Wyjątkiem są:
fakty powszechnie znane,
zgodne z prawdą fakty przedstawione przez stronę przeciwną.
Etap ten kończy się stwierdzeniem: „fakt x został uznany za udowodniony”.
Rodzaje prawnej regulacji postępowania dowodowego:
swobodna ocena dowodów
Sędzia ocenia zebrane dowody wg własnego uznania i nie jest ograniczany w tym aspekcie przez żadne przepisy prawa.
legalna teoria dowodowa
Przepisy prawa określają reguły, które muszą być przestrzegane przez organy stosujące prawo w procesie dowodzenia faktów sprawy.
d) Sybsumcja
Zakwalifikowanie, po zebraniu dowodów, udowodnionego faktu do któregoś z faktów określonych przez przepis, np. zagarnięcie mienia, kradzież, kradzież z włamaniem.
e) Ustalenie konsekwencji prawnych faktu
Ustalenie sankcji za udowodniony fakt spośród sankcji określonych w przepisach.
Przepisy mogą określać:
jedną tylko sankcję (karę),
górną granicę,
dolną granicę,
przedział,
różne rodzajowo kary i środki karne.
2. Sylogizm prawniczy, to sprowadzenie modelu stosowania prawa do tego, że norma generalna, abstrakcyjna jest przesłanką większą, zdanie o fakcie przesłanką mniejszą, a wyrok wnioskiem.
Sylogizm prawniczy nie ma wartości logicznej, bo z normy i zdania nie można poprawnie wyprowadzić normy jednostkowej. Sylogizm ma też wiele cech wartościujących i oceniających.
C. Stosowanie prawa w przypadkach nie unormowanych
Wnioskowanie per analogiam
1. Wyróżniamy 2 rodzaje tego wnioskowania:
analogia legis (analogia z ustawy),
analogia iuris (analogia z prawa).
2. Etapy wnioskowania analogia legis (I model):
a) ustalenie, że jakiś fakt jest unormowany przez przepis prawa,
b) ustalenie podobieństwa między faktem unormowanym a nie unormowanym,
c) wiązanie na podstawie podobieństwa takich samych lub zbliżonych skutków prawnych.
3. Etapy wnioskowania analogia legis (II model):
a) przepis prawa pozytywnego, który określa fakty najbardziej zbliżone do faktu nie unormowanego,
b) z treści tego przepisu należy wywieźć zasadę na tyle ogólną, by swoim zasięgiem objęła owy nieunormowany przepis,
c) zastosowanie tej zasady w sprawie.
4. Analogia iuris
Stosowana jest, gdy nie ma nawet przepisu określającego podobne przypadki. Wtedy należy się odwołać do ogólnych zasad prawnych, „ducha prawa”.
Wnioskowanie a fortiori
1. Wnioskowanie a maiori ad minus
Przyjmuje się przepis prawa o charakterze uprawniającym. Jeżeli ktoś może czynić coś dużego, to jednocześnie może czynić coś małego.
2. Wnioskowanie a minori ad maius
Przyjmuje się przepis o charakterze zakazującym. Jeżeli zabronione jest to co małe, to zabronione jest tym bardziej to co duże.
3. Wnioskowania te nie mają charakteru formalnego. Oparte są na zależnościach pozalogicznych.
Wnioskowanie a contrario
1. Wnioskowanie to stosowane jest, kiedy w przepisach występują słowa:
tylko,
jedynie,
wyłącznie.
2. Jest to przeciwieństwo wnioskowania per analogiam
Jeżeli przepis odnosi się np. do synów, to nie będzie odnosić się już do córek.
3. Jeżeli fakt prawny spełnia warunki zawarte w przepisie, to pociąga za sobą konsekwencje prawne. Jeżeli fakt prawny nie spełnia tych warunków, to i nie pociąga za sobą wymienionych w przepisie konsekwencji.
D. Ideologie stosowania prawa
1. Wskazują one wartości, do których urzeczywistnienia stosowanie prawa ma prowadzić oraz konkretne dyrektywy, by to osiągnąć.
Ideologia decyzji związanej przez prawo
1. Wskazane wartości:
wolność obywatelska,
pewność prawa.
2. Dyrektywy, by to osiągnąć:
wyznaczenie mocą przepisów prawa granic i sposobów działania organów państwa,
związanie działań organów państwa obowiązującymi ustawami.
3. Decyzje wydawane są na podstawie przepisów prawa, a w ostateczności przepisy są ich uzasadnieniem.
4. Wkład orzekającego wnoszony w procesie jest żaden lub może mieć miejsce jedynie w kwestiach nieunormowanych.
Ideologia decyzji swobodnej
1. Wskazane wartości:
celowość wydawanych decyzji,
słuszność tych decyzji,
sprawiedliwość,
moralność.
2. Dyrektywy, by to osiągnąć:
kierowanie się cechami indywidualnymi danego przypadku,
postanowieniami prawa obowiązującego,
ocenami celowości, sprawiedliwości, moralności.
3. Ideologia ta umożliwia dowolną zmianę lub nawet nie stosowanie się do przepisów prawa przez orzekającego, jeśli uzna to za celowe.
4. Klauzule generalne ( królewskie prerogatywy) -> korektura norm prawnych.
5. Prawo sędziowskie jako odrębny rodzaj prawa.
Stosunek prawny
A. Uwagi wstępne
1. Stosunek prawny zachodzi między:
podmiotem prawa,
podmiotem prawa a rzeczą (ale nie wszyscy się z tym zgadzają).
2. Każdy stosunek prawny rodzi jakieś skutki prawne i nie ma stosunku prawnego, jeśli nie ma skutków.
B. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek między podmiotami prawa
Charakterystyka ogólna
1. Podmioty prawa stają się stronami stosunku prawnego, czyli łączy je stosunek prawny, kiedy jakiś fakt prawny spowoduje powstanie wzajemnych praw i obowiązków podmiotów prawa.
2. O tym jakie powiązania występują między stronami stosunku prawnego, mówią przepisy prawne lub umowy zawarte między tymi stronami.
Elementy stosunku prawnego
1. Elementami stosunku prawnego są pojęcia (składniki) tworzące konstrukcję, określaną mianem stosunku prawnego.
2. Nie we wszystkich pracach wymieniane są takie same elementy stosunku prawnego, a jeśli nawet takie same, to pod różnymi nazwami.
3. Elementami stosunku prawnego są:
strony stosunku prawnego,
uprawnienia i obowiązek,
przedmiot stosunku prawnego.
Strony stosunku prawnego
1. Stronami stosunku prawnego mogą być tylko osoby fizyczne lub osoby prawne, czyli podmioty prawa.
2. Zasadniejsza jest nazwa strony stosunku prawnego niż podmioty stosunku prawnego, bo choć w stosunkach, gdzie występuje po jednej osobie z każdej strony nie robi to różnicy, to w stosunkach, gdzie np. kupującymi jest kilka osób, liczba podmiotów stosunku prawnego nie będzie się zgadzać z liczbą stron stosunku prawnego.
Jeśli więc 3 kolegów kupuje na spółkę, to są 2 strony stosunku prawnego, a podmiotów stosunku prawnego jest 4.
3. Stosunki prawne są stosunkami przynajmniej dwustronnymi. Przykładem stosunku trójstronnego jest zawarcie przez 2 strony umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej.
Uprawnienie i obowiązek
1. O uprawnieniu mówimy, gdy przepisy nie nakładają na podmiot obowiązku wykonania czegoś, ale pozostawiają mu wolną rękę w wyborze określonego zachowania i w zależności od tego zachowania druga strona jest zobowiązana do odpowiedniego zachowania się.
2. Obowiązek, to sytuacja, gdzie przepis prawny nakłada na adresata zakaz lub nakaz odpowiedniego zachowania. W przypadku nie wykonania tego przez adresata może zastosowany być akt przymusu państwowego.
3. Stosunek prawny konstruowany jest w taki sposób, że każdemu obowiązkowi odpowiada uprawnienie drugiej strony i odwrotnie.
4. Niektórzy autorzy zamiast uprawnienia i obowiązku stosunku prawnego mówią „treść” stosunku prawnego, a inni traktują te pojęcia zamiennie.
Przedmiot stosunku prawnego
1. Przedmiot stosunku prawnego to to, do czego jedna strona jest uprawniona, a druga zobowiązana.
2. Przedmiot stosunku prawa, to to wszystko, z powodu czego podmioty prawa wstępują w stosunki prawne i co stanowi obiekt ich wzajemnych praw i obowiązków.
3. W zależności od autora, jako przedmiot stosunku prawnego można uznać „rzeczy” lub „zachowania się” lub jedno i drugie. Z tym jednak, że w piśmiennictwie prawniczym rozpowszechnił się pogląd skierowany na to, że to właśnie zachowanie się, a nie rzecz, jest przedmiotem stosunku prawnego.
4. Nie jest jednoznacznie określone co dokładnie jest przedmiotem stosunku prawnego. Może nim być:
rzecz,
rzecz i zachowanie się,
zachowanie się.
Z tym jednak, że dla każdego z tych wariantów można podnieść zarzuty, że jest nieprawdziwy.
C. Struktura stosunku prawnego
1. Różne sposoby określania elementów stosunku prawnego:
pierwszy:
podmioty,
treść stosunku,
przedmioty.
drugi:
uczestnicy,
prawa i obowiązki,
zachowanie uczestników.
trzeci:
podmiot prawa,
przedmiot prawa,
prawo,
obowiązek.
2. Stosunek prawny, to więź łącząca podmioty prawa i wywołana jest ona przez jakiś fakt prawny.
Nie zawsze jednak przy spełnieniu tych warunków konstruuje się stosunek prawny. Nie robi się tego np. w nauce prawa państwowego, gdzie występują podmioty, prawa i obowiązki, uprawnienia, zachowania, rzeczy. Nie da się jednak jednoznacznie nazwać całości stosunkiem prawnym, bo nie można określić korelatów.
D. Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy
Charakterystyka ogólna
1. Jeśli przyjmiemy, że stosunkiem prawnym jest każdy stosunek wyznaczany przez prawo, to można uznać, że stosunek podmiotu prawnego do rzeczy jest również stosunkiem prawnym (np. prawo własności).
2. Konstrukcja stosunku prawnego zależy od przyjmowanych założeń, więc można się posługiwać konstrukcją rozszerzoną o stosunek podmiotu do rzeczy i konstrukcją węższą, uznającą tylko stosunek pomiędzy podmiotami.
Krytyka prób traktowania stosunku podmiotu prawa do rzeczy jako stosunku między podmiotami
1. Typowym przykładem stosunku podmiotu prawa do rzeczy jest prawo własności. Krytyka polega tutaj na tym, że stosunek prawny powstaje tylko w przypadku, gdy naruszona zostaje własność, gdy zostaje zagrożona własność lub istnieje możliwość dokonywania dalszych naruszeń. Tylko wtedy właściciel ma prawo żądania od winowajcy naprawienia szkody lub zaniechania jej czynienia. Sam więc fakt, że podmiot posiada własność, nie tworzy stosunku prawnego.
2. Wielu autorów w tym przypadku nie posługuje się wcale pojęciem stosunek prawny, a jedynie prawo własności. Pojęcie to całkowicie wystarcza do rozważań i analizy, rozwiązywania problemów.
Wykładnia prawa
A. Określenie wykładni prawa
1. Wykładnia prawa jest częścią procesu stosowania prawa, ale nie tylko.
2. Określenia wykładni prawa:
wybór znaczenia przepisu trafnego i miarodajnego,
wykładnia powinna odtworzyć te pojęcia i wyobrażenia, które chciał twórca normy w niej zawrzeć,
zadaniem wykładni jest wyjaśnienie rzeczywistego sensu norm,
zadaniem wykładni jest ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisu prawnego,
wykładnia jest sztuką doszukiwania się lub domyślania istnienia i znaczenia norm prawnych, które niedoskonały prawodawca ludzki stanowi czasem zbyt zawiłe,
wykładnia, to ogół czynności poznawczych, które mają ustalić właściwy sens przepisów prawnych,
wykładnia, to ustalenie znaczenia i zakresu przepisu komunikowanego przez zwroty językowe tego przepisu.
3. Przedmiotem wykładni jest zawsze język, w którym formułowane są teksty prawne.
4. Wykładnia prawa, to zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego.
5. Stanowiska kiedy interpretuje się przepisy prawa:
a) Bezpośrednie rozumienie
Poddawane interpretacji są tylko przepisy budzące wątpliwości, a w pozostałych przypadkach stosuje się tzw. bezpośrednie rozumienie tekstu prawnego.
Clara non sunt interpretanda - co jest jasne, nie wymaga interpretacji.
Krytyka:
Dla jednego coś może być jasne, a dla drugiego nie musi. Także dla tego samego interpretatora bezpośrednie rozumienie tekstu zmienia się w czasie. Samo bezpośrednie rozumienie jest już interpretacją.
b) Wykładnię stosuje się wszędzie tam, gdzie ustala się znaczenie i zakres przepisów prawnych.
Dorozumiany - przypuszczalny.
Denotacja - zakres nazwy.
6. Przyczyny powstawania wątpliwości:
a) Bezpośrednio wiąże się z charakterem samego języka.
Zjawisko to wynika z tzw. otwartej tekstowości języka.
b) Wątpliwości nie mające charakteru językowego.
Wątpliwości dotyczące celowości, słuszności, sprawiedliwości postanowień przepisu prawa.
B. Podstawowe rodzaje wykładni
Podział wykładni ze względu na stosowane dyrektywy interpretacyjne.
1. Dyrektywy interpretacyjne, to prawne wskazówki, zalecenia dotyczące sposobów ustalania znaczenia i zakresu zwrotów języka prawnego.
2. Dyrektywy:
a) I stopnia:
mówią w jaki sposób powinny być interpretowane przepisy prawne.
b) II stopnia:
mówią:
jakimi dyrektywami I stopnia należy się posługiwać,
ustalają kolejność posługiwania się tymi dyrektywami,
ustalają kryteria wyboru jednego spośród rozbieżnych znaczeń ustalanych za pomocą dyrektyw I stopnia.
Wykładnia językowa
1. Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń i zwrotów zawartych w tekstach przepisów prawa ze względu na język, którym zostały napisane.
2. Językowe dyrektywy interpretacyjne:
a) Gdy w przepisach prawnych wiążąco ustalono znaczenie jakichś zwrotów, to należy je stosować w tym właśnie znaczeniu. Są to tzw. definicje legalne.
b) Interpretowanym zwrotom prawnym nie należy nadawać znaczenia odmiennego od potocznego, chyba że istnieją dostateczne racje przypisania im odrębnego znaczenia prawnego.
Nie należy bez wyraźnej konieczności nadawać w tym samym akcie prawnym różnych znaczeń jednemu sformułowaniu.
Semantyczny - znaczeniowy.
Syntaktyczny - składniowy.
c) Ustalaj znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne ich fragmenty nie okazały się zbędne.
Wykładnia pozajęzykowa
1. Rodzaje wykładni pozajęzykowych:
a) Wykładnia celowościowa
Przepis musi być interpretowany w taki sposób, żeby wyłonić z niego jego cel.
Kiedy cel nie jest określony przez prawodawcę w definicjach legalnych, bada się preambułę, materiały historyczne dotyczące tworzenia tekstu, sprawozdania komisji sejmowych.
Wyłoniony cel jest wtedy konstrukcją interpretatora.
b) Wykładnia funkcjonalna
Ustalając znaczenie przepisu, uwzględnia się skutki jego zastosowania.
Na wykładnię celowościową i funkcjonalną, wpływ mają oceny i normy społeczne i polityczne.
c) Wykładnia systemowa (systematyczna)
Interpretator poznaje treść przepisu prawnego poprzez określenie miejsca, które dany przepis zajmuje w grupie przepisów, do których należy.
Wykładnię tę stosuje się do usuwania sprzeczności między przepisami prawa.
Wykładnia literalna, zwężająca i rozszerzająca
1. Wykładnia literalna (interpretatio declarativa)
Ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych, zostanie wybrane rozumienie ustalone za pomocą dyrektyw językowych.
2. Wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva)
Jest wtedy, gdy porównujemy zakresy przepisu prawnego uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych i spośród nich wybieramy za pomocą dyrektyw pozajęzykowych taki zakres, który jest szerszy od rozumienia językowego.
3. Wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva)
Jest wtedy, gdy porównując znaczenia przepisu uzyskane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybieramy za pomocą dyrektyw pozajęzykowych takie, które będzie węższe od znaczenia językowego.
C. Moc wiążąca wykładni
Pojęcie mocy wiążącej
1. Wykładnia ma moc wiążącą, gdy kompetentny organ nakazuje określonym adresatom wiązać z pewnymi przepisami, ustalone przez ten organ znaczenie.
2. Rodzaje wykładni obowiązującej:
wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej,
wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej,
wykładnia nie mająca mocy wiążącej.
Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej
1. Z wykładnią powszechnie obowiązującą mamy do czynienia, gdy wyinterpretowane znaczenie przepisu obowiązuje wszystkich adresatów, do których zwraca się przepis interpretowany.
2. Wykładnia autentyczna
Jest wtedy, gdy organ stanowiący przepis, jest jednocześnie jego interpretatorem. Tworzony jest wtedy drugi akt o mocy takiej samej jak akt interpretowany.
3. Wykładnia legalna
Jest wtedy, gdy wykładnię obowiązującą określa organ do tego kompetentny, ale nie jest nim organ stanowiący ten przepis.
Obecnie jest to Trybunał Konstytucyjny, który uchwały te publikuje w Dz.U.
4. Problem prawotwórczości wykładni o mocy powszechnie obowiązującej
Wykładnia autentyczna i legalna jest wykładnią prawotwórczą, gdyż interpretator, jeśli może wybrać rozumienie A lub rozumienie B, to jeśli wybrał rozumienie niezgodne z intencjami ustawodawcy, to tworzy nowy przepis, przeczący przepisowi interpretowanemu.
Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej
1. Wykładnią o ograniczonej mocy wiążącej jest wykładnia, której interpretacje odnoszą się do części adresatów, do których odnosił się przepis interpretowany.
2. Wykładnia wiążąca w danej sprawie:
wykładnia dokonywana przez organ stosujący prawo,
wykładnia dokonywana przez organ wykonawczy,
wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne.
3. Uchwały pełnego składy Sądu Najwyższego, składu połączonych izb, składu całej izby, uzyskują moc zasad prawnych. Są one wpisywane w księgach zasad prawnych.
4. Wytyczne wykładni prawa i praktyki sądowej
Sąd Najwyższy miał możliwość wydania takich wytycznych w zakresie wykładni prawa w orzecznictwie wszystkich sądów i organów mu podległych. Drukowane w Monitorze Polskim. Dziś nie ma tej możliwości.
5. Problem prawotwórczości wykładni o ograniczonej mocy obowiązującej
„ Wytyczne...” dotyczą wszystkich sądów.
„Zasady prawne” tylko organy orzekające Sądu Najwyższego.
Wykładnia wiążąca w danej sprawie nie jest tworzeniem nowego prawa, nie odnosi się do jakiejś ogólnej klasy adresatów, ale może się stać w przyszłości obowiązującą, jeśli zostanie zaakceptowana przez judykaturę.
Wykładnia nie mająca mocy wiążącej
1. Wykładnia taka jest stosowana przez dogmatyków, teoretyków prawa i nie wiąże nikogo, ale może stanowić podpowiedź dla organów stosujących prawo.
2. Autor może glosować dane orzeczenie, popierając je i podając swoje dodatkowe argumenty na tę, a nie na inną wykładnię lub nie zgadzać się z nim i także podać odpowiednie na to argumenty.
D. Teorie wykładni
1. Teorie opisowe
Mają one wartość logiczną, bo mówią jak prawo jest stosowane, jak jest interpretowane i w jaki sposób interpretatorzy dochodzą do swoich interpretacji.
2. Teorie normatywne
Są to teorie ideologiczne, bo mówią jak prawo powinno być stosowane, jak interpretowane i która interpretacja jest właściwa.
Widoczna jest tu ingerencja ocen.
Teorie opisowe
1. Wypowiadane w ramach tych teorii twierdzenia można podzielić na 3 grupy:
a) Opis działań interpretatora
Podjęte tu jest badanie czy uzasadnienie wyroku jest odzwierciedleniem rzeczywistego toku rozumowania interpretatora.
Psychologia wykładni prawa.
b) Analiza czynników oddziałujących na proces wykładni:
akceptowane oceny moralne,
sytuacja społeczno - polityczna,
stan regulacji prawnej,
skład organów orzekających,
dobór kadry orzekającej, jej wykształcenie.
c) Prognozy procesów interpretacyjnych
Mogą dotyczyć poszczególnych przepisów lub ogólnych tendencji interpretacyjnych.
Jest to teoria bardzo ważna dla organów stosujących prawo i prawodawcy.
Teorie normatywne
1. Teorie subiektywne i obiektywne:
a) Teoria subiektywna mówi o tym, że należy ustalić znaczenie przepisu powołując się na wolę prawodawcy. Szukać jej należy we wszystkich dostępnych środkach.
b) Teoria obiektywna mówi o tym, że tekst przepisu jest oderwany od prawodawcy i należy go rozpatrywać w oderwaniu od niego, czyli interpretować tylko na podstawie samego tekstu.
2. Teorie statyczne i dynamiczne:
a) Teoria statyczna mówi o tym, że należy stworzyć interpretację przepisu w taki sposób, by było to znaczenie już nigdy nie zmieniane, by było stałe.
Osiąga się to poprzez dyrektywy wykładni językowej i systemowej.
b) Teoria dynamiczna mówi o tym, że stosunki społeczne cały czas się zmieniają i należy dostosować znaczenie przepisu do tych zmian. Kierują się celowością, słusznością, sprawiedliwością. Dyrektywy wykładni pozajęzykowych.
O tzw. źródłach prawa
A. Źródła prawa
1. Źródłami prawa mogą być:
pierwotna przyczyna powstania norm prawnych,
zjawiska społeczne wpływające na treść norm prawnych,
formy powstania norm prawnych,
materiały historyczne związane z tworzeniem norm prawnych (protokoły z tworzenia projektów ustawy, same projekty),
tzw. pomniki lub zabytki prawa (napisy, dawne teksty, zapiski sądowe),
zdarzenia, z którymi łączy się powstanie i nabycie praw i obowiązków.
2. Rodzaje źródeł prawa:
źródła poznania i powstawania prawa,
źródła obowiązywania prawa,
źródła prawa w rozumieniu prawniczym,
sama działalność prawotwórcza,
źródła formalne i nieformalne,
autorytety prawotwórcze.
3. Źródła prawa:
źródła poznania prawa - wszystkie czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie,
źródła powstawania prawa:
źródła prawa w znaczeniu materialnym,
źródła prawa w znaczeniu formalnym.
4. W znaczeniu prawniczym źródłami prawa są te sposoby tworzenia prawa, którym państwo nadaje moc prawną (ustawy, rozporządzenia, precedensy itd.).
5. Źródła obowiązywania prawa, czynniki powodujące, że norma prawna zyskuje moc prawną:
materialne warunki życia społeczeństwa, bo one decydują o potrzebie powstania normy prawnej,
państwo, bo ono tworzy reguły prawa i ustanawia je.
6. Części koncepcji źródeł prawa:
określająca uzasadnienie polityczne podstaw systemu prawnego,
określająca kompetencje normodawcze organów państwowych,
dotycząca prawotwórczej roli zwyczajów i precedensów,
określająca dopuszczalne dyrektywy interpretacji,
określająca dopuszczalne reguły wnioskowania,
dotycząca zasad rozstrzygania kolizji norm.
7. Źródła prawa w ostatniej instancji - źródła źródeł prawa.
B. Stanowienie
1. Stanowienie prawa, to działalność organów posiadających kompetencje do wydawania i tworzenia prawa.
2. Warunki, by można było stanowić prawo:
formalne - określają procedurę,
materialne - określają rodzaj sprawy.
C. Konstytucja
1. Cechy:
swoista nazwa,
szczególny tryb zmiany (quorum > większość kwalifikowana 2/3),
najwyższa moc prawna.
2. Preambuła:
wskazanie na autorytet ustrojodawcy,
określenie celów państwa i konstytucji,
podstawowe zasady organizacji społeczeństwa,
geneza historyczna konstytucji.
D. Ustawa
1. Cechy:
ogólność (generalność),
zawiera przepisy o mocy powszechnie obowiązującej,
określa obowiązki i uprawnienia obywateli i organów państwa,
najwyższa moc prawna (zaraz po konstytucji),
akt normatywny uchwalany w specjalnym trybie drogi ustawodawczej,
nazwa.
Cechą wyróżniającą ustawę od innych aktów normatywnych jest tylko nazwa „ustawa”.
2. Ustawa w rozumieniu:
formalnym:
nie liczy się treść,
decyduje nazwa ustawa i tryb ustanowienia (powstał w drodze ustawodawczej i ogłoszony jako ustawa).
materialnym:
Każdy przepis (akt) który:
rozgranicza sfery wolnej działalności podmiotów,
ingeruje w sferę praw i wolności jednostki,
ogranicza korzystanie z własności.
Jeśli jakikolwiek przepis nie spełnia warunków formalnych ustawy, a ma cechy w rozumieniu materialnym, wtedy nazywany jest „ustawą w rozumieniu materialnym”.
3. Tryb ustawodawczy:
a) Inicjatywa ustawodawcza
Określa podmioty mogące złożyć projekt ustawy do rozpatrzenia.
Ograniczenia ze względu na:
liczbę wnioskodawców,
czas wykonania inicjatywy ustawodawczej,
zabezpieczenie finansowe projektowanej ustawy.
b) Obrady w parlamencie i jego organach (tzw. czytanie projektu.
c) Głosowanie:
quorum - najmniejsza liczba posłów niezbędna do podejmowania przez parlament decyzji i by te decyzje były ważne.
większość (zwykła - za > przeciw i za > wstrzymanych, bezwzględna - za 50%+1, kwalifikowana - np. 2/3 za),
d) Podpisywanie:
veto absolutne - całkowicie odrzuca ustawę,
veto zawieszające - zawiesza wejście w życie ustawy do czasu ponownego przegłosowania jej (kwalifikowaną większością głosów) w parlamencie,
veto ludowe - określona liczba obywateli może wystąpić z wnioskiem o przegłosowanie ustawy przez lud i wynik będzie decydował o jej wejściu w życie.
e) Ogłoszenie w „Dzienniku Ustaw RP”.
E. Akty prawne z mocą ustawy
1. Mogą to być:
dekrety z mocą ustawy,
rozporządzenia z mocą ustawy.
2. Wydawane przez prezydenta lub rząd i poddawane pod głosowanie do parlamentu, który może je zatwierdzić lub odrzucić.
F. Rozporządzenia
1. Różnice między ustawą:
a) formalne:
mniejsza moc prawna,
ustalane bez udziału parlamentu.
b) przedmiotowe
Odnosi się do tego co zmienne, ma na celu wykonanie przepisów ustawy w sposób odpowiedni do panujących w danej chwili warunków.
2. Cechy:
istnieje na podstawie ustawy i wykonuje jej przepisy,
nie mogą istnieć inne rozporządzenia niż wykonawcze.
3. Wydawane przez:
prezydenta RP,
Radę Ministrów,
premiera,
ministrów.
4. Ogłaszane w Dz.U.
G. Zarządzenia
1. Wydawane w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich uprawnień.
2. Wydawane przez:
prezydenta,
ministrów.
3. Podstawą wydania może być ustawa lub rozporządzenie.
4. Ogłaszane w „Monitorze Polskim”.
5. Rodzaje zarządzeń:
normatywne,
konkretno - indywidualne.
H. Inkorporacja i kodyfikacja
1. Inkorporacja, to ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych już poprzednio przepisów.
2. Przykładem może być „Swod zakonow” z 1832r.
3. Kodeks - zastępuje wiele ustaw dotyczących jednej kwestii i staje się jedynym źródłem prawa w tej kwestii.
4. Kodyfikacja - świadoma działalność legislacyjna (wg Jeremiego Benthama).
5. Kodeksy: postępowania administracyjnego, cywilny, postępowania cywilnego, rodzinny i opiekuńczy, karny, postępowania karnego, karny wykonawczy, wykroczeń, pracy, morski.
I. Działalność prawotwórcza
1. Prawo powielaczowe
To akty wydawane przeważnie przez naczelne organy administracji państwowej w formie okólników, wytycznych, instrukcji.
2. W świetle konstytucji prawo powielaczowe nie jest prawem.
J. Prawo zwyczajowe
1. Elementy schematu prawa zwyczajowego:
element zewnętrzny - faktyczne przestrzeganie przez dłuższy okres czasu pewnych reguł zachowania,
element wewnętrzny - przekonanie o prawności przestrzeganych norm.
2. Szkoła historyczna:
źródło prawa zwyczajowego, to świadomość narodu,
przejawem istnienia tej świadomości jest powtarzające się zachowanie ludzi, czyli zwyczaj.
3. Koncepcja klasyczna:
a) Elementem składowym prawa zwyczajowego jest praktyka, która musi być:
powszechna, czyli powszechnie stosowana w danych kręgach,
równomierna, czyli praktyka w kierunku zwyczaju musi być częstsza niż w kierunku przeciwnym,
trwała, przestrzegana przez dłuższy czas.
4. Teoria praktyki organów państwa:
jedynym źródłem prawa jest państwo,
norma staje się względnie normą prawną, kiedy państwo przestrzega swoimi organami tej normy,
norma jest bez wyjątków tylko normą zwyczaju, kiedy stosuje ją tylko społeczeństwo.
5. Zwyczaj a prawo zwyczajowe:
a) Zwyczaj, to pewna długotrwała, równomierna praktyka,
b) Teoria klasyczna - zwyczaj, to etap tworzenia prawa zwyczajowego,
c) Szkoła historyczna - prawo zwyczajowe jest pierwotne, a zwyczaj to tylko jego przejaw,
d) Teoria praktyki organów państwa - zwyczaj, to akty stosowane przez społeczeństwo; zwyczaj, to prawo zwyczajowe, jeśli jego reguły stworzone są przez organy państwa.
K. Prawo precedensowe
1. Cechy:
dotyczy sądownictwa,
sądy orzekają w danej sprawie na podstawie innych orzeczeń w sprawach podobnych,
obowiązuje w UK, USA, Irlandii, Kanadzie i krajach wspólnoty brytyjskiej,
sądy niższych instancji związane są orzeczeniami instancji równych im i wyższych, a wyższych tylko równych im,
brak oficjalnie wydawanych zbiorów orzeczeń.
2. Ratio decidenti - ogólna zasada wydzielona z dotychczasowej judykatury.
Obiter dicta - elementy istotne tylko w danej sprawie.
Stare decisis - zasada stałości decyzji.
Prejudykalny - stanowiący podstawę do ponownego orzekania w podobnych wypadkach.
L. Umowy
1. Publicznoprawne:
Wielka Karta Swobód z 1215r.
artykuły henrykowskie,
pacta conventa,
„porozumienie społeczne” z 1980r.
2. Umowa cywilistyczna opiera się na istniejącym prawie pozytywnym, a w publicznoprawnej jest ono dopiero tworzone.
M. Religia
Zasadnicze części prawa islamu:
Koran - słowo boże,
sunna Proroka - zachowanie Proroka,
idżma - zgodność opinii,
kijas - analogia.