A. Okopień-Sławińska, poetyka z el. teorii literatury, analiza dzieła literackiego

Relacje osobowe w literackiej komunikacji wg Aleksandry Okopień-Sławińskiej

Kategoria podmiotu lirycznego była dotąd uniwersalna, ale od pewnego czasu jej użyteczność zostaje poddana próbie. Mówiło się o narratorze i podmiocie lirycznym, ale i to okazało się nie być wystarczające; badacze postulują wzbogacenie pojęć odnoszących się do tej sfer[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]y, jako że dwa dobrze nam znane, nie są rzekomo wystarczające.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Wyodrębnia się [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]3 główne role osobowe w językowej komunikacji utworu[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]: [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

NADAWCA[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - ten kto mówi; [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

ODBIORCA[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - ten do kogo się mówi; [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

BOHATER[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - ten o kim się mówi.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Bohater biorąc czynny udział w komunikacji może wejść w rolę nadawcy lub odbiorcy. Istnienie bohatera jest obojętne z punktu widzenia komunikacji. Sam tekst zaświadcza jedynie o istnieniu jego nadawcy (bo przecież on mówi, więc jest. To, że mówi o kimś, nie świadczy teoretycznie o tym, że ten ktoś istnieje, to samo odnosi się do odbiorcy. Jedynie realnie istniejącą osobą, która w tej chwili mówi, więc być musi jest nadawca tekstu). Wypowiedź nie określa liczby osób, które spełniają te role: liczba bohaterów może być nieograniczona, nadawca i odbiorca mogą być zbiorowi. Łatwiej niż liczbę maksymalną określić jest liczbę minimalną osób biorących udział w komunikacji w utworze. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Każda z ról może być przyp[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]isana innej osobie [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]([Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Jan mówi Piotrowi o Antonim[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]), ale ROLE MOGĄ SIĘ KUMULOWAĆ:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]N[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] i [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]B[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] ([Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Jan mówi Piotrowi o sobie, tj. o Janie[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]);[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

- [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]B[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] i [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]O[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] ([Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Jan mówi Piotrowi o nim samym, tj. o Piotrze[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]);[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

NADAWCA jest rolą nieredukowalną, obecną w każdej sytuacji komunikatywnej, od niej uzależniony jest układ pozostałych ról - obsadzenie w roli nadawcy JA określa przydział ról odbiorcy TY i bohatera ON. Tekst zaświadcza o istniejącym poza nim nadawcy i przedstawia go poprzez właściwą tekstowi organizację semantyczną.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Sytuacja nadawcza w utworze może ulec komplikacji zależnie od: 1. liczby mówiących osób; 2. Hierarchicznej zależności między[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] ich wypowiedziami.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Najprostszy przypadek: liryczne wiersze-wyznania, przedstawiające monolog jednej postaci;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
Teksty dramatyczne wprowadzają komplikacje ilościową - wypowiedzi różnych osób występują na jednej płaszczyźnie i w trybie partnerstwa;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
Najbardziej złożone sytuacje są wtedy, gdy jest wiele wypowiedzi podrzędnych względem jednej, pojawiają się najczęściej w narracji epickiej(gdzie mowa bohaterów podporządkowana jest mowie narratora), czasem też w lirycznym monologu czy dramacie: [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Ja mówię o Piotrze, [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]który mówi o Janie, który mówi o Antonim, itd. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Tekst Rękopisu znalezionego w Saragossie Potockiego wprowadza miejscami aż ośmiostopniową hierarchię wypowiedzi.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
Dwupoziomowa relacja narrator-bohater tworzy dwupoziomowy układ nadawczy tylko gdy narrator cytuje słowa bohatera udzielając mu samodzielnego głosu.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

W tekście zawarta jest informacja o mówiących postaciach. Są dwa rodzaje takiej informacji:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

1. INFORMACJA STEMATYZOWANA - w znaczeniach użytych słów i zdań; nie ma ograniczania zasięgu, może przedstawiać zarówno osobę podmiotu, adresata czy bohatera; zawierać sądy metajęzykowe na własny temat; może dotyczyć tematów niezwiązanych z komunikacją[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

2. INFORMACJA IMPLIKOWANA - implikowana przez reguły mówienia, jest zaszyfrowana w budowie wypowiedzi, jest bardziej wyspecjalizowana: ujawnia kod wypowiedzi i jego realizację przez co pośrednio charakteryzuje nadawcę i odbiorcę jako użytkowników tego kodu; informacja implikowana o postaci kryje się jedynie w jej własnej mowie (podczas gdy info stematyzowana może pochodzić od osób trzecich) - zatem postaci milczące mogą być jedynie prezentowane w sposób stematyzowany. Czasami info implikowana niejasno świadczy o mówiącym, dzieje się tak gdy pewne właściwości mowy narratora kształtują się pod wpływem bohatera: niby wciąż mówi narrator, ale ktoś jakby nim kieruje - dwugłosowość ta brzmi najwyraźniej w mowie pozornie zależnej, mowie zależnej, albo narracji prowadzonej z punktu widzenia bohatera. Informacja implikowana może świadczyć o nadawcy jako o realizatorze pewnej praktyki społecznej, praktyka ta obejmuje różne zachowania językowe, które pozwalają zidentyfikować status mówiącego (socjologiczny jak przynależność klasową, zawodową; ale też w terminach psychologicznych: mowa ludzi nerwowch, inteligentnych, rozkojarzonych). Nie wszystkie informacje implikowane charakteryzują nadawcę równie wyraziście. Pozwala na zrekonstruowanie osobowości mówiącego nawet na podstawie wypowiedzi, w których nie mówi nic o sobie; jednak powiadamia tylko o informacjach które wynikają z określonych społecznych zachowań werbalnych i wiedzy o nich, nie da się za jej pośrednictwem odtworzyć sytuacji fabularnych, czy wiadomości o ubiorze.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Każda wypowiedź kryje w sobie info o jej nadawcy. Każda niesie wiadomość implikowaną, nie każda stematyzowaną (zabieg ten nazywa się ukryciem narratora poza przedstawionym światem). [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Minimalna dokumentacja osoby mówiącego: mowa pozornie zależna + brak info stematyzowanej; maksymalna dokumentacja: narracja pierwszoosobowa.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ][Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Struktura komunikacyjna utworu wytwarza złożony układ sygnałów korygujących i waloryzujących poszczególne informacje; opiera się on na stopniu autorytatywności info stematyzowanej i implikowanej oraz informacji pochodzących z różnych poziomów nadawczych tekstu. Na tej zasadzie opiera się INFORMACJA GLOBALNA, która stanowi pełny obraz nadawcy tekstu. Ale może nastąpić [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]konflikt informacji [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]- 2 zasady rozstrzygające:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

1.w wypadku konfliktu między info implikowaną a info stematyzowaną, silniejsza okazuje się implikowana[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

2.w wypadku konfliktu między info stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu-silniejsza okazuje się i. pochodząca z poziomu wyższego.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Konflikt [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]jest wtedy, gdy cechy, które przypisuje sobie mówiący, zostają zakwestionowane przez jego sposób mówienia. Informacje z poziomów niższych podlegają zawsze interpretacji, często też reinterpretacji na poziomach wyższych - narrator może informacje potwierdzić obdarzając swoich bohaterów kredytem zaufania lub może informacje zanegować, np. wprost: [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Mylił się Jan mówiąc, że Piotr wyjechał do Warszawy[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ], może podać nowe nieznane dotąd informacje bądź wyposażyć bohatera w cechy charakteru budzące nieufność. Jeszcze większy stopień komplikacji ma miejsce, gdy informacji stematyzowanej wyższego poziomu przeczy informacja implikowana na poziomie niższym. Np.-sposób werbalnego zachowania bohatera kwestionuje opinie sformułowane o bohaterze przez narratora. Np. narrator pisze o Jasiu jako o niebywałym prostaku, a potem przytacza jego cięte riposty z jakiejś imprezy. Jeszcze innym popularnym sposobem dyskredytacjo narratora jest prowadzenie narracji w sposób, który odbiega od społecznych konwencji uznawanych za właściwe mowie osób godnych zaufania, bądź poprzez pokazanie literackiej nieautentyczności, stylizacji, przejaskrawienia, bądź gdy prowokuje do szukania nad jej sensami dosłownymi sensów nadbudowanych.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Nowością u Okopień-Sławińskiej jest analiza dzieła od strony wewnątrz- i zewnątrzjęzykowej[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ].[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

To, co zachodzi w komunikacji w świecie zewnętrznym ma swoje odzwierciedlenie w świecie literackim.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Układ nadawczy znajduje swój odpowiednik w układzie odbiorczym. Każdy akt komunikacji zakłada zespolenie działań nadawcy i odbiorcy komunikatu w porządku odwróconej symetrii. Każdy poziom nadawczy jest właściwie poziomem nadawczo-odbiorczym. Charakterystyczną cechą komunikacji w obrębie tego samego poziomu jest możliwość dialogu, tj, wymiany ról między N a O. Hierarchiczność objawia się w tym, że poziom niższy nie wie nic o wyższym. Bohater nie wie, że jest opowiadany, nie może stać się nadawcą opowieści o narratorze. Inicjatywy w tym kierunku zaczynają się na poziomie wyższym: to narrator, zwracając się do bohatera, może uczynić go adresatem swojej wypowiedzi.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Poziom wewnątrztekstowy:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

A,B1. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Mówiący bohaterowie i bohaterowie[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - tworzą najniższy poziom nadawczy. Adresatami ich wypowiedzi są/mogą być inni bohaterowie. Kontakt między nimi przybiera często formę dialogową. Zdarza się, że bohater coś mówi, a narrator to koryguje: Mylił się Jan mówiąc, że Piotr jedzie do Warszawy. Bohater to ten o kim i do kogo się mówi, by był odbiorcą wystarczy by słuchał, może zachodzić wymiana ról N->O.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

A,B3. Podział utworu nie jest sprawą osoby mówiącej, a [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]podmiotu utworu[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] (na poziome wewnątrztekstowym), tak tak też jest z tytułem, mottem, podziałem na strofy, rozdziały czy sceny. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Adresat utworu[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] jest pojęciem o szerszym zakresie niż adresat narracji; to pewna konstrukcja tekstowa, która nie posiada cech postaci, jest wiązką kompetencji czytelniczych, które są niezbędne by dany utwór przeczytać zgodnie z intencją autora.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Poziom zewnątrztekstowy:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

A4 - nadawca utworu - pisarz, twórca tekstu; pewien wyobrażony przez czytelnika autor WPISANY w tekst; autor zredukowany do tych elementów, które są niezbędne do napisania takiego dzieła (np. Mickiewicz [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Sonety[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]krymskie[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - musiał mieć wiedzę o budowie sonetu, by napisać sonet; [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Grażyna[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - niezbędna jest wiedza o powieści poetyckiej) jak dysponent reguł zna je i stosuje.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] Wybiera spośród paradygmatu (dostępnych słów, tradycji, motywów, zabiegów) syntagmę.

Pakt autobiograficzne - znaki, które każą nam uświadomić kogokolwiek z tekstu z autorem.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

B4,5 - [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]CZYTELNIK/ ODBIORCA IDEALNY[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - w tekście jest apostrofa, a on ją rozpozna i odpowiednio odczyta;[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

CZYTELNIK/ODBIORCA KONKRETNY[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ] - In. Odbiorca realny; niekiedy zbliża się do czytelnika idealnego, ale nie rozpoznaje wszystkich środków stylistycznych i innym zamierzeń autorskich, to ktoś kto ma w ręku książkę, czyta i rozumie (więcej lub mniej).[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

Informacje dodatkowe:[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

3 (I.N). Podmiot utworu - naczelna instancja nadawcza występująca w każdym utworze.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

podmiot utworu a narrator / podmiot liryczny - nietożsamość; ograniczone kompetencje narratora / podmiotu lirycznego) - Sławińska uważa, że naczelną instancją jest podmiot utworu, którego byt jest implikowany przez informacje metajęzykową o pełnej strukturze tekstu. [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]Podmiot jest nietożsamy z głównym narratorem czy podmiotem lirycznym[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ], dokumentują tą nietożsamość np. brak zgody między formą narracji czy lirycznego monologu a forma ostatecznego przekazu tekstu. Narrator nie panuje nad sposobem mówienia postaci, może tylko przez komentarz zmienić sens słów bohatera. Poza jego kompetencją znajduje się inf. implikowana wytworzona w przestrzeni całego tekstu dzieła, dotycząca reguł jego budowy. Podmiot liryczny znajduje się na jeszcze niższym szczeblu działania.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
W obrębie utworu do podmiotu utworu nie przynależy żadna wypowiedź, nie przedstawia go żadna info stematyzowana, ani narrator ani bohaterowie nie wiedzą nic o jego istnieniu; przypisuje się mu pewne szczególne wypowiedzi wyższego rzędu, np.: komentarze do tekstu głównego, tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motto, przypisy autorskie. Wszelkie reguły ostatecznego zapisu tekstu wskazują na podmiot utworu. Nawet rodzaj druku, wyróżnienia literowe, układ strony, rozczłonkowanie tekstu.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]
W wypadku utworu literackiego jedynie jego podmiot, a więc najwyższa utrwalona w tekście instancja nadawcza, jest twórcą globalnej informacji implikowanej obejmującej całą strukturę dzieła, jest odpowiednikiem ponoszącego za nią odpowiedzialność realnego konstruktora.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]

4 (I.N.) [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]nadawca utworu a autor [Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ](nietożsamość) - Cała zaszyfrowana w tekście świadomość metajęzykowa przynależy do podmiotu czynności twórczych i niekoniecznie jest tożsama z rzeczywistą świadomością pisarza, który jak każdy użytkownik tradycji może aktualizować ją w pewnym stopniu bezrefleksyjnie.[Author ID0: at Thu Nov 30 00:00:00 1899 ]