Okopień - Sławińska ,,Relacje osobowe w literackiej komunikacji''.
Role osobowe:
nadawcy: tego, który mówi;
odbiorcy: tego, do kogo się mówi;
bohatera: tego, o kim się mówi.
- z punktu widzenia aktu komunikacji istnienie bohatera jest obojętne
- rola bohatera wypowiedzi zakłada bierną egzystencję wewnątrztekstową. Jeśli bierze czynny udział w komunikowania wchodzi w rolę nadawcy lub odbiorcy.
- rola nadawcy i odbiorcy zakłada kodowanie i dekodowanie informacji
- sam tekst jest dowodem istnienia tylko nadawcy
- istnieje możliwość wystąpienia zbiorowego nadawcy i odbiorcy, narratorów
- każda z ról może być przypisana innej osobie, ale możliwe jest też kumulowanie ról:
1) nadawcy i bohatera ( Jan mówi Piotrowi o sobie)
2) bohatera i odbiorcy ( Jan mówi Piotrowi o nim samym)
3) nadawcy i odbiorcy ( Jan mówi sobie o Antonim)
- osoba nadawcy może pełnić wszystkie trzy role w przypadku monologu wewnętrznego na własny temat
- od roli nadawcy jest uzależniony pozostały układ ról, jest ona nieredukowalna
- wypowiedź zaświadcza o znajdującym się poza jej obrębem nadawcy a także przedstawia nadawcę poprzez wewnętrzną organizację semantyczną
- nadawca = podmiot wypowiedzi
Skomplikowanie sytuacji nadawczej w tekście zależy od:
- liczby mówiących osób
- hierarchicznej zależności między ich wypowiedziami
- teksty dramatyczne wprowadzają komplikację ilościową
- wielostopniowa struktura przytoczenia w przytoczeniu (np. ja mówię o Piotrze, który mówi o Janie, który mówi o Antonim itd.) może pojawić się w lirycznym monologu, dramatycznym dialogu, naturalnie zaś w narracji epickiej np. Rękopis znaleziony w Saragossie
Informacja w tekście o postaciach jest dwojakiego rodzaju:
- stematyzowana- w znaczeniu użytych słów i zdań
- implikowana- przez reguły mówienia
- nie ma ograniczenia zasięgu informacji stematyzowanej (może przedstawiać wizerunki podmiotu, adresata, bohatera itd.)
- informacja implikowana ma wyspecjalizowany zasięg ( ujawnia kod wypowiedzi i jego realizacje)
- informacje implikowane o postaci są ukryte tylko w jej własnej mowie > postacie milczące mogą być prezentowane tylko w stematyzowany sposób
- czasem informacja implikowana niejasno świadczy o mówiącym. Czasem właściwości mowy narratora kształtują się pod presją bohatera. Teoretycznie mówi narrator, ale włącza się w to drugi głos, tzw. dwugłosowość ujawnia się w mowie pozornie zależnej, czasem w mowie zależnej a nawet narracji prowadzonej z punktu widzenia bohatera
- każda wypowiedź niesie implikowaną informację o nadawcy, nie każda zawiera informację stematyzowaną
- mowa pozornie zależna plus brak informacji stematyzowanej dostarcza minimalnej dokumentacji dla osoby mówiącego
- narracja pierwszoosobowa dostarcza maksymalnej dokumentacji
- informacja stematyzowana ujawnia się bezpośrednio, wynika ze sformułowanych znaczeń; implikowana- pośrednio
- nie wszystkie implikowane przez tekst informacje charakteryzują mówiącego tak samo wyraziście
- obie informacje charakteryzują mówiącego, ale inaczej
- informacja implikowana pozwala zrekonstruować osobowość mówiącego na podstawie nawet takich wypowiedzi, w których nie poświęca o sobie słowa. Nie może powiadamiać o zachowaniach nie odbijających się w sposobie mówienia. ( nie da się za jej pomocą odtworzyć np. sytuacji fabularnych, konkretów odnoszących się do wyglądu. O tym powiadamia nas informacja stematyzowana)
- w przypadku konfliktu inf. sematyzowanej i implikowanej silniejsza okazuje się implikowana
- w przypadku konfliktu między informacjami stematyzowanymi na różnych poziomach tekstu, silniejsza jest ta z wyższego poziomu
- w utworze występuje taka informacja implikowana, która odnosi się do podmiotu dysponującego świadomością wyższą niż narrator. Jest to podmiot całego utworu tzw. ,,autor wewnętrzny”
- panowanie narratora nad wypowiedziami niższego poziomu jest ograniczone
- narrator nie panuje nad sposobem mówienia bohatera
- informacja implikowana wytworzona na przestrzeni całego tekstu, dotycząca reguł jego budowy znajduje się poza kompetencją narratora
- tytuł utworu, tytuły rozdziałów, motta, przypisy autorskie, można przypisać podmiotowi utworu.\
- podmiot utworu nie jest tożsamy z głównym narratorem czy podmiotem ,lirycznym ( brak zgody między formą narracji a formą ostatecznego przekazu tekstu)
- informacja implikowana wskazuje na nadawcę- sprawcę wypowiedzi, zaszyfrowuje w tekście jego wizerunek
- rozstrzygające racje należą zawsze do informacji implikowanej a nie stematyzowanej, do nadawcy utworu a nie jego autora
- każdy poziom nadawczy jest tak naprawdę poziomem nadawczo- odbiorczym
- charakterystyczną cechą komunikacji na tym samym poziomie jest możliwość dialogu
- hierarchiczna zależność objawia się w jednokierunkowym podporządkowaniu bohatera- nadawcy i odbiorcy. Bohater nie wie, że jest opowiadany, nie może stać się nadawcą wypowiedzi.
- najniższy poziom nadawczy tworzą mówiący bohaterowie. Adresatami ich wypowiedzi mogą być inni bohaterowie. Kontakt między nimi przybiera formę dialogową.
- adresat utworu (nie adresat narracji) nie może posiadać żadnych cech osobowych poza tymi związanymi z użytkowaniem kodu
- gwarancją więzi między nadawcą a odbiorcą jest obopólna znajomość kodu realizowanego w utworze
- tekst nic nie wie o przebiegu rzeczywistego odbioru. Określa on tylko warunki gwarantujące porozumienie.
Schemat układu ról w literackiej komunikacji:
Poziom komunikacji
wewnątrztekstowy:
instancje nadawcze: instancje odbiorcze:
mówiący bohater bohater
naczelny narrator adresat narracji
(podmiot liryczny) ( adresat monologu lirycznego )
podmiot utworu adresat utworu
zewnątrztekstowy:
instancje nadawcze: instancje odbiorcze:
nadawca utworu odbiorca utworu
( dysponent reguł, podmiot ( czytelnik idealny)
Czynności twórczych) czytelnik konkretny
autor
1