SEMIOTYKA: ogólna wiedza o znakach (ogólna teoria znaków) rozwijana od starożytności, współcześnie uprawiana gl. przez badaczy angielskich, amerykańskich oraz niemieckich (u de Saussure'a to SEMIOLOGIA - ogólna nauka o znakach).

STAROŻYTNE POCZĄTKI:

- Arystoteles (384-322 p.n.e.)

- w starożytnej Grecji problemami dotycz. Natury i interpretacji znaków zajmowali się głównie filozofowie i retorzy oraz lekarze (sofiści, V w. p.n.e., Platon)

- najważniejszy podział na gruncie poetyki starożytnej: rozróżnienie OZNAK (SYMPTOMÓW) i znaków. Za oznaki uznano pewne zjawiska, stany rzeczy lub widoczne własności organizmów, które pozostawały w określonych związkach z ich rozmaitymi zaburzeniami oraz stanami chorobowymi - oznaki pozostawały w bezpośrednim, naturalnym i funkcjonalnym powiązaniu z tym, co oznaczały (gorączka jako oznaka choroby, dym jako oznaka pożaru) - relacja bezpośredniego wskazywania.

- znaki - relacja zastępowania na drodze jakiejś odgórnej umowy. „coś, co przedstawia lub zastępuje coś innego.” (co jest nieobecne i na mocy konwencji, np. znaki językowe).

Dwudziestowieczna wiedza o znakach - pod wpływem dwóch tradycji:

1. FILOZOFICZNEJ: amerykański pragmatysta XIX w. CHARLES SANDERS PEIRCE, następnie: neopozytywiści - Ludwig Wittgenstein i Rudolf Carnap, linia kontynuowana przez badaczy angielskich: Charles Kay Ogden, Ivor Armstrong Richards, Charles Morris.

2. JĘZYKOZNAWCZEJ: teoria znaku Ferdynanda de Saussure'a.

PEIRCE:

Przejął termin „semiotyka” od Johna Locke'a

TRIADYCZNA TEORIA ZNAKU: znak jako relacja trójczłonowa - połączenie materialnego środka przekazu (= reprezentamen, nośnika znaczenia), przedmiotu (referent) oraz znaczenia (interpretant).

• Reprezentamen: zjawiska o charakterze empirycznym, np. dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty.

• Referent: nie przedmiot jako taki, ale jego „bycie obiektem relacji znakowej.”(zarówno obiekty realne jaki i fikcyjne, urojone).

• Inetrpretant (NIE interpretator!): funkcja mediacyjna między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak. Oznaczał treść znaku (pojęcie, definicja) jako jego immanentna cecha. To efekt interpretacji znaku.

Proces tworzenia się znaczeń wg. Peirce'a przybierał postać nieograniczonej semiozy (później Derida i Eco - koncepcja nigdy niekończącej się, nieograniczonej interpretacji).

ZNAK JAKO MEDIUJĄCA INTERPRETACJA - nie ustanawiał zwykłej relacji zastępowania czegoś przez coś innego, ale był zawsze określony przez relację zastępowania dla kogoś - dla potencjalnego odbiorcy.

Proces interpretacji nie był jednak nieskończony - na końcu łańcucha INTERPRETANT OSTATECZNY (dziabanie lub nawykowy sposób postępowania wywołany przez znak).

TYPOLOGIA ZNAKÓW Peirce'a:

- INDEKSY - znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania (np. chorągiewka na dachu wskazująca kierunek wiatru).

- IKONY - znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństwa (np. portret, zdjęcie).

- SYMBOLE - znaki powiązane ze swoimi przedmiotami jedynie na mocy konwencji (np. słowa języka naturalnego).

TRÓJKĄT OGDENA I RICHARDSA: odniesienie

(pojęcie znaczone)

pojęcie drzewa

symbol przedmiot

(zarazem forma znacząca (rzecz oznaczana)

i jej obraz akustyczny)

słowo: d-rz-e-w-o

CHARLES MORRIS i semiotyka pentadyczna

- W 1938 r. poszerzył triadyczny model znaku o dwa składniki (interpretator = odbiorca, poszerz. f. interpretanta = mieszczą się tu wszelkie skojarzenia zwiaz. z danym znakiem).

- Podzial semiotyki na: SEMANTYKĘ (ujmuje znak w relacji do zastępowanego przez niego przedmiotu), SYNTAKTYKĘ (relacja danego znaku do innych znaków), PRAGMATYKĘ (relacje znaku i jego użytkowników - nadawców i odbiorców).

DE SAUSSURE i semiologia

- Język naturalny jako tylko jeden ze sposobów komunikowania, ale podstawowy

- zadaniem językoznawstwa jest precyzyjnie wyznaczyć i zdefiniować co czyni język systemem „faktów semiologicznych” - co sprawia, że język naturalny jest systemem znaków.

- definicja semiologii - nauka badająca życie znaku w obrębie życia społecznego. Na plan pierwszy wysuwał nie znak, ale system znaków, a także prawa rządzące uniwersum znakowym. Była to semiologia strukturalna.

- de Saussure'a dwuczłonowa teoria znaku (było wcześniej).

- Zdecydowane opowiedzenie się po stronie konwencji i podkreślanie całkowicie dowolnego (arbitralnego) charakteru więzi łączącej signifiant i signifie.

- Zupełnie nieistotny okazywał się rzeczywisty przedmiot, do którego znak się odnosił czy który został przez znak zastąpiony (DESYGNAT).

- Ważne było pojęcie (ogólna definicja przedmiotu).

- znaczenie znaku miało charakter relacyjny - było wartością systemową (nie wymagało odniesienia poza system do świata rzeczy).

SEMIOLOGIA A BADANIA LITERACKIE - wszystkie nurty strukturalistyczne w teorii literatury przybrały orientację semiologiczną, wprowadzając do swoich dyskursów kategorię znaku/systemu znaków i traktując dzieło literackie jako specyficzny twór znakowy.

Jan Mukarovsky, „O języku poetyckim”

- na plan pierwszy mogła być wysunięta wewnętrzna konstrukcja utworu (za de Saussurem). Ale też dostrzegał ograniczenia tej semiologii - nieobecność przedmiotu odniesienia. Wyróżnił on w każdym znaku dwie strony: nośnik materialny i znaczenie

- każde dzieło sztuki miało „charakter znakowy”(było strukturą znaków o skomplikowanej organizacji wewnętrznej; rozmaite odmiany sztuki należało uznać za różne systemy znakowe)

- zainteresowany procesem umiejscowienia znaku w świadomości społecznej (nadawców i odbiorców)

Roman Jacobson

- ZNAKI IKONICZNE - podobieństwo tego, co znaczące (signifiant) i tego, co znaczone (signifie) znaku. Relacja podobieństwa zachodzi we wnętrzu znaku, a nie między znakiem i przedmiotem (inaczej u Peirce'a).

- postulował poszerzenie typologii Peirce'a o 4 typ znaku - CHWYT ARTYSTYCZNY (artifice), stworzony w oparciu o zasadę podobieństwa (jak znak ikoniczny).

EMILE BENVENISTE - językoznawca francuski, „Semiologia języka”

- główne zadanie semiologii - precyzyjne określenie statusu języka wśród innych systemów znakowych

- zainteresowanie relacjami między różnymi systemami semiotycznymi (opisywał je jako związki o charakterze znakowym)

- systemy semiotyczne pozostają w 3 relacjach: WYTWARZANIA (jeden system rodzi inny, np. alfabet języka rodzi alfabet Braille'a), HOMOLOGII (odpowiedniości strukturalnej między jednym a drugim systemem, np. między architekturą gotycką a myślą scholastyczną), INTERPRETACJI (w której jeden system staje się interpretowanym, a drugi interpretującym, np. język naturalny jako system interpretujący społeczeństwo - odrębny system znakowy)

- oddzielił semiologię (zdefiniowanie jednostek, opisanie ich cech dystynktywnych i znajdywanie coraz dokładniejszych kryteriów dystynktywności. Każdy znak będzie coraz bardziej potwierdzał swoją własną znaczeniowość w zespole znaków) od semantyki (wprowadzała w specyficzny tryb znaczeniowości wytwarzany przez wypowiedź - skupiona na znaczeniach wypowiedzi, uwzględniając przy tym aspekty działania za pomocą języka w przestrzeni społecznej; zależna od desygnatów).

- język nie jest uformowaną konfiguracją jednostek, to twór dynamiczny, który ciągle tworzy się na nowo i przekształca.

SEMIOLOGIA JAKO DZIEDZINA INTERDYSCYPLINARNA

(łącząca rozmaite obszary humanistyki):

Semiologia kultury Jurij Lotmana i badaczy z kręgu szkoły tartuskiej:

- „Struktura tekstu artystycznego”

- upowszechnił na gruncie semiologicznej teorii literatury kategorię modelu/ modelowania artystycznego (poznanie na drodze odtwarzania jako przejawu modelowania) i koncepcję wtórnego systemu modelującego (każdego innego niż język naturalny systemu semiotycznego, skonstruowanego jednak na wzór języka naturalnego jako najdoskonalszego z systemów semiotycznych, np. religia, filozofia, malarstwo, muzyka)

- przeanalizował procesy powstawania znaczenia w literaturze, uznając je za rodzaj przekodowań wewnętrznych (w remach tego samego systemu) lub zewnętrznych (pom. różnymi systemami). Za pomocą tych kategorii zinterpretował np. romantyzm literacki (jako system o dominujących przekodowaniach wewnętrznych) oraz realizm (nastawionym na przekodowania zewnętrzne)

- szczegółowo opisał właściwości tekstu artystycznego i określił ogólne cechy kultury jako systemu semiologicznego

Analizy semiotyczne Umberto Eco (Włoski teoretyk i pisarz):

- „Dzieło otwarte” (1962), „Nieobecna struktura” (1968) - o procesach strukturowania, czyli wytwarzania struktur wieloznacznych i otwartych

- kultura jako nieograniczony proces semiozy (wytwarzania znaków i ich interpretowania)

- gruntowna analiza interpretacji i zależności między trzema rodzajami intencji zaangażowanymi w procesy interpretowania literatury - INTENCJĄ AUTORSKĄ, INTENCJĄ DZIELA , INTENCJĄ CZYTELNIKA

- praktyka interpretacji była równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, a poprzedzał ją zawsze operacją dekodowania (ujmowaniem ogólnego sensu wypowiedzi). Komunikat/ tekst został uznany za „pustą formę”, której można przypisać rozmaite znaczenia

- uwydatnił znaczenie czytelnika i inwencji czytelniczej w procesie odczytywania znaczeń dzieła literackiego, jednak odżegnał się od całkowitej swobody interpretacyjnej - twórcza inicjatywa, ale też dochowanie wierności autorowi

- wprowadził kategorię CZYTELNIKA MODELOWEGO - jako wpisanego w strukturę dzieła autorskiego projektu czytelnika poprawnie odczytującego znaczenia tego dzieła. Czytelnik naiwny - krytyczny - superczytelnik

Teoria semiologiczna Rolanda Batrhes'a

- „Mitologia” (1957) - krytyka ideologiczna języka kultury masowej i „pierwszy semiologiczny rozbiór” tego języka

- w odniesieniu do teorii mitu i ukrytych ideologii rządzących współczesnymi mitami.

- Czym jest mit dzisiaj?

• Mitem może stać się wszystko, kiedy zostanie wypowiedziane lub opowiedziane w określonych okolicznościach

• Ma charakter historyczny - „jest mową wybraną przez historię”

• Mitu nie określa przedmiot jego przekazu, ale sposób, w jaki ów przedmiot zostaje wypowiedziany

• Mowa mityczna posługuje się wieloma tworzywami (językiem naturalnym, obrazem, fotografią), dlatego mitem powinna się zajmować nauka ogólniejsza od lingwistyki - semiologia

• MIT JAKO „WTÓRNY SYSTEM SEMIOLOGICZNY”- tworzył się na podstawie już wcześniej istniejących łańcuchów znakowych

- zarówno mit jak i literaturę określił jako systemy „drugiego stopnia”, które wyposażone są w nadbudowane systemy znaczeniowe typu ideologicznego. „Mit jest słowem” - jest pewnego rodzaju językiem, ale pasożytniczym, skradzionym, który żyje dzięki zawłaszczeniu znaków języka wobec niego pierwotnego. Wytwarzanie wtórnych znaczeń to proces bardzo niebezpieczny (bo ukryty) i stwarzający pozory „naturalności” w odczuciu odbiorcy.

- krytyka mistyfikacji i manipulacji kulturowej

- mitologizacja jako proces konotacji (termin Hjemslevowski) - znak pojmowany jako połączenie znaczącego i znaczonego (lub: formy i znaczenia) stawal się nowym znaczącym - tworzy znak wyższego poziomu

- przyznawał jednak literaturze, a zwłaszcza poezji (narusza wszelkie normy semiologiczne i rozbija skostniale znaczenia), szczególną rolę w demaskowaniu mechanizmów „kradzieży języka” dokonywanej w celach mistyfikacji i manipulacji ideologicznej

5

---