Humanizm, personalizm, duchowość.
Humanizm a pozytywizm (humanizm pozytywistyczny)
Pozytywizm, to kierunek interesujący się kwestią wartości poznawczej teorii naukowych i, że problematyka epistemologiczna jest dla pozytywizmu najważniejsza”?, można też uznać - podaje Miś, że i do tej filozofii odnosi się starożytna zasada jedności prawdy, dobra i piękna (humanizm starożytny): „zasadnicze uszeregowanie tego co prawdziwe, z którego (...) wytworzyło się uszeregowanie dobra zbiega się uszeregowanie piękna”, tym samym - pisze Miś - Comte umieścił pozytywistyczne tezy na określonych założeniach aksjologicznych, co jest w sprzeczności z wymogami naukowości.
Jak wiemy, humanizm starożytny przejawiał się głównie w dziedzinie estetycznej, artystycznej, literackiej a nie naukowej.
Humanizm pozytywistyczny dla Comte'a oznacza odnajdowanie porządku w świecie i jego sensu przy pomocy rozumu, odkrywania tego, co jest prawdziwe z zachowaniem rygorów naukowości. Jak widzimy humanizm jest tutaj pewną wizją świata. Określa sposób komunikowania się ze światem (chodzi tutaj o łączność człowieka z samym sobą, innymi, społeczeństwem, przyrodą, kosmosem). Jest wyrazem wiary w ludzką potęgę i wolność oraz przejawem „podmiotowej formy egzystencji”. Pozwala na harmonijne współistnienie człowieka z innymi ludźmi, społeczeństwem; jest zatem pozytywistyczny.
Comte był ewolucjonistą: „sądził, że rozum ludzki zmienia się ewolucyjnie w czasie (faza teologiczna, metafizyczna, i pozytywistyczna).
Empiryzm - „Świat jest już gotowy dany człowiekowi, aby go poznał i przekształcił”. Mamy tu do czynienia z: pewnością prawdy, pewnością poznania ( podobnie wyraża to racjonalizm, z tym, że mówi, że zdolność poznania prawdy została dana rozumowi ludzkiemu przez Boga). Empiryzm - uznaje, że wszystko da się dowieść z doświadczenia i jak zauważa to Miś - pomija szukanie prawdy w samym myśleniu.
Humanizm (łac. humanus - ludzki) - w znaczeniu ogólnym terminu tego używa się w odniesieniu do poglądów i postaw, których punktem centralnym jest człowiek, jego podmiotowość, godność i jego prawa, jak również w odniesieniu do nurtu filozoficznego i literackiego zrodzonego w epoce odrodzenia. Nazwa „humanizm” w szerszym znaczeniu upowszechniła się dopiero w XIX i XX wieku. Jego najlepszym wyrazem było powszechnie znane hasło: człowiekiem jestem i nic ,co ludzkie nie jest mi obce.
Humanizm może być także rozumiany jako human relations i oznacza wtedy podejście socjologiczno-psychologiczne do stosunków międzyludzkich w zespołach pracowniczych.
Za pewną odmianę humanizmu można również uznać idealizm (łac. idealis - idealny). Idealizm teoriopoznawczy wychodzi z założenia, że rzeczywistość zewnętrzna jest w zasadzie niepoznawalna, dlatego też podmiot może poznać jedynie swoje o niej wyobrażenia. Idealizm etyczny to jedno z podejść w etyce normatywnej, przedkładającej cele wyższe nad cele codzienne.
Jak widać, pojęcie humanizmu odsyła do wielu znaczeń i może być odczytywany na wiele sposobów. Najszerzej rozumiany jest „rozległą postawą intelektualną i moralną, wyrażającą życzliwe zainteresowanie człowiekiem i zagadnieniami z nim związanymi. Jest to również ufność w niczym nieskrępowane możliwości ludzkie, godność człowieka, jego - wolność i niezależność”. Humanizm czerpie z myśli greckiej, przyswajając sobie ówczesne wzorce kulturowe i ideały.
W humanizmie wyróżnić możemy dwa zasadnicze kierunki, a mianowicie:
humanizm antropocentryczny, który absolutyzuje człowieka, czyniąc z niego jedyny istotny byt we wszechświecie,
humanizm teocentryczny, który dostrzega wielkie i istotne możliwości tkwiące w człowieku, lecz widzi je w powiązaniu z Bytem Wyższym (Bogiem) jako Stwórcą człowieka na jego własny obraz i podobieństwo.
Etyka chrześcijańska opiera się na humanizmie teocentrycznym, z którego wyrosła także idea personalizmu humanistycznego przyjmującego, że wartości religijne i dążenia transcendentne nie tylko, że nie są sprzeczne z humanizmem, ale czynią go pełnym i prawdziwym. Według personalizmu humanistycznego człowiek realizuje się jako osoba wówczas „gdy odkrywa drugich i afirmuje ich jako byty osobowe poprzez oparte na wzajemnej miłości relacje ja - ty - my.
Personalizm
Według Jana Tomkowskiego - personalizm jest nurtem współczesnej myśli katolickiej. Podstawowe jego założenia zostały sformułowane w latach trzydziestych minionego stulecia w kręgu miesięcznika „Esprit”, którego założycielem był Emanuel Mounier (1905 - 1950). Podstawowe myśli personalizmu według Tomkowskiego to:
Człowiek jest jednością, jednością duszy i ciała,
Człowiek jest osobą,
Chociaż osoba jest jedyną dostępną nam rzeczywistością, definicja osoby nie istnieje,
Przeznaczeniem człowieka jest wykroczenie poza granice własnego „ja” („być” to „być kimś”),
Nie ma ucieczki od historii i czasu, w którym żyjemy - jesteśmy zmuszeni do uczestnictwa („zaangażowania”),
Polemika z marksizmem (człowiek nie jest zdeterminowany przez „konieczność dziejową”, posiada wolność wyboru),
Polemika z egzystencjalizmem (samotność jest złem, człowiek został stworzony do życia we wspólnocie),
Krytyka kapitalizmu i cywilizacji konsumpcyjnej, obrona autonomii, godności i wolności osoby).
P. Teilhard Chardin (1881 - 1955). Próbował pogodzić naukę chrześcijańska z założeniami ewolucjonizmu. „Wierzył, że świat jest procesem kosmicznym („kosmogeneza”), który doprowadzi do przemiany materii w rodzaj duchowej energii. Człowiek stanowi według niego nie centrum wszechświata, a „oś ewolucji” i podstawę życia na Ziemi. „Świat jest sanktuarium, a nie deterministyczną maszyną”.
J. Maritain (1882 - 1973) (neotomizm) bliski jest w poglądach personalizmowi, jest twórcą filozofii „ humanizmu integralnego” i E. Gilson (historyk filozofii średniowiecznej (1884 - 1978) wyrażali następujące myśli:
1. Człowiek posiada „substancjalną formę ciała” - duszę daną od Boga,
2. Z tego powodu jest w stanie dać pierwszeństwo celom duchowym,
3. Człowiek został powołany do czynienia dobra, współdziałania z innymi ludźmi, poszanowania życia, poszukiwania drogi do Boga,
4. Racje rozumu nie są sprzeczne z argumentami wiary,
5. W procesie poznawania rzeczywistości objawienie chrześcijańskie stanowi niezbędną pomoc dla ludzkiego rozumu - podaje Tomkowski.
Literatura: J. Tomkowski. Historia myśli. Od starożytności do XX wieku. Warszawa 2002 s.156.
Humanizm, który zrodził się w okresie odrodzenia, czyni ośrodkiem człowieka, a nie Boga. Nie oznacza to jednak, że wyklucza on całkowicie Boga z pola widzenia. „Bóg nadal pozostawał Stwórcą i najwyższym autorytetem - humanistom odrodzeniowym daleko było do ateizmu, ale Jego działania w świecie przestały być uznawane za bezpośrednie ingerowanie w codzienne zdarzenia, ujawniać się zaś miały w postaci ogólnego ładu”.
Dopiero w XIX wieku, kiedy doszło do zasadniczych sporów między nauką a religią, pojęcie humanizmu zaczęło się wiązać z ateizmem i agnostycyzmem. Zaczęto wówczas posługiwać się terminem humanizmu naukowego oznaczającego racjonalne myślenie, a nie intuicyjne, religijne pojmowanie natury człowieka i świata:
„Cechą charakterystyczną etyki humanistycznej jest uznanie za najwyższy cel poczynań ludzkiego dobra, nie zaś posłuszeństwa wobec Bożych nakazów”.
Nurtem filozoficznym, który wywarł i wywiera nadal dominujący wpływ na działalność i rozwój pielęgniarstwa, jest humanizm - zauważa I. Wrońska.
Drugim pojęciem mającym podobne znaczenie jak humanizm jest duchowość. Jednakże wydaje się, że ta ostatnia wyraża głębsze pokłady człowieczeństwa, jest bliżej myślenia religijnego, ale nim nie jest. Duchowość wywodzi się od pojęcia „ducha” i oscyluje pomiędzy umysłem a duszą.
W wieku XVII rozpowszechnił się pogląd, że „duch jest podobną do gazu substancją, która pośredniczy pomiędzy materią i umysłem”. Współcześnie, gdy mówimy o duchowości, na ogół nie mamy na uwadze tych dwu znaczeń, a raczej rozumiemy przez to pewien stan świadomości bądź też sposób doświadczania rzeczywistości.
Dalajlama uważa, że „w nowoczesnym społeczeństwie zachodzi ścisły związek między zaopatrzeniem w materialny postęp a niepokojem i brakiem szczęścia i zadowolenia”, będący wyrazem ubóstwa duchowego. Natomiast brak szczęścia i zadowolenia w życiu to według niego również przyczyny wielu współczesnych chorób. Jednakże Dalajlama zwraca uwagę, że nie należy idealizować dawnego stylu życia. Postęp materialny przyczynił się niewątpliwie do rozwoju człowieczeństwa, jednak skupienie się na jego materialnym wymiarze spowodowało odwrócenie się człowieka od niego samego, tj. jego własnego wnętrza. Powrót do własnego wnętrza oznacza wkroczenie na drogę duchowości, bowiem „duchowość odnosi do tych przymiotów ducha - takich jak miłość i współczucie, cierpliwość, tolerancja, umiejętność przebaczania, poczucie odpowiedzialności, harmonia i zadowolenie - które dają szczęście nam samym i innym”.
W tym znaczeniu duchowość to nic innego jak szeroko i współcześnie pojmowany humanizm. Dla potrzeb niniejszych rozważań trzeba jednak przyjąć rozumienie głębszego znaczenia duchowości - jako realnie istniejącej potencjalności w człowieku, głęboko ukrytej w głębi jego świadomości, z którą to każdy człowiek ma kontakt.
Potencjalność ta wyraża sobą naczelne wartości, takie jak wolność i miłość w znaczeniu ogólnoludzkim, a więc w znaczeniu obiektywnym. Duchowość to także harmonia i spokój, które to z kolei mają korzystny wpływ na zdrowie człowieka, a nawet wyzwalają moc uzdrawiania. Ponadto łączy ona egzystencję jednostkową z egzystencją ogólną i Bytem Wyższym. Nie wnikamy w naturę Bytu Wyższego, której to nie jesteśmy w stanie zbadać, natomiast niewątpliwie jesteśmy w stanie odczuć jego obecność i nawiązać z nim kontakt, na co już wcześniej zwracał uwagę I. Kant.
Literatura:
U. Krzyżanowska - Łagowska-Wartości duchowe w etosie pielęgniarskim. Kraków 2004.