Rozwój demokracji. Kształtowanie się społeczeństw obywatelskich.
Temat referatu: Reformy brytyjskiego systemu wyborczego.
Wprowadzenie: Przestarzały charakter prawa wyborczego na początku XIX w.
Paradoksalnie Anglia, do której instytucji, jako modelowego rozwiązania, nawiązywały państwa europejskie wchodzące na drogę konstytucjonalizmu, stała się na początku XIX w. przykładem państwa o archaicznym już składzie Parlamentu i nie odpowiadającej potrzebom strukturze zarządu. Krótki okres absolutyzmu i jego bardzo szczególny charakter spowodowały, że nie przeprowadzono w Anglii reform typowych dla monarchii oświeconych. Organy, zarządu lokalnego i sądownictwa pozostawały w kształcie niezmienionym od czasów średniowiecza. Jednocześnie Anglia przeżywała w drugiej połowie XVIII w. i pierwszej XIX stulecia bardzo szybki rozwój gospodarczy. Powstawały nowe ośrodki miejskie, rosła zamożność społeczeństwa.
Tymczasem system wyborczy, niezmieniony od czasów średniowiecza, nie uwzględniał tych zasadniczych społecznych przemian. Prawo wyborcze, ograniczone wysokim cenzusem majątkowym, przysługiwało ok. 3% społeczeństwa, głos decydujący w hrabstwach mieli nadal landlordowie. Co więcej, mimo utrwalania się zasady reprezentacji narodowej. Izba Gmin miała nadal charakter przedstawicielstwa korporacji terytorialnych, prawo zasiadania w niej przysługiwało, bowiem hrabstwom i miastom i to tylko tym miastom, które uzyskały taki przywilej do końca XIV wieku. W rezultacie w parlamencie reprezentowane były miasta, które lata świetności miały już dawno za sobą, albo w ogóle przestały istnieć (tzw. zgniłe miasta — rotten boroughs), brakowało w nim natomiast nowo powstałych ośrodków, prężnie rozwijających się w XVIII i XIX w. (np. Manchester).
Moment szczytowy reform torysowskich nastąpił w latach 1828—1829. Przywódca irlandzki Daniel O”Connell został wybrany do parlamentu, jednak na mocy Test Act żaden katolik (ani protestancki nonkonformista) nie miał prawa piastować urzędu publicznego.
Nastroje reformatorskie były powszechne. Idea reform zdobywała coraz więcej zwolenników dzięki Johnowi Wesleyowi, metodystom i generalnie protestanckim nonkonformistom, z uporem powracającym do kwestii, co jest właściwe i prawe, a także Jeremy”emu Benthamowi oraz utylitarianom, których rachunek przyjemności i cierpienia wyrażał się w pieniądzu. (Bentham w swej pracy Principle of Morais and Legisiation przyznał, że „wartość wszystkiego przekłada na pieniądz” i w ten sposób usiłował zapewnić największe szczęście największej liczbie ludzi.) Wielu robotników stało się wyznawcami metodyzmu, liczni przedstawiciele po wstającej klasy średniej byli zwolennikami utylitaryzmu. I chociaż ani Wesley, ani Bentham nie byli demokratami, to jednak logika reform, które przyspieszyli, kierowała kraj na tory demokracji.
Wstąpienie na tron Wilhelma IV spowodowało konieczność przeprowadzenia wyborów, które przyniosły zwycięstwo wigom. Stronnictwo to zaangażowało się teraz w przeprowadzenie reform parlamentarnych. System wyborczy do Izby Gmin był mieszaniną różnej wielkości okręgów wyborczych, zróżnicowanych uprawnień do głosowania, a ponadto pozostawał pod wpływem uczciwych oraz nieuczciwych praktyk. Gabinet, na którego czele stał Charles Grey, zaproponował rozszerzenie praw wyborczych w drodze stopniowych zmian. Projekt ustawy parlamentarnej nie spełnił jednak pokładanych nadziei. Grey rozwiązał, więc parlament i przeprowadził nowe wybory. Kolejny projekt przeszedł przez Izbę Gmin, ale został odrzucony przez Izbę Lordów. Projekt ten po rewizji w Izbie Gmin raz jeszcze trafił do Izby Wyższej, gdzie zażądano poprawek niemożliwych do przyjęcia. Grey wystąpił do króla o mianowanie dostatecznej liczby nowych parów, aby ustawa przeszła. Kiedy król odmówił, gabinet Greya podał się do dymisji. Król jednak nie zdołał znaleźć polityka, który by podjął się misji stworzenia nowego rządu, musiał, więc raz jeszcze zwrócić się do Greya, obiecując jednocześnie mianowanie nowych parów. W końcu monarsze udało się przekonać upartych torysów do nie uczestniczenia w ostatecznym, zwycięskim dla wigów głosowaniu; obyło się, więc bez konieczności nominacji nowych członków Izby Lordów.
Te godne uwagi wydarzenia, które rozegrały się między marcem 1831 a czerwcem 1832 r., odegrały zasadniczą rolę w dziejach brytyjskiego systemu konstytucyjnego. Izbie Wyższej narzucone zostały trwałe ograniczenia. Odtąd nie mogła już działać wbrew opinii publicznej, a Izba Gmin stała się zdecydowanie bardziej reprezentatywna dla narodu.
Reformy
Pierwszą poważną reformę, prawa wyborczego przeprowadzono w roku 1832. Nosi ona nazwę reformy Charlesa Grey' a.
Polegała na odebraniu praw wyborczych zgniłym miastom (liczącym mniej niż 2000, mieszkańców) i przyznania ich nowym miastom, dotychczas nieobecnym w Izbie Gmin. Obniżono także nieco cenzus majątkowy w wyniku, czego liczba wyborców wzrosła z 3% do 5% społeczeństwa. By opanować ten wzrost, zarządzono prowadzenie rejestru wyborców, ale zadanie to po wierzono skromnym i mało kompetentnym urzędnikom, toteż rejestry nie wiele były warte. Zajęły się tym obie wielkie partie, liberalna i konserwatywna: aż do wojny 1914 r. kontrolowanie rejestrów wyborczych było głównym zadaniem lokalnych komórek partyjnych. Nadal jednak czynne prawo wyborcze traktowane było nie jako prawo obywatelskie, lecz jako przywilej (franchise) miast i hrabstw. Rezultat był zaskakujący: reforma Greya upraszczając system wyborczy, znacznie nasiliła presje i wpływy wyborcze wielkich właścicieli ziemskich, landlordów.
Reformę 1832 r. poprzedziła ustawa z 1829 r dopuszczająca katolików do zasiadania w Izbie Gmin i obejmowania urzędów Przesłankami ustanowienia tego aktu byłą groźba w wybuch wojny domowej w Irlandii. Torysi, choć niechętnie, musieli dopuścić do emancypacji katolików, którzy dzięki tej ustawie otrzymali prawo głosu i sprawowania wszelkich urzędów poza kanclerstwem angielskim i namiestnictwem w Irlandii, pod warunkiem jednak, że każdy kandydat na stanowisko państwowe złoży przysięgę, iż godzi się z protestancką monarchią i Kościołem anglikańskim. Izba Lordów nie dopuściła do identycznego postanowienia względem ludności wyznania żydowskiego, których emancypacja nadeszła dopiero w roku1858.
Na kolejną reformę prawa wyborczego trzeba było czekać do roku 1867. Polegała ona na obniżeniu cenzusu majątkowego, głownie w odniesieniu do ludności miejskiej i oznaczała kilkakrotny wzrost liczby wyborców. Nie przyniosła powszechnego głosowania, brytyjska elita polityczna wolała zachować ostrożność. Zgodnie z ideą „konserwatyzmu ludowego” wypieszczoną przez Beniamina Disraelego, reforma uprzywilejowała duże miasta z liczną ludnością robotniczą. Przede wszystkim zbliżono się w miastach do powszechności praw wyborczych (dano je wszystkim głowom rodzin zajmujących własne mieszkanie, płacącym podatki i mającym rok domicylu). Disraeli dostrzegł wnikliwie rosnące ambicje robotników, coraz liczniejszych i coraz lepiej zorganizowanych w trade-union' ach. To właśnie owe związki zawodowe patronowały ruchliwej grupie nacisku, Lidze na rzecz Reformy. Robotnicza w swym składzie Liga domagała się — ni mniej ni więcej — powszechności praw wyborczych. Pomysł Disraelego był śmiały: przejąć robotniczą klientelę wyborczą dla torysów, nie dopuścić, by robotnicy szli na pasku liberałów. Nawet premier Derby odczuwał zaniepokojenie („To skok w ciemno”). Disraeli był rozczarowany, gdyż wybory wedle nowych zasad (1868) dały jednak większość liberałom z wybitnym politykiem, Williamem Gladstonem na czele. Było też oczywiste, że liberałowie zrobią kolejny krok w procesie demokratyzacji: reforma z 1867 r. nie zaspokoiła roszczeń robotniczych i powiększyła gorszące różnice między miastami i hrabstwami, gdzie nadal obowiązywały dość wysokie cenzusy, a wpływ landlordów wcale się nie zmniejszał. Z drugiej strony, hrabstwa wiejskie nadal korzystały z nadreprezentacji w Izbie Gmin na niekorzyść regionów uprzemysłowionych.
W 1872 r. reformę tę (zwaną reformą Disraelego), uzupełniono ustawą wprowadzającą tajne głosowanie, uspokajając akt wyborczy. Do tej pory głosowanie było, bowiem jawne, a zależność dzierżawców od landlordów — ogromna. Wybory odbywały się na widoku publicznym, wśród krzyków, awantur, niekiedy zamieszek. Czartyści domagali się tajności (i powszechności) wyborów już w latach 30- tych i 40-tych XIX w., od lat 50-tych projekty dalszych reform krążyły wśród działaczy obu wielkich partii. Był to jednak okres politycznej nie stabilności, rozłamu w partii konserwatywnej, częstych zmian rządu.
Zasadnicze znaczenie miała reformą Williama Gladstone” a, przeprowadzona w latach 1884—1885. W jej wyniku zerwano ze średniowieczną zasadą traktowania prawa wyborczego jako przywileju hrabstwa lub miasta i uznano, że prawo wyborcze jest prawem podmiotowym jednostki. Izba Gmin przestała, więc być reprezentacją korporacji terytorialnych. Gladstone wykonał reformę wyborczą na trzy takty. W r. 1883 wydano ostrą ustawę przeciw korupcji: surowo ograniczono sumy, które można było wydać w kampanii i rozmiary sztabów wyborczych. Te restrykcje okazały się skuteczne, plaga korupcji prawie zupełnie znikła. W 1884 r. ujednolicono kryteria wyborcze: umiarkowane warunki obowiązujące w miastach od 1867 r. rozciągnięto na hrabstwa (tzn. prawo wyborcze uzyskali wszyscy mężczyźni, będący właścicielami domów i lokatorzy płacący określoną wysokość komornego - pozwoliło to zwiększyć liczbę wyborców do, ponad 8 mln (a więc prawie czterokrotnie)). W konsekwencji tego w r. 1885 wprowadzono okręgi wyborcze, w zasadzie równe i jednomandatowe. Powstało ich ponad 600. Znów straciły na tym małe miasteczka, ale wielkie miasta (w tym i Londyn).
Ostatnią dużą reformą prawa wyborczego była reforma Davida Lloyd George' a z 1918 r. Znosiła ona cenzus majątkowy i przyznawała prawa wyborczego wyborcze wszystkim mężczyznom, którzy, ukończyli 21 rok życia. Kobietom przyznano prawa wyborcze po ukończeniu 30 lat i pod warunkiem posiadania mieszkania, za które one same lub ich mężowie płacili określony czynsz. Wprowadziła demokratyczny system wyborów powszechnych, tajnych i bezpośrednich, ale nie równych.
Zakończenie
Od 1918 r. wybory w Anglii były powszechne, tajne i równe. W 1928 r. zrównano prawa wyborcze mężczyzn i kobiet. Nadal jednak obowiązywał pluralny, który polegał, na tym, że niektórzy wyborcy mieli możliwość kilkakrotnego oddawania głosu. Była to pozostałość dawnego systemu korporacyjnego. I tak np. można było głosować w miejscu swojego zamieszkania, w miejscu siedziby własnego przedsiębiorstwa i w siedzibie uniwersytetu, w którym się studiowało. System wyborów pluralnych został zniesiony dopiero w roku 1948. Wobec oporu Izby Lordów, reformy prawa wyborczego przeprowadzano w Anglii stopniowo i zakończono je dopiero po I wojnie światowej. W ciągu XIX i XX wieku prawo wyborcze uległo demokratyzacji. Stopniowo eliminowano z niego liczne cenzusy, ograniczające powszechność głosowania, rezygnowano także z ograniczeń równości prawa wyborczego.
Historia społeczna Europy
3