43. TEMATYKA WIEJSKA W PROZIE PO 1956 R. ( T.NOWAK, W.MYŚLIWSKI, J.KAWALEC, M.PILOT) KONOPIELKA E.REDLIŃSKIEGO;

TADEUSZ NOWAK

Zarówno w swej prozie, jak i poezji pisarz skupia się na obserwowaniu tradycyjnej kultury ludowej oraz analizowaniu jej znaczenia we współczesnym urbanistycznym świecie.

Wspomnienie chłopskiego dzieciństwa to częsty motyw liryki Nowaka. Wejrzenie w przeszłość nie prowadzi jednak do kreowania obrazów arkadyjskich. Poezja Nowaka ujawnia dramatyczny konflikt pomiędzy moralnością ludową tradycyjną, opartą na prawach naturalnych a wartościami miejskiego świata cywilizacji i techniki. Poczucie grzechu kojarzone jest w liryce poety z utratą rodowej przynależności, z poczuciem alienacji i tragicznej samotności.

JAK SIĘ PRZED TOBĄ WYTŁUMACZĘ

O, życie moje, nieprzytomne życie. Chodzę wśród ludzi, których się dotyka ustami, ręką, wzrokiem, wyobraźnią. Czy wy mnie, ludzie, smutku oduczycie,

co we mnie rośnie, rośnie jak muzyka, gdy bębny ziemi moje stropy drażnią?

Wciąż mi się zdaje, że już dawno jestem tam, dokąd idę z podniesioną głową. A przy mnie usta zaciska surowo ojciec wpatrzony w miedzę pod butami i twardej ręki niecierpliwym gestem wskazuje niebo krążące nad nami.

I cóż mu powiem? W oczy mu popatrzę, schylę się nisko do rąk dostojeństwa, a on pomyśli o miejskim teatrze, gdzie ponoć uczą kłamliwej pokory i twarz odwróci od gestu błazeństwa i pójdzie siwą łąką na nieszpory.

Jak się przed tobą, ojcze, wytłumaczę z różańca, który po ziarnku gubiłem w ogromnym lesie, co się za mną czerni, gdy na twe ręce tak pokornie patrzę, jakbym roztrwonił wszystko, co mi dałeś. A łąką idą ukorzyć się wierni.

Prorocy już odchodzą 1956

Wiejska przeszłość nieustannie powraca w liryce Tadeusza Nowaka; wspomnienie dzieciństwa nie ma jednak,

jak mówiliśmy, cech arkadyjskich. Wiersze poety cechuje tajemniczy smutek, tęsknota za światem, który co

prawda przeminął, ale którego niepodobna zapomnieć. Ten miniony świat okazuje się bowiem źródłem

wartości trwałych, konstytuujących moralny i egzystencjalny wymiar człowieka.

Stoją gorzkie pagórki, bo gorzka jest zieleń, gdzie przebiega wilk nocy i prędki dnia jeleń. Nie spotkają się nigdy w ruchomej przestrzeni, wilk w jelenia, a jeleń się w wilka zamieni.

U pagórków dolina Dunajcem rozcięta jest gałęzią miłości zrywaną zbyt chciwie przez podobne do światła i wiatru dziewczęta, bo gdy biegną — nie skrzypi miedziane igliwie.

Pachnie zieleń obmyta przez wiatry i deszcze i dolina się słońcem wypełnia po brzegi, choć wśród lasów zbliżonych do nieba śpią jeszcze dzikie stada gołębi i białe śpią śniegi.

W kolejnych tomach poetyckich, m.in.: Jasełkowe niebiosa (1957), Psalmy n użytek domowy (1959), Kolędy stręczyciela (1962), obok obrazów dzieciństw ulega rozwinięciu baśniowy, a także balladowy charakter tej poezji. Tadeus Nowak chętnie sięga po motywy słowiańskiej mitologii i symboliki chrześcijańskiej.

MAGDALENA

Szła jedwabiem osobnym Magdalena przez pawie po wiśniowe ręczniki rozesłane na trawie.

Ale idąc na ukos

i na przełaz od piekła,

osobnego jedwabiu

dla swych stóp się wyrzekła.

Wtedy w sobie na węzeł zawiązała krwi upał i szła polem, przez które Pan purpurę rozsupłał.

A gdy w górach na obłok weszła, karmiąc jaszczura, w mysie dróżki się boska rozsupłała purpura.

Odtąd w żółtym jedwabiu samotności zgubiona, zwija dróżek purpurę na swych ramion wrzeciona.

Psalmy na użytek domowy 1959

Nieobca także poezji Nowaka jest poetyka snu; motywy religijne, przeplatane wyobrażeniami ludowymi i fantastycznymi, wyrażane były poprzez nadrealistyczne i asocjacyjne wizje.

PSALM SNU NASZEGO

On widzi we śnie A sen jego widzi usta otwarte do jagód do wiśni On śpi na prawym sen na lewym boku Sen jego widzi łotra po prawicy łotr po lewicy śpiącemu się przyśni

A obok śpiących snu i ciała we śnie ze snu swojego trzy Maryje idą niosąc wonności Bogu i synowi Namaszczą ciało wpatrzone boleśnie w swój bok otwarty na sen wieczny dzidą

Tematyka wiejska jest także stale obecna w licznych opowiadaniach i powieściach Nowaka. Wyróżnia się zwłaszcza powieść z roku 1968 A jak królem, a ja\ katem będziesz. Pierwszoosobowa narracja pozwala pisarzowi stworzyć obraz kształtowania się świadomości chłopskiego bohatera w zetknięciu z okrutnym, bo wojennym, „pozawioskowym" światem. Wieloznaczna, posługująca się poetyką symboliczną powieść odsłania pradawne wyobrażenia ludowe o naturze dobra i zła. Tu, podobnie jak w liryce tego pisarza, następuje niezwykła poetyzacja przedstawionej rzeczywistości: realności wydarzeń towarzyszy świat baśniowego snu i marzenia. Poetyzacja świata przedstawionego ujawnia się także na poziomie języka: niezwykłego, wykorzystującego poetykę mitu i sym­bolu.

JULIAN KAWALEC (ur. 1916)

Pisarz debiutował w roku 1957 zbiorem opowiadań Ścieżki wśród ulic. W latach sześćdziesiątych opublikował swoje najbardziej znaczące powieści, m.in.: Ziemi przypisany (1962), W słońcu (1963), Tańczący jastrząb (1964).

Problematyka prozy Kawalca podobnie jak Nowaka koncentruje się wokół przeobrażeń świadomości chłopskiej w zetknięciu z urbanistyczną, wielkomiejską cywilizacją. Wiejscy bohaterowie jego powieści poszukują „nowego" życia poza rodzinną ziemią: zdobycie wykształcenia, praca w mieście, stabiliza­cja materialna — składają się na awans społeczny, do którego dążą. Ten awans okazuje się jednak często pozorny: ceną, którą płacą bohaterowie Kawalca, staje się poczucie wyobcowania, samotności i ostatecznie braku możliwości pełnej samorealizacji. Na przykładzie dziejów Michała Topornego, bohatera Tańczącego jastrzębia, pokazuje Kawalec trud i gorycz życia chłopskiego syna który, dążąc ku wielkomiejskim sukcesom, sprzeniewierzył się tradycji rodowej.

Dramat chłopskiego życia, ujawniany w prozie Kawalca, bywa efektem obie­ktywnych, niezależnych od bohaterów procesów historycznych. Przeobrażenia społeczne powojennej Polski, zwłaszcza zaś bezwzględna industrializacja, często l skazywały mieszkańców wiejskich na bezdomność i tułactwo.

Proza Kawalca wyróżnia się ciekawą kompozycją. Pisarz, korzystając z upraw­nień powieści psychologicznej, twórczo wykorzystuje poetykę rozbudowanego monologu wewnętrznego; poprzez częste stosowanie inwersji czasowej pogłębia wieloznaczny sens swoich utworów.

WIESŁAW MYŚLIWSKI (ur. 1932)

Pierwszą znaczącą książką tego pisarza była powieść Nagi sad (1967), a następną poetycko-symboliczna proza Paląc (1970). Najwybitniejszą, jak dotąd, powieścią Myśliwskiego okazał się Kamień na kamieniu (1984); utwór ten przez niektórych krytyków był porównywany nawet z Chłopami Włady­sława Reymonta. Dzieło Myśliwskiego uderza niezwykłością kompozycji: pierwszoosobowy chłopski narrator, Szymon Pietruszka, snuje opowieść o życiu swojej rodziny, o życiu wiejskiej społeczności i o własnych dziejach. Wyznania narratora, często anegdotyczne i dygresyjne, nie zostały w żaden sposób upo­rządkowane. Nielinearna struktura narracji jest w powieści Myśliwskiego pod­porządkowana żywiołowi mowy potocznej. Opowieść Szymona to niemal chłop­ska gawęda, w której mieszają się różne wydarzenia, różne czasy, miejsca i przestrzenie.

Akcja Kamienia na kamieniu to cały wiek dwudziesty, a poprzez postać dziadka narratora sięga aż po powstanie styczniowe. Czasowa panoramiczność utworu pozwala śledzić przeobrażenia kultury i chłopskiej mentalno­ści; diagnoza powieści Myśliwskiego wydaje się szczególnie bolesna: ostatecznie bowiem opowieść Szymona przedstawia zmierzch, a nawet destrukcję tradycyj­nej, rodowej kultury wiejskiej. Centralny w powieści motyw drogi unaocz­nia owo przemijanie wspólnoty chłopskiej.

EDWARD REDLIŃSKI (ur. 1940)

W jego pisarstwie był także odsłaniany konflikt pomiędzy tradycyjną kulturą ludową a nieuchronnymi przeobrażeniami społeczno-cywilizacyjnymi. Najwybitniejszą powieścią Redlińskiego wydaje się Konopielka (1973). Nowatorstwem tej prozy jest objęcie stylizacją także warstwy narracyj­nej utworu. Bohater, a zarazem narrator powieści, prosty chłop Kaziuk, miesz­kaniec zapadłej wsi na Białostocczyźnie, snuje swoją opowieść autentyczną gwarą. Jego prymitywny sposób myślenia, nieporadny, obrazowy język, chłops­ka zaciętość i zawziętość w ocenianiu przeobrażeń świata wiejskiego stają się źródłem komizmu powieści.

Korzystanie z poetyki humorystyczno-ironicznej jest charakterystyczne dla całej twórczości prozatorskiej Redlińskiego. Niezależnie jednak od takiej po­stawy artystycznej również i jego proza przedstawia zmierzch tradycyjnej kul­tury wiejskiej z jej środowiskowymi hierarchiami i wartościami.

Tutaj macie krótkie opracowanie KONOPIELKI zrobione przez jakąś dziewczynę.

Konopielka to powieść z nurtu chłopskiego. Ale, powieść obyczajowa i reportażowa.

Przedstawia życie społeczności „zabitej dechami” wsi Taplary. Ludzie „żyjo” tam zgodnie „z naturo”. Kobiety przy kuchni i dzieciach, chłopi przy ciężkich pracach, łowieniu ryb.

Każdy ma swoje miejsce.

Sporo dzieci.

Ciemnogród straszny. Przesądy, duchy (np. Grzegor,(nie żyjący od jakiegos czasu) miał młócić żyto u Grzegorychy, a to ona młóciła - a ją takie jeden przyjezdny co się we wsi potem ostał)

Stylizacja na mowę chłopską.

Niby wesołe, śmieszne. Ale ukazuje mentalność ludzi z Talarów.

Uczciwi, bogobojni, pracowici (choć i rozpustnicy), ale nic nie wiedzą o mieście, kulturze, niepiśmienni (jedna osoba czyta i pisze we wsi chyba).

Zabobonni.

Ukazano tu życie codzienne zapadłej powojennej wsi. Bieda aż piszczy.

Wkracza komuna, więc i wieś trzeba „przekabacić” Urzędnicy przyjeżdżają, proponują zmiany (więcej w str). Ludzie się opierają „nowemu”, miastowemu. Wolą tradycję, ale ta zaczyna już odchodzić. PO zbudowaniu szkoły zaczynają się pojawiać nowe poglądy i narzędzia.

Do Konopielki jest porównywana nauczycielka (na podst jej figury, bardzo szczupłej)

TO chyba coś wątłego.

To także Konopielka - rodzaj pieśni ludowej z rejonów Podlasia.

Konopielki śpiewane były w okresie świąt Wielkiej Nocy, najczęściej przez młodych chłopców młodym dziewczynom. Były to pieśni o charakterze życzeniowo-zalotnym, przypominały nieco ballady. Składały się zwykle z kilku lub kilkunastu wierszy przeplatanych okrzykiem "Hej ło-łom, hej, wino, da wino zielone" albo "Zieleń, jawor, dąbrowa". Konopielki opowiadały najczęściej o miłości, zalotnikach, ślubie i wianku dziewiczym.

MARIAN PILOT ur 1936r.

Już w debiutanckim tomie opowiadań "Panny szczerbate" (1962) zaznaczyły się umiejętności stylizatorskie Pilota, oryginalne słownictwo, skłonność do posługiwania się formami paraboli, groteski, karykatury. Powieść "Sień" (1965) i dwie "Opowieści świętojańskie" (1966) przynoszą wnikliwy obraz skomplikowanego życia psychicznego ludzi wsi współczesnej. W powieści "Jednorożec" (1978) ukazuje pisarz zdeterminowanie postaw ludzkich przez czas przeszły; autoszyderczy ton brzmi w powieści "Majdan" (1969), przedstawiającej negatywne skutki przemieszania kultury wiejskiej z miejską, problem fałszywie pojmowanego awansu, prowadzącego do utraty własnych korzeni kulturowych. W powieści tej, jak i w "Zakazie zwałki" (1974) demistyfikacji pozorów i ujawnianiu psychologicznych motywów działania służy monolog wewnętrzny. Specyficzny świat ogródków działkowych przedstawia tom opowiadań "Wykidajło" (1980). Powieść "W słońcu i w deszczu" (1981) powstała jako scenariusz do serialu telewizyjnego.

---