2. Start szkolny a dojrzałość szkolna.

Wszystkie dzieci w Polsce, podobnie jak w krajach skandynawskich, z chwilą ukończenia siódmego roku życia podlegają obowiązkowi szkolnemu. Nauka w szkole podstawowej jest obowiązkowa dla wszystkich.

Wraz z wstąpieniem do szkoły w życiu dziecka dokonuje się wiele zmian. Przede wszystkim już nie zabawa, a nauka staje się dominującą formą aktywności. Dotychczasowe uczenie się występowało głównie w postaci okolicznościowego, niezamierzonego zdobywania wiedzy przy okazji realizowania innych celów. Ten rodzaj uczenia będzie stopniowo zastępowany przez uczenie się typowe dla szkoły - dowolne, zamierzone czyli celowe opanowanie wiedzy i umiejętności.

Rozpoczęcie nauki w szkole to także wejście w nowe środowisko, różniące się programem działania, strukturą, wielkością od przedszkolnego. Przed dzieckiem staje konieczność nawiązania nowych kontaktów społecznych. Wchodząc w nową społeczność dziecko musi się jej podporządkować, mieć określone właściwości, przyzwyczajenia i nawyki konieczne do rozpoczęcia nauki szkolnej. Również rozkład dnia ucznia różni się od rozkładu dnia przedszkolaka. Organizacja procesu nauczania w szkole wymaga w dużej mierze siedzącego trybu pracy, a przygotowanie się do zajęć w domu zmniejsza aktywność ruchową. Przekroczenie progu szkoły zmniejsza więc tryb pracy dziecka. W okresie tym istotnym problemem dla rodziców i nauczycieli jest w miarę łagodne przeprowadzenie dziecka przez okres adaptacji do nowych warunków, do szkoły.

Ustalenie momentu równowagi między możliwościami rozwojowymi dziecka wstępującego do szkoły a wymaganiami szkoły zaprzątało od kilkudziesięciu lat uwagę, zarówno psychologów, jak i pedagogów. Przy próbie uchwycenia tego momentu pojawia się pytanie : czym powinno się wykazywać dziecko, aby je uważać za dojrzałe do nauki szkolnej ?

Stefan Szuman uważa za dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno - moralnego oraz fizycznego, jaki umożliwi mu przystosowanie się do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki w klasie pierwszej.

Dojrzałość szkolna jest poziomem rozwoju intelektualnego, społecznego i fizycznego dziecka, który umożliwia mu udział w życiu szkolnym oraz opanowanie wiadomości, umiejętności i nawyków określonych programem nauczania klasy pierwszej; dziecko wstępujące do szkoły powinno się wykazać umiejętnością spostrzegania, klasyfikowania, rozumienia relacji między zbiorami, odtwarzania prostych znaków graficznych, rozumienia i wykonywania poleceń oraz umiejętnością współżycia i współdziałania w grupie.

Podobną definicję dojrzałości do nauki szkolnej podaje W. Okoń :

„gotowość szkolna to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego, jaki umożliwia mu udział w życiu szkolnym w klasie pierwszej. Dojrzałość szkolna zależy od warunków bytowych dziecka, wykształcenia rodziców, wychowania przedszkolnego, zdolności dziecka i jego zdrowia.”

Biorąc pod uwagę kryteria dojrzałości szkolnej wysuwa się jako kryterium podstawowe odpowiedni rozwój umysłowy, czyli poziom intelektu umożliwiający ujmowanie związków przyczynowo - skutkowych, rozumienie symboli graficznych, dokonywanie słuchowej i wzrokowej analizy oraz syntezy słów.

Dziecko dojrzałe do szkoły powinno posiadać już umiejętność wyodrębniania szczegółów z całości, a także potrafić scalać, składać te wyodrębnione elementy. Ta zdolność ma zasadnicze znaczenie przy nauce czytania i pisania.

W zakresie procesów poznawczych konieczne jest osiągnięcie przez dziecko zdolności koncentracji uwagi dowolnej oraz zdolność zapamiętywania i uczenia się.

Niezbędnym warunkiem uczenia się jest przy tym posiadanie odpowiedniego zasobu słów i umiejętności słownego wyrażania swoich myśli w sposób w pełni zrozumiały dla otoczenia. Od stanu mowy dziecka zależy w znacznej mierze powodzenie w nauce.

Prawidłowo rozwinięta mowa ustna stanowi podstawę nauki czytania i pisania. Rozwój mowy pisanej jest jak gdyby przedłużeniem mowy ustnej.

Istotne znaczenie dla powodzenia w uczeniu się ma sprawność językowa dziecka, jego kompetencja językowa.

Według Z. Tarkowskiego kompetencję językową można skomentować jako :

• zdolność do rozumienia dowolnej liczby zdań;

• zdolność do rozstrzygania o identyczności dwóch wyrażeń;

• zdolność do orzekania, czy dowolne wyrażenie należy do właściwego języka;

• zdolność do wykonywania o formalnych podobieństwach,;

• zdolność do stwierdzania o stopniu dewiacyjności wyrażeń .

dziecko wstępuje do szkoły, oprócz odpowiedniego zasobu pojęć, wiadomości i prawidłowej wymowy oraz sprawności ruchowej, powinno osiągnąć odpowiedni poziom dojrzałości emocjonalnej.

Pod wpływem dojrzałości emocjonalnej dziecko powinno osiągnąć umiejętność dostatecznego panowania nad sobą w sytuacjach trudnych oraz opanowania różnych reakcji emocjonalnych, które mogłyby utrudnić życie i pracę w szkole, a także umiejętność przejścia od sytuacji domowej do szkolnej.

Nie jest dojrzałe do szkoły dziecko, które płacze przy rozstaniu z matką i codziennie odmawia pójścia do szkoły. Przygotowanie psychiczne dziecka do szkoły należy rozpocząć dużo wcześniej i nie można żądać zmiany jego postawy z dnia na dzień.

Bardzo ważnym wskaźnikiem dojrzałości szkolnej dziecka jest odpowiedni rozwój społeczny. Dziecko wstępujące do szkoły powinno umieć współżyć w dużej grupie dziecięcej. Polega to na umiejętności podporządkowania własnych chęci celom ogólniejszym, wymaganiom aktualnie stawianym, umiejętności dostosowania się, ustępowania. Ważna jest więc tutaj zdolność do uczestniczenia w zespołowym wykonywaniu zadań. Dziecko musi też mieć poczucie obowiązku i wykazywać pewną samodzielność oraz zaradność życiową.

Dziecko prawidłowo rozwinięte pod względem społecznym łatwo rozstaje się z matką, idąc do szkoły, ma przekonanie, że poradzi sobie w nowym środowisku, odnowi się zaufaniem do nowej sytuacji, jest swobodne w zachowaniu i ciekawe tej nowej sytuacji.

Następnym bardzo istotnym elementem dojrzałości szkolnej jest rozwój fizyczny dziecka, czyli prawidłowe i stosowne do wieku takie ukształtowanie kości, mięśni, narządów wewnętrznych, układu nerwowego, narządów zmysłów, które zapewniają odpowiednią odporność na zmęczenie, wysiłek fizyczny, choroby, a także dobrą sprawność we wszystkich zakresach motoryki.

Rodzice powinni dbać o ogólny stan zdrowia dziecka, o ten aspekt dojrzałości szkolnej z reguły raczej dbają. Powinni oni zdawać sobie sprawę, że nie wszystkie dzieci rozwijają się w jednakowym tempie oraz, że u tych samych dzieci nie wszystkie funkcje rozwijają się w równym tempie. Dzieci wątłe, chorowite oraz te, które gorzej widzą czy słyszą, mogą mieć pewne trudności w przystosowaniu się do warunków szkoły.

Rozpatrując kryteria dojrzałości szkolnej dziecka należy mieć na uwadze wszystkie zakresy dojrzałości, ponieważ tylko pełna pod każdym z wymienionych względów dojrzałość dziecka może gwarantować jego, powodzenie w nauce.

Dojrzałość dziecka do szkoły wyznaczone jest nie tylko przez właściwości rozwojowe, ale jest też w pewnym stopniu określana przez wymagania i metody pracy jakie stosuje szkoła. Trudno określić kiedy w rozwoju dziecka pojawia się ten moment, w którym dziecko można uznać za dojrzałe do nauki szkolnej.

W polskim systemie oświatowym dzieci rozpoczynają systematyczną naukę w wieku siedmiu lat i ten rok życia uważany jest za granicę dzielącą okres przedszkolny od nowego doniosłego stadium ich rozwoju. Jednak różnorodne badania nad przygotowaniem dzieci do szkoły wykazały zróżnicowanie osiągnięć dzieci w zakresie dojrzałości szkolnej. Duży odsetek dzieci osiąga dojrzałość w wieku lat sześciu, znaczny odsetek dochodzi jednak do niej dopiero w wieku lat siedmiu, a część i później.

Obecnie zmierza się do zapewnienia dzieciom równego startu w szkole, w związku z czym dostrzega się potrzebę systematyzacji opieki nad rozwojem dzieci od wczesnych lat ich życia i przywiązuje dużą uwagę do upowszechniania przedszkola. Wychowanie przedszkolne powinno przygotowywać dzieci do późniejszych zadań związanych przede wszystkim z podjęciem nauki w szkole. Postuluje się obniżenie progu między przedszkolem a szkołą, trudnego do przekroczenia dla niektórych dzieci. Decyzje dotyczące wieku rozpoczynania nauki szkolnej mają liczne uwarunkowania; do czynników, które bierze się pod uwagę, należy również upowszechnianie przedszkola.

Podsumowując problem dojrzałości szkolnej i startu szkolnego, uważam, że sylwetkę dziecka, dojrzałego do podjęcia nauki szkolnej można scharakteryzować w następujący sposób :

• jest wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowało już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców, niezbędne przy pisaniu;

• posiada dość duży zasób wiedzy o świecie i orientację w bliskim otoczeniu;

• potrafi porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy potocznej zrozumiałej dla jego słuchaczy;

• jest zdolne do działania intencjonalnego, tj. podejmuje czynności zmierzające do określonego celu i wykonuje je do końca;

• przejawia w swym zachowaniu pewien stopień uspołecznienia, tj. liczy się nie tylko z własnymi chęciami i życzeniami, lecz także uwzględnia życzenia rówieśników, potrafi z kolegami zgodnie współdziałać i podtrzymywać z nimi przyjazne kontakty, jak również wykonuje polecenia dorosłych, skierowane do całej grupy dzieci;

• jest zdolne opanować swoje emocje, a więc powściągliwość, gniew, złość, lęk i obawę, a w każdym razie nie uzewnętrznia gwałtownie i niepohamowanie swych stanów uczuciowych.

W trosce o prawidłowy rozwój dziecka i osiągnięcie przez niego dojrzałości szkolnej trzeba stwarzać takie warunki, aby mogło ono rozwijać się poprzez aktywność zabawową. Nie należy wprowadzać więc zbyt wielu elementów uczenia się intencjonalnego do działalności dziecka w wieku przedszkolnym. Należy stymulować rozwój dziecka uczęszczającego do szkoły, ale nie w pełni do niej dojrzałego, przez różnorodne rodzaje ćwiczeń przypominających zabawy.

Por. M. Przetacznik - Gierowska, G. Makkiełło - Jarża : Psychologia rozwojowo i wychowawcza wieku

dziecięcego. Warszawa. W S i P. 1992

² Por. S. Szuman : Psychologia wychowawcza wieku szkolnego. Kraków. Wiedza - Zawód - Kultura. 1947

W. Szewczuk : Słownik psychologiczny. Warszawa. Wyd. „Wiedza Powszechna”. 1985, s. 59

W. Okoń : Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa. Wyd. „Żak”. 1996, s. 54

Por. B. Sawa : Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa. W S i P. 1997

Z. Tarkowski : Test Rozwoju Językowego. Lublin. 1992; podaję za B. Sawa : Jeżeli dziecko źle czyta i pisze.

Warszawa. W S i P.1997, s. 35

Por. K. Tryborowska : Wiek przedszkolny [W:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M.

Żebrowska. Warszawa. P W N. 1969

Por. M. Przetacznik - Gierowska, G. Makkiełło - Jarża : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku

dziecięcego. Warszawa. W S i P. 1992

Por. B. Sawa : Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa. W S i P.1997

Por. M. Przetacznik - Gierowska, Z. Włodarski :Psychologia wychowawcza. Warszawa P W N. 1994

Por. S. Słyszowa : Dziecko rozpoczynające naukę w szkole. Warszawa. W S i P. 1975

M. Przetacznik - Gierowska, G. Makkiełło - Jarża : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku

dziecięcego. Warszawa. W S i P. 1992, s. 344

1

12

---