ŚREDNIOWIECZE
Nazwa: okres pośredni, przejściowy, wieki średnie; nadana przez humanistów renesansowych.
Czas trwania: od V do X wieku (w Polsce od X wieku)
Ustrój polityczny w Europie - monarchia; społeczny - feudalizm
Feudalna drabina społeczna:
kościoł (władza nadrzędna - wykształcenie, szkolnictwo, urzędy państwowe
królowie
książęta
feudałowie (seniorzy)
rycerze (wasale)
chłopi i mieszczanie
Dwutorowość rozwoju kultury średniowiecza (dwa różne nurty):
I a) literatura kościelna (żywoty świętych, modlitwy, pieśni, kazania, misteria, mirakle)
b) literatura świecka (eposy rycerskie, legendy, liryka miłosna)
II Dwujęzyczność:
a) język łaciński w dziełach kościelnych i historiografii
b) język narodowy w utworach o tematyce świeckiej
III a) literatura mówiona
b) literatura pisana.
Uniwersalizm średniowiecza - we wszystkich krajach Europy epoka ta rozwijała się podobnie - jedno wyznanie, światopogląd, ustrój, takie same wzory kulturowe.
Teocentryzm (theos - bóg, centrum - środek) - panujący w średniowieczu światopogląd - Bóg w centrum zainteresowania człowieka, życie - okres przejściowy.
Trzy nurty średniowiecznej filozofii:
ontologia - nauka o bycie, rozstrzyga problemy jednego czy wielu bytów, praw rządzących rzeczywistością, pierwotności materii czy świadomości
epistemologia - teoria poznania - analizuje sposoby, procesy i granice poznania, na jej bazie rozwijała się scholastyka
etyka - nauka o moralności, zajmuje się postępowaniem ludzkim, wartościami, ocenami, kategoriami dobra i zła, ideałami etycznymi
Scholastyka - nauka o rozumieniu Biblii, komentowanie Pisma Świętego.
Wynalazki średniowiecza - cyfry arabskie, bank, organy, młyn wodny, wiatrak, papier, witraż, kompas, uniwersytety.
Patrystyka - pierwsze średniowieczne refleksje filozoficzne. Filozofia średniowiecza kontynuowała myśl grecką dostosowaną do chrześcijaństwa.
Augustynim, od św. Augustyna - mówi o konfliktowym charakterze natury ludzkiej i konieczności refleksji nad samym sobą.
Tomizm, od św. Tomasza z Akwinu, wyraża kult rozumu i równowagi duchowej, akcentuje rolę etyki w stabilizowaniu ludzkich czynów. Tomasz sądził, że rozum nie przeczy wierze religijnej, ale ją uzupełnia.
Franciszkanizm, od św. Franciszka z Asyżu, postuluje miłość do świata i wszelkiego stworzenia, kształtuje postawę miłosierdzia, ubóstwa i radości z tego, co się ma.
Hagiografia - żywotopisarstwo świętych.
Litota - pomniejszenie, przeciwieństwo hiperboli. Wyraża się stopniowaniem cech, określeń umniejszających rangę osoby bądź zjawiska.
Gaude Mater Polonia = Ciesz się, Matko Polska = Hymn do św. Stanisława (autorstwa Wincentego z Kielczy) na cześć kanonizacji biskupa w 1253r.
Hymn ambrozjański i jego cechy: każda strofa zbudowana z 4 wersów, podniosła inwokacja, na końcu doksologia - pochwała Trójcy Świętej.
Wincenty z Kielczy (ok. 1200 - po 1260) - pierwszy znany z imienia poeta polski, pisał po łacinie; autor wierszy dot. Św. Stanisława oraz dwóch żywotów męczennika
Stanisław ze Szczepanowa - biskup od 1072r., wdał się w konflikt z Bolesławem Śmiałym i przypłacił to śmiercią męczeńską.
Hymn - poezja wyrażająca uczucia określonej społeczności, utwór o podniosłym, podkreślonym muzyką charakterze, ma formę zwrotu do adresata - osoby stojącej w hierarchii wyżej od zwracających się.
Św. Wojciech - pierwszy patron Polski, z pochodzenia Czech/ Został zabity w pogańskich Prusach, gdzie odbywał misję na prośbę Bolesława Chrobrego; pochowany w Gnieźnie
Jadwiga Śląska (XII-XIIIw.) - księżna śląska, żona Henryka I Brodatego. Zorganizowała szpital dla ubogich, przytułek trędowatych, dbała o więźniów. Osiadła w klasztorze cysterek.
Jadwiga Andegaweńska (1274-1899) - przez ślub z Władysławem Jagiełło doprowadziła do pokojowej chrystianizacji Litwy.
Bogurodzica - najdawniejsza spisana po polsku pieśń religijna i rycerska. Powstała najprawdopodobniej w 2. połowie XIIIw./na początku XIV. Najstarszy zachowawczy zapis pieśni pochodzi z 1407 roku i zawiera dwie zwrotki. Kolejne dodawane były z biegiem czasu.
Archaizmy - wyrazy i formy wyrazowe, które już wyszły z użytku. Wyróżniamy archaizmy:
słownikowe (leksykalne) - całe wyrazy, które wyszły z użytku
fonetyczne - zmieniła się fonia, brzmienie
fleksyjne - inna była niegdyś odmiana dawnych wyrazów
- składniowe - dot. Innej, dawnej budowy zdań.
Mediewista - człowiek zajmujący się średniowieczem, znawca kultury średniowiecza.
Deesis - idea pośrednictwa wyrażana prośbą, modlitwą wstawienniczą.
Typy, motywy przedstawienia Maryi:
typ Theotokos (gr. Matka Boża) - dogmat o jej macierzyństwie; zwrócona frontalnie, trzymająca przed sobą Jezusa
typ Maryi Przewodniczki - przedstawienie Maryi w ruchu, wyruszającej w drogę, trzymającej na ręku Dziecię,
typ deesis - w centrum kompozycji Jezus, po bokach, w postawie modlitewnej, Jan Chrzciciel i Maryja.
Plankt (lament) - gatunek liryki średniowiecznej, której tematem jest śmierć Jezusa i współuczestnictwo Maryi w męce Syna. Ma on formę monologu cierpiącej Matki Boskiej.
Wzorce osobowe średniowiecza:
asceta - wzorzec średniowieczny, celowa rezygnacja z wszystkich przyjemności życiowych, wyrzekanie się bogactw, umartwianie się, cierpienie, spędzanie czasu na modlitwie, rozmyślaniu o Bogu, postawa miała gwarantować szczęśliwe życie w niebie; np. św. Aleksy
rycerz
władca.
Miłość dworna - miłość łącząca przedstawicieli stanu dworskiego, miłość wysublimowana, wyrafinowana, wytworna, cechująca się dominacją kobiety nad mężczyzną, wynikająca z wolnego wyboru kochanków. To swoista gra miłosna, której najważniejszym elementem były zachowania kulturowe, np. etykieta podczas uczty. Pojmowana była jako służba mężczyzny wobec kobiety, o którą musiał zabiegać.
Etos rycerski - zespół norm społecznych określających zachowanie rycerza, zwłaszcza epoki średniowiecza. Zawiera elementy takie jak:
lojalność wobec władcy
etyka w walce
kierowanie się honorem
wierność Bogu i ojczyźnie
obrona słabszych
służenie damie swojego serca.
Umberto Eco (ur. 1932) - historyk kultury, znawca średniowiecza, pisarz, filozof, profesor.
Eschatologia - dziedzina teologii poświęcona rozważaniu pośmiertnych losów człowieka.
Metafizyka - dziedzina filozofii obejmująca wykraczające poza sferę doświadczenie zmysłowego zagadnienia istnienia i natury świata, rozstrzygająca podstawowe pytania o rzeczywistość, rzeczywistość, rzeczywistość, np. o to, jaki charakter ma wszystko, co istnieje.
Architektura:
Romanizm - X - XII wiek, cechy charakterystyczne: grybe mury, małe okna, przysadziste budowle, rotundy, prostota, surowość, sklepienie kolebkowe i krzyżowe; np. kościół św. Piotra w Kruszwicy.
gotyk, od XII wieku, cechy: smukłość, strzelistość budowli, witraże w oknach, rozeta, harmonia, proporcjonalność, trzy portale, sklepienie krzyżowo-żebrowe; np. zamek w Malborku, ołtarz Wita Stwosza, katedra w Chartes
Teodycea - to teologiczne uzasadnienie, iż Bóg jest dobry i wszechmocny, mimo faktu istnienia zła i cierpienia na świecie. Zło nie pochodzi od Boga, ale jest wynikiem działania człowieka, który podejmuje je wbrew intencjom Boga.
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem - biskup krakowski i kronikarz, napisał Kronikę Polską.
Dualizm - według dualistów umysł i ciało są od siebie całkowicie odrębne i niezależne
Apokryfy - księgi nie wchodzące do kanonu biblijnego
Legenda - w tłumaczeniu utwór przeznaczony do głośnej lektury zawierającej pouczające żywoty świętych i prawione cuda. Z czasem legendę zaczęto rozumieć jako opowieść z zamierzchłej przeszłości nasyconą wątkami cudownymi, fantastyką.
Asceza - dobrowolne wyrzeczenie się dóbr materialnych oraz ziemskich przyjemności.
Groteska - kategoria estetyczna obecna w sztukach plastycznych i literaturze. Przejawia się upodobaniem do absurdy, przesady. Cechuje ją mieszanie w obrębie dzieła odmiennych, przeciwstawnych form estetycznych i obyczajowych: komizm przeplata się z tragizmem, powaga z błazenadą. Zderzanie różnych nastrojów wywołuje efekt uśmiechu i niespodzianki.
Satyra - jakość estetyczna, w której twórca wyraża krytyczny stosunek do określonych zjawisk życia za pomocą ośmieszającej negacji. Ukazanie wad w krzywym zwierciadle, by budzić śmiech odbiorcy.
Erudycja - szeroka wiedza pochodząca ze znajomości wielu dzieł kultury, oczytanie; w literaturze bogate nawiązania do historii literatury, tradycji oraz kontekstów pozaliterackich.