ROLA ŁACINY W KSZTAŁTOWANIU JĘZYKA POLSKIEGO
[Klemensiewicz Zenon, Historia języka polskiego, Warszawa 2002, s. 384 - 386]
Rozwój każdego języka narodowego polega na zmianach zachodzących w systemie leksykalnym i w całej gramatyce języka, ale jest też ściśle powiązany z życiem narodu, z istotnymi zmianami historycznymi.
W przypadku Polski przełomowe znaczenie dla rozwoju języka narodowego miało przyjęcie chrześcijaństwa w 966 r. Wydarzenie to przyniosło korzyści i zmiany zewnętrzne oraz wewnętrzne. Polska mogła poczuć się względnie bezpiecznie, oddalono bowiem zagrożenie przymusowej chrystianizacji. Przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I oddaliło od kraju niemieckie zagrożenie.
Chrześcijaństwo spełniło także funkcję spajającą państwo, pomogło warstwom panującym w sprawowaniu władzy i wprowadziło do Polski łacinę (z której wyłoniły się języki germańskie) jako język urzędowy. Panowanie łaciny nie zaszkodziło jednak polskiemu językowi narodowemu, wręcz przeciwnie - znacznie go wzbogaciło.
Wpływ kultury zachodniej na Polskę zaznaczył się wyraźnie między innymi na płaszczyźnie języka, który w większej mierze czerpie z łaciny niż inne języki słowiańskie. Wpływem języka łacińskiego jest zmiana, która zaszła w języku polskim w obrębie akcentu. Słowiański akcent ruchomy został zastąpiony akcentem padającym na drugą sylabę od końca.
Kolejnym przykładem wpływu łaciny na rozwój języka polskiego jest odejście od stosowania złożonych rzeczowników i przymiotników. W dawnej polszczyźnie występowały one bardzo często, czego przykładem mogą być imiona słowiańskie: Bogumiła, Bolesław, Bogusław.
Przejawem średniowiecznego uniwersalizmu (dążenia do stworzenia z całej Europy uniwersalnej całości) było wszechwładne panowanie łaciny w możliwie wszystkich dziedzinach życia. Łacina była językiem urzędowym, językiem państwa i Kościoła. Powszechność łaciny można by porównać do współczesnego natężenia wpływów języka angielskiego na język polski oraz wszechobecności angielszczyzny w całej Europie, a nawet świecie. Przy pomocy języka angielskiego można się dziś porozumiewać właściwie przebywając w każdym zakątku Ziemi. Podobnie rzecz się miała z językiem łacińskim w średniowieczu. Był to język wykorzystywany w piśmie oraz w mowie. Najdłużej przetrwało panowanie łaciny w kościele, ponieważ ze mszy odprawianej w tym języku zrezygnowano dość niedawno. Znajomość łaciny w okresie średniowiecza świadczyła o czyimś wykształceniu. Łaciny uczono w szkołach i przedmiot ten należał do najważniejszych. Uczniowie nie mogli uwolnić się od obowiązku mówienia po łacinie także poza szkołą, gdyż za to mogły ich czekać kary cielesne, a o przekroczeniu zasad zawiadamiali nauczycieli odpowiedni donosiciele znajdujący się wśród uczniów.
We wczesnym średniowieczu język polski występował w postaci odmian terytorialnych, licznych gwar różniących się między sobą, ale zasadniczo w sferze gramatyki i słownictwa zbliżonych. Dopiero na podstawie dialektów powstawał język ogólnonarodowy, który współcześnie występuje w odmianie potocznej i literackiej (mówionej i pisanej). Różni się on od języka polskiego w epoce średniowiecza tym, że jego użytkownicy to właściwie cały naród. Język narodowy funkcjonuje niezależnie od regionu. Charakteryzuje się tym, że stosują go możliwie wszyscy, którzy są w stanie opanować obowiązujące w nim normy.
W języku polskim obecne jest wiele zapożyczeń z łaciny. Dużą ich grupę stanowią terminy związane z Kościołem i religią chrześcijańską, co związane jest z przyjęciem chrztu i procesem chrystianizacji Polski. Najwcześniej wpływy chrześcijańskie docierały na Śląsk oraz na tereny zamieszkane przez Wiślan (już w IX w.). W związku z chrześcijaństwem pojawiła się nowa terminologia religijna, zaczerpnięta z łaciny. Było to nazewnictwo związane z działalnością Kościoła, nazwy obrzędów, modlitwy, prawdy wiary, nazwy instytucji kościelnych itp. Pośrednio były to też zapożyczenia z języka greckiego, gdyż wiele terminów religijnych zaczerpnięto z Ewangelii, pisanej w języku greckim, a którego dopiero tłumaczono je na łacinę. Część wpływów łaciny na polską terminologię religijną miała formę zapożyczeń, pozostałe stanowiły tłumaczenia wyrazów obcych (kalki językowe). Odrębną grupę stanowią terminy, które powstały w ten sposób, że polskim nazwom nadano nowe znaczenie - chrześcijańskie.
Wpływ łaciny na polszczyznę przejawił się także w powstaniu polskiego alfabetu opartego na łacińskim: ABCDEFGHIJKLMNOPQRTSUVXYZ. Z czasem musiał on zostać udoskonalony, gdyż brakowało w nim znaków dla wielu polskich głosek. Alfabet łaciński zawiera 21 znaków, natomiast w języku polskim istnieje ponad czterdzieści głosek, które trzeba jakoś przedstawić w tekście pisanym. Jednocześnie mogliśmy zrezygnować z litery q oraz x. Korzystając z zasobu łacińskiego alfabetu polscy skrybowie musieli odzwierciedlić bogactwo głoskowe języka polskiego. Stąd trudne jest dziś odpowiednie odczytywanie tekstów średniowiecznych, zwłaszcza tych rękopiśmiennych, gdyż wraz z pojawieniem się druku sytuacja znacznie się poprawiła. Przystosowując alfabet łaciński do potrzeb języka polskiego stosowano kilka zabiegów. Głoski polskie wykazujące podobieństwo brzmieniowe do głosek łacińskich oznaczano tymi samymi znakami graficznymi. Często jednak zasadę tę stosowano do głosek, które znacznie się różniły brzmieniem od głosek łacińskich. Przez tak niedokładny zapis graficzny polskich tekstów średniowiecznych dzisiaj niekiedy trudno odtworzyć prawdziwą wymowę wyrazów w polskich tekstach tego okresu. W celu oddania w grafice fonetyki polskiego języka tworzono z kilku znaków łacińskich jeden znak (dwuznaki i trójznaki), odpowiadający nowej głosce np. sz, cz, rz. Była to grafika złożona, oprócz której zastosowano grafikę zwaną diakrytyczną, a polegającą na dodawaniu do znaków łacińskich kropek, kresek, ogonków nad oraz pod literami. W ten sposób powstała między innymi litera ó, ż, ź, ś, ć.
Zanim łacina mogła jeszcze wpływać na język polski pojawiały się już polskie nazwy w tekstach łacińskich (od I i II w.), w dziełach autorów starożytnych takich jak Pliniusz, rzymski pisarz, który zapisał słowo Wisła jako Vistula.
Historia języka polskiego rozpoczyna się znacznie później i dzieli się na cztery fazy: okres niepiśmienny, staropolski, średniopolski i nowopolski.
Pierwsza faza obejmuje proces wyodrębniania się języka polskiego z prasłowiańskiego i trwała od IX wieku aż do połowy XII wieku. Z tego okresu pochodzi jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytków mowy polskiej - "Bulla gnieźnieńska", dokument w którym papież Innocenty II w 1136 r. brał w opiekę arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Tekst był napisany w języku łacińskim, ale pojawiły się w nim liczne polskie nazwy.
Okres staropolski trwał od połowy XII do XVI wieku. Powstawały wtedy teksty rękopiśmienne i drukowane. Najstarsze zdanie zapisane w całości po polsku, pochodzi z 1270 roku. Zapisano je w tzw. "Księdze Henrykowskiej". Była to pisana po łacinie kronika klasztoru Cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem. Brzmiało ono: "Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj", co oznacza: "Daj, teraz ja pokręcę żarnami, a ty odpocznij". Wypowiedział je chłop Boguchwał do swojej żony mielącej zboże (tęgiej i nieładzącej sobie z ta pracą). Kolejnymi zabytkami polszczyzny średniowiecznej były teksty zapisane w całości w języku polskim, pierwszym z nich była "Bogurodzica".
Kolejny okres rozwoju polszczyzny trwał od XVI do połowy XVIII wieku (odrodzenie i barok). Tworzyli wówczas tacy pisarze jak Mikołaj rej, Jan Kochanowski, Piotr Skarga. W celu uporządkowania zasad polszczyzny stworzono pierwszą gramatykę języka polskiego.
W okresie nowopolskim, trwającym od połowy XVIII wieku nastąpił dalszy rozwój języka w dziedzinie odmiany, wymowy wyrazów i słownictwa, trwający do dzisiaj. Pisali wtedy między innymi: Ignacy Krasicki, Adam Mickiewicz, Bolesław Prus.
Nadal zachodzą zmiany w języku polskim, zwłaszcza na płaszczyźnie słownictwa. Przemiany społeczne wywołują zmiany w zasobie wyrazów. Jedne słowa zanikają, inne pojawiają się.
ZAKRES UŻYCIA OBU JĘZYKÓW
ŁACINA
|
JĘZYKI NARODOWE |
Uniwersalny język Kościoła. W średniowieczu użycie łaciny było znacznie częstsze niż języków narodowych. Twórczość łacińska mogła być łatwiej zauważona na szerszym forum europejskim. Twórcy średniowiecza bezbłędnie operowali łaciną, korzystali też z ustalonych w literaturze łacińskiej reguł pisarskiego rzemiosła. |
W średniowieczu języki narodowe w literaturze zaczęły się dopiero formować. Wyrażały niezbyt skomplikowane treści. Język średniowiecznych zabytków literatury polskiej ujawnia proces kształtowania się polszczyzny wyłaniającej się z dialektów. Formowanie własnego języka umacniało poczucie tożsamości i wspólnoty narodowej.
|
KONSEKWENCJE DWUJĘZYCZNOŚCI LITERATURY
Rozwój i kształtowanie języków narodowych m. in. przez przejmowanie zapożyczeń z łaciny.
Powstawanie pierwszych przekładów.
Udostępnienie literatury dla szerszej publiki.
Popularyzacja piśmiennictwa.
Powstawanie dzieł wielojęzycznych np. Psałterz Floriański (łac. - pol. - niem.) - XIV/XV w.