Jacek Raciborski „System rządów w Polsce : między semiprezydencjalizmem a systemem parlamentarno - gabinetowym”
Wydarzenia roku 1989 pozwalają Polakom na wybór demokratycznego systemu politycznego. Istnieją różne demokracje, ponieważ wiele ustrojów spełnia jej podstawowe kryteria.
System rządów - ogol relacji pomiędzy głównymi organami władzy państwowej. Podstawowe elementy tej władzy to : parlament, rząd, prezydent, sady i trybunały. Odpowiedzią na pytanie, kto jest najważniejszy jest zasada równości poszczególnych władz, w ramach której każda władza powinna mieć pewne instrumenty, które pozwolą jej powstrzymywać działanie pozostałych władz.
DWA HISTORYCZNE MODELE
Poniższych systemów nie różni istotnie usytuowanie władzy sądowniczej, która dalej będzie pomijana.
System prezydencki charakteryzuje dualizm politycznej reprezentacji obywateli zarówno prezydenta jak i parlament wybiera się w wyborach powszechnych, które odbywają się w różnym czasie. Prezydent jest głową państwa i szefem egzekutywy, którą sam kreuje. Parlament nie może skrócić jego kadencji, ale i on nie może rozwiązać parlamentu. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem. Parlament zaś autonomicznie stanowi prawo. Prezydentowi zazwyczaj nie przysługuje inicjatywa ustawodawcza, ale najczęściej ma prawo wyrazić weto, którego odrzucenie wymaga kwalifikowanej większości głosów.
System parlamentarny to system rządów, w którym wyłaniany w wyborach powszechnych parlament kreuje egzekutywę na czele z premierem. Rząd ponosi polityczna odpowiedzialność przed parlamentem, ale może tez rozwiązać parlament i doprowadzić do rozpisania przedterminowych wyborów. Rząd ma pełnię władzy wykonawczej i duży wpływ na proces ustawodawczy.
Demokratyczne systemy rządów w różnych państwach stanowią różne kombinacje elementów z powyższych modeli. Dla rozważań o polskich przemianach ustrojowych najważniejszy jest semiprezydencjalizm ( zwany też systemem polprezydenckim lub prezydencko - premierowskim ). Cechuje go dualizm władzy wykonawczej, która sprawują prezydent wybierany w wyborach powszechnych i rząd z premierem na czele, cieszący się poparciem parlamentu. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, jest wybierany na z góry określoną kadencje. Parlament ni moze go odwołać, natomiast on może rozwiązać parlament przed upływem kadencji. Prezydent powołuje premiera i ministrów, ale musi uzyskać wotum zaufania od parlamentu. Ma ważne kompetencje w zakresie polityki zagranicznej i obronnej.
W praktyce spotykane są systemy parlamentarne, w których parlament w pełni dominuje nad rządem; parlamentaryzm zracjonalizowany; system kanclerski z silna pozycja kanclerza aż do systemu westminsterskiego z dominacja gabinetu nad parlamentem.
Krytyka semiprezydencjalizmu opiera się na następujących argumentach : mało odporny na zamachy stanu, trudności w rozwiązaniu problemu reprezentacji mniejszości, słabe i amorficzne partie, mało elastyczne w sytuacji kryzysów. Tylko nielicznie teoretycy dostrzegają zalety tego systemu : ograniczenie partykularyzmów, prosty i szybki proces decyzyjny, jednoznaczna odpowiedzialność polityczna.
POLSKA 1989 - PODSTAWOWE WYBORY INSTYTUCJONALNE
Formalnie zaprojektowanym systemem przy Okrągłym Stole i sformalizowanym w nowelizacji konstytucji w kwietniu '89 był parlamentaryzm.
Prezydent miał być wyłaniany przez Zgromadzenie Narodowe na 6-letnia kadencje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej polowy członków Zgromadzenia.
Nikt poza nim nie mógł wysuwać kandydata na premiera. Mimo to rząd był emanacja Sejmu i przed nim ponosił odpowiedzialność. Prezydent miał inicjatywę legislacyjna oraz prawo weta, dla którego przełamania potrzebne 2/3 głosów w Sejmie. Gdyby natomiast Sejm nie był zdolny powołać rządu lub gdyby przez 3 miesiące nie uchwalił budżetu, prezydent mógł rozwiązać Sejm.
Istotnym elementem projektu Okrągłego Stołu był bikameralizm : powołano Senat z dość poważnymi uprawnieniami w procesie ustawodawczym.
ELEMENTY SEMIPREZYDENCJALIZMU W LATACH 1991 - 1993
Od 1990r. istotne przesłanki zmiany systemu. Nowela wrześniowa - wprowadzono bezpośrednie, powszechne wybory prezydenta z zasadą bezwzględnej większości.
Rozpoczyna się strukturalizacja życia politycznego w formy partyjne.
Okres od stycznia 1990 do października 1991 to okres semiprezydencjalizmu -
prezydent kontroluje rząd, przejął kontrolę nad siłami zbrojnymi, służbami specjalnymi, polityka zagraniczną. Rząd nie ma mocnego zaplecza parlamentarnego.
Wybory 10. 1991r. bez progów wyborczych utrwalają fragmentaryzację systemu partyjnego - rosną napięcia między naczelnymi organami władzy państwowej.
Sejm i prezydent wykraczają poza swoje kompetencje:
Sejm przyjmuje uchwałę lustracyjną
Prezydent przekraczał swoje kompetencje w sprawach polityki zagranicznej, obronnej i wewnętrznej (wstrzymanie naliczania odsetek od niespłaconych przez rolników kredytów)
Minister obrony narodowej Jan Parys ignorował uprawnienia prezydenta w spr. Polityki zagranicznej i obronnej - wszystko to doprowadziło do obalenia rządu Olszewskiego (IV. 1992)
Niezdolność kolejnego premiera (Pawlaka) do utworzenia większościowego gabinetu - polityczna alienacja obywateli.
17.10. 1992 - Mała Konstytucja (rządy Suchockiej) była konsekwencja kompromisu między prezydentem a głównymi siłami parlamentarnymi; „ustawa konstytucyjna o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym” wprowadziła:
zasadę podziału i równorzędności władz (Sejm i Senat - władza ustawodawcza, Prezydent i Rada Ministrów - władza wykonawcza, niezawisłe sądy - władza sądownicza)
sprecyzowała prerogatywy prezydenta i wprowadziła zasadę kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra dla aktów prezydenta
rząd powoływany przez prezydenta, ale wymóg uzyskania wotum zaufania w Sejmie
rząd zyskał możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy
możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta, gdy ten uchwali wotum nieufności dla premiera i nie powoła nowego
zniosła prawo prezydenta do rozwiązania parlamentu, gdy ten przyjmie ustawę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie obowiązków.
RZĄDY KOALICJI SLD - PSL: KRYZYS I ROZKWIT INSTYTUCJI PREZYDENTA
W 1993r. zmieniły się reguły wyborów parlamentarnych - progi wyborcze, zmiana preferencji politycznych w społeczeństwie doprowadziły do ukształtowania się większości parlamentarnej i powstania koalicyjnego rządu SLD - PSL.
Rząd mógł odrzucić każde weto prezydenta, co osłabiło jego rolę, ale nie doszło do tego przez konflikty w koalicji.
Rządząca koalicja robiła wszystko, żeby zmarginalizować rolę prezydenta, co doprowadziło do erozji autorytetu urzędu prezydenta. Zmiana relacji miedzy najwyższymi organami władzy panstwowej nastąpiła, gdy prezydentem został Kwaśniewski - wywierał znaczny, ale bezkonfliktowy wpływ na rząd Cimoszewicza, dysponował silnym zapleczem parlamentarnym, miał sukcesy w polityce zagranicznej (NATO) - doprowadziło to do wzmocnienia pozycji prezydenta.
LATA 1997 - 2001: W KIERUNKU SYSTEMU PARLAMENTARNO - GABINETOWEGO
Konstytucja 17.10.1997r. wprowadziła system zwany parlamentaryzmem zracjonalizowanym
Dążenie do wzmocnienia pozycji rządu i premiera przez:
ograniczenie możliwości odwołania do trybu konstruktywnego wotum nieufności wymagającego większości ustawowej liczby posłów
pełne uniezależnienie premiera od Sejmu w zakresie powoływania i odwoływania członków RM
wpływ na proces ustawodawczy
powiązanie politycznej egzystencji rządu z osoba premiera (dymisja premiera równoznaczna z dymisja rządu)
wymóg kontrasygnaty premiera dla wszystkich aktów prezydenta
bezpośrednie podporządkowanie UOP premierowi
RM utraciła (w porównaniu z Małą Konstytucją) możliwość wydawania rozporządzeń z mocą ustawy
Zmniejszył się zakres kompetencji prezydenta w stosunku do Małej Konstytucji:
3/5 głosów w Sejmie(zamiast 2/3) wystarczyło do uchylenia weta prezydenta
polityka zagraniczna należy do rządu
prezydent stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa a nie jak wcześniej kieruje bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym
rozszerzenie zakresu kontrasygnaty
zlikwidowanie możliwości podwójnego kontestowania ustaw (albo weto albo do Trybunału Konstytucyjnego)
Konstytucja 1997r. zbliża Polskę do systemu parlamentarno gabinetowego (w niemieckim wydaniu kanclerskim), jednak dualizm egzekutywy i powszechny wybór prezydenta uniemożliwiają jednoznaczna kwalifikację.
Mimo ograniczenia kompetencji prezydenta nie doszło do marginalizacji jego urzędu, bo miał wysokie poparcie społeczne, oparcie w opozycji parlamentarnej, sukcesy na arenie międzynarodowej, umiejętnie wykorzystywał wszelkie możliwości politycznego działania.
Systemu rządów 1997 - 2001 nie można nazwać kanclerskim z powodu:
politycznej słabości premiera Buzka
szczególnej roli Krzaklewskiego wpływającego na rząd
konfliktów w koalicji
szybka erozja zaplecza parlamentarnego rządu
konflikty między członkami RM
PO 2001 ROKU: ROZCHWIANY SYSTEM PARLAMENTARNO - GABINETOWY
Mimo, że w 2001r. wybory wygrało SLD wzmogły się konflikty o zakres realnej władzy między prezydentem i premierem.
Koalicja była na tyle silna, że rola prezydenta była niewielka, np. musiał powołać wskazanego przez koalicje premiera i rząd, nie miał możliwości jego wykreowania.
W polityce zagranicznej harmonia - starania do członkostwa w UE.
W połowie 2003r.:
istnieje przewaga gabinetu nad prezydentem i parlamentem, ale rola prezydenta jest większa niż zakłada to zracjonalizowany parlamentaryzm
po rozpadzie koalicji rząd ma charakter mniejszościowy i dominuje nad parlamentem tylko dzięki dezintegracji opozycji (system parlamentarno - gabinetowy wymaga kontroli rządu nad parlamentem)
a więc system rządów można nazwać rozchwianym z tendencja do systemu parlamentarno - gabinetowego
W Polsce istnieje strukturalny (wynikający z pozycji ustrojowej władz) konflikt między prezydentem a rządem. Jego natężenie zależy od regulacji konstytucyjnych i politycznej siły partnerów konfliktu. Ponieważ w III RP była zmienna, system rządów oscyluje między semiprezydencjalizmem a systemem parlamentarno - gabinetowym.