opracowania z dawnych lat, Raciborski System rządów w Polsce, J


J. Raciborski: „System rządów w Polsce: między semiprezydencjalizmem a systemem parlamentarno - gabinetowym” w: J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak - Rudnicka, J. Kilias, Demokracja polska 1989 - 2003, Warszawa 2004

System rządów (reżim polityczny) - ogół relacji pomiędzy głównymi organami władzy państwowej.

Jakie są podstawowe elementy siatki władzy objęte systemem rządów?

Podstawowe modele systemów rządów w demokracjach:

  1. System prezydencki

  2. System parlamentarny (westminsterski)

  3. System półprezydencki

Cechy systemu prezydenckiego:

  1. dualizm politycznej reprezentacji obywateli;

  2. powszechne wybory parlamentarne i prezydenckie, które odbywają się w innym czasie;

  3. prezydent jest głową państwa i szefem egzekutywy;

  4. parlament nie może skrócić kadencji prezydenta (wyjątki: pozbawienie urzędu za łamanie konstytucji lub za przestępstwo kryminalne);

  5. prezydent nie może rozwiązać parlamentu;

  6. prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem;

  7. parlament autonomicznie stanowi prawo (zazwyczaj prezydent nie posiada inicjatywy ustawodawczej);

  8. prezydent ma prawo weta (odrzucenie wymaga kwalifikowanej większości głosów).

Najbliżej modelu systemu prezydenckiego są USA (rodowód tego systemu).

Krytyka prezydencjalizmu:

Zalety prezydencjalizmu (nieliczni je dostrzegają):

Cechy systemu parlamentarnego:

  1. parlament wyłaniany jest w powszechnych wyborach;

  2. parlament kieruje egzekutywą na czele z premierem;

  3. rząd ponosi odpowiedzialność polityczną przed parlamentem;

  4. rząd może rozwiązać parlament i doprowadzić do przedterminowych wyborów;

  5. rząd ma pełnię władzy wykonawczej i duży wpływ na władzę ustawodawczą.

System parlamentarny narodził się w Wielkiej Brytanii i tutaj dalej funkcjonuje.

Typy systemu parlamentarnego:

Cechy systemu półprezydenckiego (inaczej zwany semiprezydencjalizmem czy systemem prezydencko - premierowskim):

  1. dualizm władzy wykonawczej (rząd i prezydent);

  2. rząd i prezydent wybierani w wyborach powszechnych;

  3. prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem i jest wybrany na z góry określoną kadencję;

  4. parlament nie może odwołać prezydenta;

  5. prezydent może rozwiązać parlament (zazwyczaj po spełnieniu określonych warunków) i zarządzić przedterminowe wybory;

  6. prezydent powołuje premiera i ministrów (jego swobodę ogranicza konieczność uzyskania przez rząd wotum zaufania w parlamencie);

  7. ważne kompetencje prezydenta w zakresie polityki zagranicznej i obronnej.

Semiprezydencjalizm występuje we Francji (V Republika).

Hiperprezydencjalizm - system rządów występujący w Rosji. Charakteryzuje się większą rolą prezydenta w procesie legislacyjnym. Prezydent może rozwiązać parlament, jeśli ten odmówi współpracy.

System rządów w Polsce od przełomu 1989 roku do 2003:

  1. Rząd Mazowieckiego (VIII 1989 - XI 1990) - system parlamentarno - gabinetowy, później semiprezydencjalizm (od I 1990)

Ukształtował się system parlamentarno - gabinetowy, mimo że w projekcie okrągłostołowym silne były elementy prezydencjalizmu. Powód: słaba legitymizacja społeczna prezydenta Wojciech Jaruzelskiego.

Nowela wrześniowa (1990) wprowadza bezpośrednie, powszechne wybory prezydenta z zasadą bezwzględnej większości, co przesądza o poważnej zmianie systemu w kierunku semiprezydencjalizmu.

  1. Rząd Bieleckiego (I 1991 - XII 1991) - system półprezydencki.

Wyraźne przesunięcie centrum władzy wykonawczej w kierunku prezydenta. Elekcja prezydenta w wyborach powszechnych zmieniła rozkład władzy - uprawomocnienie roszczeń prezydenta do bezpośredniego wpływu na wszystkie ośrodki władzy. W praktyce, to Lech Wałęsa wyznaczył Bieleckiego na premiera i w pełni kontrolował rząd. W tym samym czasie parlament autonomizuje się. Prezydent wykraczał poza swoje kompetencje - kryzys polityczny, który wzmógł polityczną alienację obywateli i spowodował spadek zaufania do instytucji władzy.

  1. Rząd Olszewskiego (XII 1991 - VI 1992) - system na krawędzi kryzysu.

  2. Rząd Suchockiej (VII 1992 - X 1993) - źle funkcjonujący system parlamentarny.

Mała Konstytucja z dnia 17 X 1992 uporządkowała relacje między organami władzy państwowej (zniosła preponderancję (prymat) Sejmu), wprowadziła podział władz, ale zrodziła też nowe obszary napięć.

Najważniejsze rozstrzygnięcia Małej Konstytucji:

  1. sprecyzowanie prerogatyw prezydenta i wprowadzenie generalnej zasady kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra dla innych aktów urzędowych prezydenta;

  2. rząd powoływany przez prezydenta (zasada typowa dla systemu prezydenckiego) przy wymogu uzyskania przez rząd wotum zaufania w Sejmie - wymóg ten umocnił parlamentarny charakter rządów;

  3. dopuszczenie możliwości wydawania przez rząd dekretów z mocą ustawy, ale po uzyskaniu dodatkowego ustawowego upoważnienia;

  4. możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta w wypadku, gdy ten uchwali wotum nieufności dla premiera i nie powoła nowego;

  5. zniesienie prawa prezydenta do rozwiązania parlamentu w sytuacji, gdy ten przyjmie ustawę lub uchwałę uniemożliwiającą prezydentowi wykonywanie obowiązków.

  1. Rządy koalicji SLD - PSL w latach 1993-95 .

Konflikty w trójkącie rząd-prezydent-Sejm:

  1. Rządy koalicji SLD - PSL w latach 1996 - 1997 - system półprezydencki.

Po objęciu urzędu prezydenta przez A. Kwaśniewskiego nastąpiła radykalna zmiana relacji pomiędzy najwyższymi organami władzy państwowej, a także rozkwit prezydentury jako instytucji.

  1. Lata 1997 - 2001 po uchwaleniu Konstytucji 1997 roku - system parlamentarno - gabinetowy.

Wielu konstytucjonalistów system rządów, który wprowadziła Konstytucja nazywa parlamentaryzmem zracjonalizowanym, choć rola prezydenta jest większa niż to zakłada zracjonalizowany parlamentaryzm.

Najważniejsze rozstrzygnięcia Konstytucji 1997 roku:

  1. wzmocnienie roli rządu i premiera (ograniczenie zasady preponderancji parlamentu).

  • ograniczenie kompetencji rządu;