KONCEPT I KONCEPTYZM
NAZWA
Łac. „conceptus” = objęcie, poczęcie.
W renesansie termin ten pozyskał nowe funkcje znaczeniowe, epistemologiczno-psychologiczne: „pojęcie, myśl, pomysł”.
W tym zakresie stał się jednym z najważniejszych terminów teorii procesu twórczego i estetyki manierystyczno-barokowej, wraz z pochodzącymi od niego terminami innojęzycznymi: włoskie „concetto”, hiszpańskie „concepto”, angielskie „coceit”, polskie „koncept”.
Ewolucja znaczenia:
pomysł ogólny utworu,
jedna z pomysłowych myśli w utworze,
myśl,
myśl cenna i pełna polotu (dowcipu).
Platońska renesansowa psychologia twórczości:
Szereg pojęć związanych z TEORIĄ INTELEKTU i TEORIĄ INGENIUM:
IDEA - CONCEPTUS - IMAGO - ARS - OPUS.
W umyśle istnieje (lub powstaje) pewna ogólna idea (forma), domagająca się ekspresji w dziele literackim.
Jej pojęciowo - wuobrażeniowa konkretyzacja, plan, zarys (disegno) to conceptus.
Dalsze wyraźniejsze opanowanie przez nią wyobraźni twórcy to imago (obraz).
Jej realizowanie w konwencjach konkretnej dziedziny sztuki to ars (kunszt) lub maniera.
Wytwór tego procesu to opus - dzieło, realizujące kolejne etapy aktu twórczego, będące w całości odpowiednikiem konceptu jako generalnego pomysłu i zarazem ramą, w której mieszczą się wszystkie podporządkowane mu chwyty artystyczne, pomysły, trafne myśli, zwane też konceptami lub inwencjami (inventiones).
MANIERYZM - kierunek w kulturze włoskiej 2 połowy XVI w. Poddawał przekształceniom takie elementy renesansu, jak doskonałość formalna i dążenie do harmonii, faworyzował dekoracyjność, wyrafinowanie formalne, wątki fantastyczne. W literaturze jego przejawem jest m.in. zrywająca z klasycznymi wzorami epika T. Tassa (poemat „Jerozolima wyzwolona”)i bogata pastoralna literatura, m.in. dramat „Il pastor fido” G. B. Guariniego.
INGENIUM (łac. „rzecz wrodzona, naturalna zdolność twórcza”) - w antycznych teoriach estetycznych: określenie wrodzonych dyspozycji i zdolności twórczych artysty; w estetyce baroku: główne pojęcie oznaczające właściwości umysłu artysty uznane za podstawowe i niezbędne w procesie twórczym (talent, intuicja twórcza, przenikliwość, pomysłowość), jak i cechy dzieła dzięki nim osiągnięte (nowość, oryginalność, wdzięk). Pozostawało w związku z kategoriami konceptu, wyobraźni i natchnienia.
Retoryka dzieliła proces twórczy na: INGENIUM - ARS - EXERCITATIO.
Przymioty samej władzy ingenium: szybkość, bystrość, przenikliwość, subtelność, obfitość, abstrakcyjność, intuicja, lotność, oryginalność, wynalazczość, poszukiwanie nowości, łatwe chwytanie i łączenie pojęć przeciwstawnych, zdolność szybkiego kojarzenia, chęć wywołania podziwu, pewnego rodzaju niezależność.
Wypowiedzi metapoetyckie poszerzają znaczenie retoryczne, a nawet psychologiczny zakres znaczeniowy.
JAN ANDRZEJ MORSZTYN źródło swej weny widział w dążeniu do językowych gier towarzyskich:
„Język za dworstwo miałem i za żarty”
(Pokuta w kwartanie)
Terminy retoryczne dotyczące ewolucji semantycznej konceptu u schyłku XVI i XVII w.:
ACUTUM i ARGUTUM - dyspozycja do tzw. ostrych i celnych bądź dowcipnych myśli (acumina) oraz osiągnięte przez nie efekty samego dzieła, zarówno w zakresie ujęć tematycznych, jak i chwytów dialektycznych i stylistycznej ornamentyki.
W tym świetle concetti stały się wyznacznikiem stylu konceptystycznego (patrz: manieryzm).
ISTOTA KONCEPTU I KONCEPTYZMU
Literatura łacińska - teren poszukiwań nowych form artystycznej ekspresji, mogący zastąpić wykorzystany już wielokrotnie przez większej i mniejszej rangi imitatorów repertuar przejętych od klasyków pomysłów treściowych i środków artystycznych.
Metafora okazała się najdogodniejszym elementem literackiej ornamentyki, gdyż nie naruszając leksykalnej normy klasyczności, mogła stwarzać nowe związki pomiędzy wyrazami i pojęciami.
Popularność metafory od połowy XVI w. Wywołana była nie tylko praktycznymi potrzebami warsztatów pisarskich, ale też silniejszym oddziaływaniem literackiej teorii Arystotelesa.
Znamieniem charakterystycznym manierystycznego i barokowego konceptyzmu nie jest jednak metafora.
Najwyższą rangę w teorii i praktyce tego kierunku zyskiwały przenośnie, polegające na zestawianiu pojęć odległych, i figury lub tropy wywołujące szok lub zdziwienie, wymagające w procesie twórczym i w percepcji czytelniczej szczególnego wysiłku intelektualnego oraz daru bystrej inteligencji.
Świat konceptysty to wielka zagadka, ale nie zagadka bez klucza; leży on w filozoficznych założeniach epoki:
we wzajemnej analogii mikro- i makrokosmosu;
w tajemniczych związkach wszechrzeczy;
w powszechnej korespondencji odpowiadających sobie we wszechświecie zjawisk.
Proces poznawczy polegać miał na odczytywaniu tej wielkiej „księgi” lub, jak pisał św. Augustyn, tego „doskonałego poematu, w który Boski plan (lub koncept) został wpisany dla pragnących go zgłębiać umysłów jak uczony hieroglif, jak szarada różnego poziomu znaczeń i symboli. (Cytat z De civitate Dei).
Twórczość konceptystów to twórczość o wysokim stopniu zintelektualizowania (celebralna), odwoływała się nie tyle do uczuć czy do operującej malarską dynamiką wyobraźni, ile do intelektu, a właściwie do jego odpowiednika w sferze sztuki i literatury - do ingenium.
DISEGNO - i rysunek, i znak.
„Czym dla oczu piękno, a dla sztuki harmonia, tym jest `concepto' dla umysłu”
B. Gracian
IMAGINACJA - obrazy pochodzące z wrażeń zmysłowych.
INGENIUM - pojęcia czyste, wyabstrahowane relacje, definicja, przeciwieństwa.
Specyfika znaczeniowa i zewnętrzny kształt wiersza (romby, kwadraty, anagramy) - oddziaływanie na zmysł wzroku.
Pierwotnie domeną konceptu była warstwa znaczeń ujętych w sposób niemal matematyczny (ówcześnie napisano by „punktycznych” - termin z retoryki).
Konceptysta unika opisów i wyglądów rzeczy, fascynują go ich wzajemne relacje.
W metaforze interesuje go gra proporcji (nie jej funkcja unaocznienia).
Wśród relacji najcenniejsze są te, które polegają na różnicach (nie te, które wskazują na podobieństwa).
Na I planie:
figury oparte na przeciwieństwach:
antyteza;
paradoks;
oksymoron;
odległa metafora;
wszelkiego rodzaju umyślne dysonanse:
elipsa;
inwersja;
brak międzyzdaniowej ciągłości.
Porównania są zbyt ewidentne, okres retoryczny zbyt zhierarchizowany.
Okres retoryczny - charakterystyczne dla stylu retorycznego rozbudowane zdanie, złożone z celowo uporządkowanych i zhierarchizowanych zdań składniowych, tworzące zamkniętą całość znaczeniowo-intonacyjną o wyraziście zaznaczonym początku i zakończeniu; podstawę jego wewnętrznego ładu stanowią:
stały, niezależny od liczby zdań składowych podział na 2 człony: protasis (poprzednik) i apostasis (następnik);
klarowność relacji między poszczególnymi częściami okresu retor., szczególnie symetryczność zestawień, wyrazistość nawiązań wielospójnikowych, szyk antycypacyjny;
rytmiczne wyrównania części, szczególnie ich upodobnienia pod względem budowy składniowo - intonacyjnej, rozmiaru oraz współbrzmień głoskowych, zwłaszcza w zakończeniach członów.
Oprócz szokujących zestawień i zagadek - walor konceptu ma sama krótkość, daje bowiem poczucie żywości i satysfakcję szybkiego ogarnięcia tak sformułowanej myśli.
Stąd popularność sentencji, maksym, przysłów, godeł.
Figury, które same w sobie takich walorów nie zawierają (pospolite porównania, niekontrastowe epitety) odświeżają się przez chwyt ostentacyjnego nagromadzenia litanijnej wyliczanki, uporczywej tautologii.
TEORIE KONCEPTU
MACIEJ KAZIMIERZ SARBIEWSKI - De acuto et arguto (rozprawa).
„Pointa (acutum) jest to mowa, w której zachodzi zetknięcie się czegoś niezgodnego i zgodnego, czyli jest w słownym wypowiedzeniu zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnością (consors discordia vel discors concordia)”.
Typologia różnych innych określeń konceptu, formułowanych przez współczesnych mu uczonych (głównie jezuickich):
pojęcie retoryczne: piękna sentencja, rzadka metafora, alegoria, hiperbola lub podobieństwo;
pojęcie dialektyczne: porównanie rzeczy w zakresie wielkości albo zgodności tematu z przedmiotem, oszukańczy sofizmat;
pojęcie psychologiczne: niespodzianki, „szokujące oczywistości”
Po Sarbiewskim - Pellegrini, Tesaura, Masena.
W Polsce teoria konceptyzmu pojawiła się w rękopiśmiennych retorykach i poetykach:
z racji różnie określanych stylów, które go w szczególny sposób eksponują;
przy okazji omawiania poezji epigramatycznej lub w ogóle poezji kunsztownej;
jako generalna kategoria estetyczna ówczesnej poezji i prozy.
Schyłek popularności konceptów:
w niektórych krajach już w połowie XVIII w. (albo nawet wcześniej);
w skali ogólnej - koniec XVII w. lub 1. i 2. dekada XVIII w. (Francja, Anglia).
KONCEPTYZM W LITERATURZE STAROPOLSKIEJ
Od lat 80. XVI w. (Szarzyński) po 1. połowę XVIII w.
TYPY KONCEPTU:
PETRARKISTOWSKI - reprezentujący wyszukane konwencje erotyczne.
TOPOSY:
wizerunek pięknej pani dokonywany w afektowanych porównaniach jej oczu, lic, włosów, zębów i piersi do słońca, owoców lub kwiatków, promieni, śniegu i wulkanów;
jej zbawczy wpływ na naturę - kwiaty rozkwitają lub więdną zależnie od jej obecności;
udręki kochanka wygłaszane w oksymoronach przywołujących lód i ogień, życie i umieranie, noc i dzień (Naborowski, Zimorowic, J. A. Morsztyn -Poeci baroku.doc).
METAFIZYCZNY - w którym język duchowej mistyki łączy się często z sensualizmem języka erotycznego, a źródłem najśmielszych konceptów są wielkie paradoksy wiary (Sęp Szarzyński, Grabowiecki).
EMBLEMATYCZNO - HERALDYCZNY i ELOGARNY - w którym symbol i epitet są bardziej niż kiedykolwiek lakoniczne i pozbawione eksplikacji kontekstu, ponieważ wszelki opis zastępuje współistniejący w utworze lub domyślny obraz, godło bądź różnego typu monument.
ETYMOLOGICZNY, TAUTOLOGICZNY, EUFONICZNY lub GRAFICZNY - polegający na językowej grze wyrazów, członów retorycznych, dźwięków, znaczeń lub formy zapisu w poezji wizualnej (postaci rozwijane w nurcie tzw. kulturanizmu, zwł. przez epigramat).
5