TWÓRCZOŚĆ ADAMA NARUSZEWICZA
Typowy poeta przełomu, działający na pograniczu 2 epok.
Szczególny charakter twórczości - nowatorska w podejmowaniu prób klasycystycznych, rokokowych, nawet sentymentalnych, ale wyrastająca z barokowych, sarmackich tradycji.
Wiersze panegiryczne - pisane po łacinie i po polsku w barokowym stylu.
Nieliczne wiersze okolicznościowe, np. Oda na śmierć Augusta III.
Redaktor Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych.
Styl Naruszewicza, jeśli nie jest panegiryczno-dworski, staje się patetycznym kazaniem z pełnym wyczuciem dystansu wobec królewskiego majestatu.
Przekład 2 tomów Dzieł wszystkich Tacyta.
4-tomowa edycja Dzieł przygotowana przez F. Bohomolca.
Prawie cały dorobek Naruszewicza do 1778, pominięto jedynie, oprócz obscoenów i niektórych wierszy politycznych, wypowiedzi poetyckie całkowicie osobiste.
ODY - zebrane w 4 księgach Liryków. Podporządkowanie ogólnym założeniom poetyki klasycystycznej. Pochwały Boga, wielkich wydarzeń, spraw i ludzi. Podniosłość i szlachetność tonu. Konstrukcja - pozorny nieporządek. Liryka oparta na konstrukcji retorycznej.
Ody bohaterskie, filozoficzne, moralne - pisane wysokim stylem: Hymn do Boga, Hymn do Słońca, Do malarstwa, Oda do Fortuny, Do poezji, Głos umarłych.
Ody okolicznościowe - Na obrazy Polaków starożytnych, wiersz radosny, czyli Dytyramb z okazji zupełnego ozdrowienia JKMci, Na pokój marmurowy, Do Stanisława Augusta … z okazji otrzymania swego zdrowia.
Ody nasycone elementami satyry i wstawkami opisowymi.
Anakreontyki, erotyki - Odjazd, Zabawa moja, do zazdrości, Do obłoków. Poezja prosta, intymna, pozbawiona ozdób barokowych.
Oda do Ojczyzny z okazji niesłychanego przypadku JKMCi - zwrot bezpośredni do upersonifikowanej Ojczyzny. Opis porwania króla. Częste anafory - wzmocnienie wrażenia nieszczęścia i uczucia oburzenia, oskarżanie sprawców niecnego czynu. Klarowność myśli. Gwałtowność inwektywy. Pytania retoryczne, wykrzyknienia. Wyszukane zwroty, uwznioślone peryfrazy, rozbudowane epitety.
Ody patriotyczne - przyczyna nieszczęść Polski - osłabienie władzy królewskiej i powstanie oligarchii magnackiej. Inwektywy antymagnackie. Analiza rozkładu moralnego społeczeństwa. Przestroga przed całkowitym upadkiem kraju. Wiara w wyniki akcji reformatorskich. Głos umarłych - po I rozbiorze, atmosfera klęski; nawiązanie do „poezji grobów” Younga; szlachetna prostota, mądre obserwacje; precyzyjna, sugestywna analiza całkowitego rozkładu istniejących instytucji i norm społecznych, wykazanie ich pozorności, fikcyjności.
Ody refleksyjne, filozoficzne - pochwały cywilizacji, nauki, twórczej mocy rozumu oraz terminologia „wieku złotego”, koncepcje Russowskie. Mit „stanu natury” - 1) argument hist., służy do prób konstruowania wzoru „przodków cnotliwych”, żyjących w dawnych czasach, praktykujących surowe cnoty, których przeciwstawiał generacji sobie współczesnej; 2) podstawa krytyki stosunków społecznych w Polsce. Do gminu - prawdziwą cnotę można znaleźć tylko wśród ludu.
Liryki osobiste - pochwały mierności, arkadyjskiego mitu ziemiańskiego (Nic nadto). Apologia rzeczywistych cnót (Do strumienia). Elementy autobiograficzne (Szczęśliwość, Odjazd, Do Zazdrości). Wiele uroku, interesujące myśli, prawdziwe wzruszenia.
Satyry - obywatelski ton, siła i prostota wyrazu. Mała forma poetycka, nie miała dokładnie sformułowanych recept i przepisów w poetykach klasycystycznych; cel - piętnowanie wad i wykroczeń współczesnych, ukazanie świata odchylonego od normy, krytyka i analiza istniejącego zła, propozycje rozwiązań pozytywnych. Żywioł demaskatorski i parenetyczny. Naruszewicz nie poświęca osobnych satyr konkretnym sprawo politycznym, ustrojowym czy wydarzeniowym, źródło akcji demaskatorskiej - stwierdzenie rozkładu norm moralnych życia społecznego, co z kolei doprowadziło do degeneracji instytucji i urządzeń państwowych. Cel - wychowanie człowieka i obywatela, wyposażonego w nowy system wartości, rozumiejącego szkodliwość uznawanych dotychczas mitów i wzorców obyczajowych. Satyra - narzędzie edukacji społecznej.
Wiek zepsuty - programowa satyra ilustruje stan utraconej jedności, przeciwstawia obecne zepsucie dawnym cnotom. Kompromitowanie fałszywych wartości. „Powrót do źródeł” i do pełnienia autentycznych cnót. Ostra krytyka mitologii szlacheckiej, deprawacji obyczajów, dumy magnackiej. „pozorności” cnót pełnionych, zaniku patriotyzmu, anarchii, ucisku chłopów. Wzór „starożytnych Polan”, którzy żyli w prostocie i surowości obyczajów, nie znali sztucznych potrzeb, dzielni patrioci (mit „przodków poczciwych”).
Pochlebstwo - wizja senna po „pałacu Pochlebstwa”, gdzie panuje fałsz i zakłamanie życia dworskiego, kult pozorów, atmosfera panegiryzmu. Akcenty polityczne, antymagnackie. Podobny charakter - Sekret.
Chudy literat - atakuje zacofanie sarmackiej prowincji.
Reduty - przemówienia narratora do Walka, którego obecność jest tylko kilka razy zaznaczona w tekście. Kształt rewii typów, przypominającej konwencje teatru lalek. Obserwacje przejeżdżających „redutników” - chociaż karnawał minął, wszyscy noszą maski - zabieg poetycki służy charakterystyce świata pozorów, w którym każdy udaje, że jest inną postacią niż w rzeczywistości. Postaci kolejno kompromitowane. Źródła wspaniałości - ciężka praca i krzywda chłopów. Uwagi o tragicznej sytuacji kraju w formie zawoalowanej lub bezpośredniej.
Konstrukcja satyr - przeważnie monolog autorski, mistyfikowany dialog. Nie ma zwartości i symetrii. Liczne dygresje, powtórzenia, szczegółowa, wielostronna dokumentacja wywodów i analiz, wyliczania, anafory, metaforyka, uplastycznienie obrazu, sztuczne konstrukcje, peryfrazy, hiperbolizacja metafor, zestawienia kontrastowe, antytezy, inwektywy.
Sielanki - oryginalne i przerabiane z Gessnera (Folwark, Smutek, Do poezji - wyrażenie poglądu na twórczość ludową, top „oracza”). Mitologizacja metafor. Ślady kontynuacji form konwencjonalnych, dworskich (Oczekiwanie na towarzyszów). Przymierze - motyw przebrania, zamiany ról śmierci i miłości, teatralność i przemienność wizji świata, spiętrzenie antytez, paralel, zmieniających się kolejno obrazów, koncepty palenia się i schnięcia z miłości. Strumień - minoderyjność opisu, zgrabne peryfrazy.
Epigramaty, bajki.
Historia narodu polskiego.
Balon - pochwała rozumu.
Zainteresowanie dla frywolnego ludowego erotyku.
Brak przestrzegania zasad klasycystycznych „bienseances”, elegancji języka, dążenie do konkretu zamiast postulowanej przez poetyki ogólności, naruszenie symetrii kompozycyjnej, jedności tonu.
Budowanie malarskich metafor, używanie języka dosadnego, czasem wulgarnego i rubasznego. Antytezy. Dynamizowanie opisów i dialogów. Obrazy alegoryczne, personifikowanie pojęć oderwanych - ukazywane plastycznie, wyposażone w konkretne realia. Realistyczne, nieraz drastyczne obrazy. Epitety złożone. Inwersja powoduje często niezrozumiałość metafor i zwrotów (cierpliwy pory aż do tej). Liczne przerzutnie między wersami. Rekwizyty mitologiczne służą nieraz celom ośmieszającym. Odświeżenie archaizmów, wyrazy staropolskie, zwroty pot. i gwarowe. Duża swoboda w rymowaniu. Kolizja syntaktycznego toku wiersza z metrycznym - zbliżenie do mowy prozaicznej. Liczne powiedzenia w rodzaju aforyzmów, sentencji, sformułowane przeważnie w sposób obrazowy. Diafory i aliteracje.
Osobliwa symbioza sarmatyzmu i oświecenia, wyrażająca się usiłowaniami dostosowania barokowych form wypowiedzi do klasycystycznych wymagań i norm, a nawet eksperymentami sentymentalnymi
TWÓRCZOŚĆ STANISŁAWA TREMBECKIEGO
Poezja zbliżona do dworskiego rokoka, wyrosła z epikurejsko-hedonistycznych założeń, przepojona oświeceniowym libertynizmem.
Wiersze - na łamach Zabaw…
Nie przywiązywał wagi do własnej poezji, traktował ją jako rozrywkę, niektóre wiersze przegrywał w szachy.
3 grupy utworów:
Polityczne - gł. w formie okolicznościowej ody lub listu poetyckiego, pisane na zamówienie króla, zawierające wykład i propagandę programu Stanisława Augusta, nasycone dworskim panegiryzmem.
Libertyńskie - manifestacja poglądów oświeceniowych wyrastających z postawy hedonistycznej, epikurejskiej.
Oda nie do druku - wyznanie wiary deizmu, maska cynicznego dworaka, wytworny ukłon w stronę Poniatowskiego; apologia oświeceniowego rozumu, a adresat jest jego zaprzeczeniem, Do Rybińskiego, biskupa kujawskiego.
Postawa racjonalisty, który wierzy w moc „oświeconego” rozumu.
Ujmowanie miłości wyłącznie jako rozkoszy zmysłowej.
Utwory obsceniczne i eleganckie, salonowe z plastycznymi opisami aktu miłosnego - ody, tzw. epitalamiony, przeznaczone na uroczystości ślubne lub zaręczynowe dla wysoko postawionych na dworze stanisławowskim osób, np. Epitalamion Dorantowi i Klimenie.
Opis nocy poślubnej.
Utwory pochwalne oraz krótkie 5-sylabowce, np. Skoropis do Wojciecha Miera.
Rokokowe - ankreontyki, komplementy, płody typowo salonowej muzy.
Odrzuca dydaktykę oświeceniową, sentymentalną wizję natury.
Na dzień siódmy września albo rocznicy elekcji - oda- zręczny panegiryk pod adresem króla, porwanie - w konwencji hagiograficznej legendy, wleczenie króla przez ulice, zadane rany i in. realia - stylizowane na sceny pasyjne; brak krytyki zdegenerowanych obyczajów i wizji idealnego świata; plastyka wyrazu, elegancja stylu, uwznioślone peryfrazy, patos 13-zgłoskowca.
Oda na ruinę zakonu jezuitów - pochwała jezuitów, a atak na zakony żebracze.
Listy poetyckie Do Ignacego Krasickiego… - sztuka wyrafinowanego komplementu; apel do Krasickiego, by wziął udział w kampanii propagandowej.
Do współziomków - patetyczna retoryka.
List do posłów powracających z Grodna - akcenty antymagnackie i antytargowickie.
Sofiówka - I poemat opisowy. Przeróbka Ogrodów Delille'a. Natura i przyroda + cywilizacja. Konstrukcja przechadzki po ogrodzie. Opis Ukrainy. Rokokowy komplement pod adresem Szczęsnego Potockiego.
Na śmierć książęcia Czartoryskiego - szumne, górnolotne peryfrazy, personifikacje.
Inwersje, anafory, próby odnowienia języka, archaizmy, neologizmy, gwara.
Strofa 4-wersowa z rymem przeplatanym abab w 2 odmianach.
Odrębne cechy stylu - kult bujnej natury, żywotnych sił w przyrodzie, lubowanie się w opisie zjawisk i istot reprezentujących potęgę działania, połączone z doskonałym, wyrafinowanym wyczuciem wdzięku, polotu, delikatności; kontrasty.
Powązki, Polanka - poematy opisowe. Powązki - opis podwarszawskiej rezydencji Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Samotna przechadzka, krytyka miasta. Odraza do obskurantyzmu, zakłamania, niesprawiedliwości. Obraz Powązek - epikurejski. Dworski ideał szczęścia. Domek - z zewnątrz - chata, w środku - pałac. Filozofia rozkoszy. Polanka - wiersz opisowy, utwór dydaktyczny. Potrzeba uwolnienia chłopów od pańszczyzny, nowoczesnych metod gospodarowania. Kilkuwierszowy zachwyt nad bujnością i płodnością ziemi. Obraz szczęśliwego życia mieszkańców - tolerancja ludzi różnych wyznań + elementy epikurejskie, erotyczne.
Przekłady. Np. bajek
TWÓRCZOŚĆ FRANCISZKA DIONIZEGO KNIAŹNINA
Przekłady Horacego.
Ody i drobne utwory.
Elegie i ody - przeżycie własne, refleksje ogólne, uczucia przyjaźni; często dedykowane wybitnym osobistościom.
Ślady liryki obywatelskiej.
Adaptacje bajek La Fontaine'a - sporo własnej inwencji poetyckiej.
10 ksiąg pt. Erotyki - wyrażanie różnych wzruszeń miłosnych, ślady poezji bachicznej o charakterze anakreontycznym - pochwała radości życia, wina, miłości. Przerobił lub przetłumaczył 61 anakreontyków. Wenus - Pani Cypru, Pafijska królowa, Kupidyn - Amorek, łuk, strzały, groty itp. Paradoksy, kontrasty, wyliczenia. Lubieżność i humor. Nieraz - odrzuca sztafaż barokowo-rokokowy, wyraża samotność, niedosyt, zawód, niepowodzenia w miłości - słowa proste. Zbliżenie ku sentymentalnej liryce wyznania.
Manifestacja poglądów osobistych: Przegrawek, Obligacja, Do Wenenry, Do czytelnika, Cel śpiewania, Z Anakreonta, Do lutni. Nawiązanie do mitu Orfeusza - Żale Orfeusza nad Eurydyką.
Oda do wąsów.
Poemat elegijny Żale Orfeusza nad Eurydyką - przeróbki utworów, wyrugowanie barokowego stylu.
Motyw beznadziejnej miłości - Dwie gałązki. Liryka głębokiego żalu i rezygnacji.
Liryki w konwencji sielankowej - Krosienka, Sielanka - metaforyka oparta na paralelizmie zjawisk przyrody i losów człowieka.
Utwory nacechowane prawdziwym humorem, niekiedy wzbogacone o elementy autoironii lub mistrzowskie kreacje parodystyczne - Babia Góra. Do Pawła Czenpińskiego, gdy objeżdżał góry krakowskie - żartobliwa przestroga przed czarownicami i groźnymi potęgami.
Sztuczny i rozwlekły poemat heroikomiczny Balon napisany z okazji puszczania balonu w Puławach.
Tematyka patriotyczna, obywatelska. Uczucia zbiorowe, narodowe. Kształt klasycznej ody. Np. Do obywatela. Matka obywatelka - forma kołysanki
Parafrazy psalmów, poezja psalmiczna.
Hejnał na dzień Trzeci maja 1792 - charakter wiersza-pobudki, nastrój przemiany, oświeceniowe hasła braterstwa i mądrości.
Oda Na śmierć J. F. Dekierta... - stylizacja psalmiczna, groźny Bóg, rażący piorunem.
Sztuki wystawiane w teatrze w Puławach - np. opera Matka Spartanka. Trzy gody, Marynka, Zosina, Anakreon, Cyganie, Jawnuta.
TWÓRCZOŚĆ FRANCISZKA KARPIŃSKIEGO
Typowy reprezentant sentymentalizmu w poezji polskiego oświecenia.
Do Justyny. Tęskność na wiosnę.
I miłość - pamiętniki, wg wzorów sentymentalno-sielankowych (nocne spotkania, spacery, zaklęcia, podejrzenia, rozłączenia o świcie. Radzi pannie, by wyszła za bogatego konkurenta.
O wymowie w prozie albo wierszu - traktat - manifest nowej poezji, zerwanie ze wzorami stanisławowskimi. 3 źródła poezji - serce czułe, pojęcie rzeczy, piękne wzory. Odrzucenie mitologii. Z literatury starożytnej wybiera tylko fragmenty o silnym natężeniu emocjonalnym.
Dominacja tematyki miłosnej w liryce.
Zbiór sielanek.
Wiersze o charakterze dydaktycznym.
Powrót z Warszawy na wieś - motywy autobiograficzne, monolog, zwięzłe, niemal aforystyczne sformułowania.
Przypomnienie dawnej miłości - paraleliczne konstrukcje motywów, elipsy, potocyzmy.
Laura i Filon.
Pieśń mazurska - bohater chłopski bez sielankowej stylizacji.
Żebrak przy drodze - monolog żebraka, który analizuje swą sytuację, odwołuje się do Arkadii, protest p/ krzywdzie społ.
Duma Lukierdy - pieśń o wyraźnych cechach ludowych.
Pieśni dziadowskie (powtórzenia, skłonność do monorymu).
O szczęściu człowieka. List do Rozyny - forma epistolarna, tekst prozaiczny przeplata wierszami. Program edukacji rycerskiej.
Marsz dla żołnierzy - wezwanie do walki o niezawisłość kraju, nowa frazeologia niepodległościowa, ton pobudki.
Przekłady i parafrazy Psałterza.
Pieśni związane z obrzędami kościelnymi, moralno-religijne, błagalne oraz nasycone tematyką patriotyczną.
Parafrazy psalmów.
Bóg - sprawiedliwy, miłosierny ojciec.
O narodzeniu Pańskim (Bóg się rodzi…) - antytezy, oksymorony, paradoksy, ludowy paralelizm.
Całkowicie nieudane próby dramatyczne.
Listy poetyckie.
Proza moralistyczna.
Drobne utwory beletrystyczne.
Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem - nawiązanie do pamiętnikarzy typu Kitowicza, wpływy Wyznań Rousseau.