POETYKA ARYSTOTELESA

Zachowała się tylko 1 księga tego dzieła, poświęcona poezji epickiej i tragedii. Arystoteles stwierdza, że twórczość poetycka polega na naśladowaniu natury (mimesis). W każdym gatunku naśladuje się coś innego, a różnica dotyczy tylko środków naśladowania. Naśladowanie może być: idealizujące, realistyczne, karykaturalne. Jego zdaniem twórcy szlachetni pisali: hymny, pochwały - naśladując czyny szlachetne; twórcy o umysłach pospolitych naśladowali czyny złych ludzi i pisali nagany. Wg niego epika i tragedia to naśladowanie czynów szlachetnych, a komedia i jamb to naśladowanie czynów gorszych i śmiesznych. Za najwyższy gatunek uważa Arystoteles trgedię, niewiele zaś niżej, jego zdaniem, sytuuje się komedia. Filozof dokładnie omawia gatunki literackie i wskazuje na ich cechy dystynktywne.

POETYKA ARYSTOTELESA [Słownik wiedzy o literaturze]

- Arystoteles (384-347 r. p.n.e.), najznakomitszy obok Platona (ok. 429-347 r. p.n.e.) myśliciel antyczny, wykształcił w swym dorobku pisarskim dojrzały i oryginalny system teoretycznoliteracki. Refleksje z zakresu teorii poezji uczynił integralną częścią swej filozofii. Poetykę i retorykę włączył do filozofii moralnej, należącej do filozofii praktycznej, która badała działanie (praksis), jego zasady, przyczyny, cele, środki i metody, a także miała aspekt normatywny, bowiem formułowała pewne reguły i zasady ogólne. Wiele kategorii ważnych dla teorii poezji (m.in. pojęcie "tworzenia") zaczerpnął ponadto z filozofii przyrody. Arystoteles, zwany też Stagirytą, nadał rozważaniom o sztuce tworzenia rangę dyscypliny naukowej, poddając ją wiążącym się z tym rygorom i ograniczeniom - wyraźnie określił zakres badań, metodologię i stworzył odpowiednie kategorie pojęciowe. Głównym dziełem Arystotelesa poświęconym teorii poezji jest Poetyka, najmniej znana w starożytności z całego jego dorobku - zachowana w jednej księdze. W swym traktacie grecki filozof zajął się skończonym dziełem poetyckim i jego strukturą. W teoretycznych rozważaniach zarysował całościowy system norm, dzięki którym możliwe jest ścisłe i analityczne badanie oraz wartościowanie utworów. Poezję pojmował jako odrębną sztukę naśladowczą, posiadającą wyróżniające ją kryteria oraz istotne tylko dla niej właściwości. Stworzył również specyficzny język - tzn. zespół kategorii znamiennych dla dyscypliny zajmującej się twórczością poetycką - w celu odsłonięcia strukturalnych aspektów poezji, a także określenia zadań poety jako twórcy artystycznej konstrukcji dzieła literackiego. Arystoteles rozpoczął wykład od ogólnego ujęcia twórczości poetyckiej jako odrębnej sztuki, mającej własne środki, przedmiot i sposoby naśladowania. Ze względu na pierwsze kryterium (słowo, rytm i śpiewność) wyodrębnił poezję epicką, tragedię, komedię oraz dytyramb i nomos. Biorąc pod uwagę "sposób naśladowania", tzn. formę podawczą autorskiej wypowiedzi, wyróżnił trzy rodzaje literackie: rodzaj narracyjny, dramatyczny i narracyjno-dramatyczny. Natomiast ze względu na przedmiot naśladowania, tzn. osoby działające - lepsze, gorsze lub takie same jak w rzeczywistości - odróżnił (wysoką) epopeję i tragedię od poezji jambicznej (satyry) i komedii. Po zarysowaniu genezy i historycznego rozwoju poezji, w 17 rozdziałach (VI-XXII) Arystoteles poddał analizie sztukę dramatyczną, wyodrębniając jej sześć składników strukturalnych: fabułę, charaktery postaci, język, zawartość myślową, wystawę sceniczną i śpiew, a także części kompozycyjne: prolog, epejsodia i występy chóru. Obszernie przedstawił teorię fabuły i akcji, jej wewnętrznej struktury, odmian i składników, a także zarysował koncepcję bohatera tragicznego, zajmując się m.in. problemem jego winy. Uwagi dotyczące języka poetyckiego (także w aspekcie gramatycznym) ilustrował przykładami z Homera, waloryzując jasność, stosowność i wzniosłość, po czym w sposób naturalny przeszedł do charakterystyki eposu (XXIII-XXVI). Arystoteles wprawdzie doceniał epopeję i zachwycał się Homerem, lecz najwyższą rangę przyznał tragedii. Paralela epopei i tragedii poprzedza w Poetyce wykład na temat dramatu, natomiast wartościowanie obu rodzajów twórczości stanowi jego zamknięcie. Wzmianki na temat komedii są nieliczne, głównie o charakterze historycznym. W szczegółowej charakterystyce Arystoteles nie uwzględnił natomiast poezji lirycznej, nie omówił również bliżej poszczególnych "rodzajów" poezji. W uwagach z zakresu estetyki za wyznaczniki piękna przyjął wielkość, ład i proporcję oraz "zupełność" i "całkowitość" - precyzując te wymogi głównie w odniesieniu do tragediowej akcji i fabuły. W drugim przypadku zalecał zmianę losu z szczęścia w nieszczęście. Jego wykład na temat tragedii nabrał w następnych epokach charakteru ogólnego - postulowanym normom i zasadom twórczym przyznano rangę uniwersalnych prawd poetyckich, wyzyskiwanych nawet jako swoisty wzorzec przy tworzeniu innych rodzajów i nowych gatunków poetyckich. Pojęciem fundamentalnym dla Arystotelesowskiej teorii poezji jest mimésis - "naśladowanie", pojmowane jako akt twórczej kreacji. Nie wymagał od piszących kopiowania rzeczywistości w duchu czystego naturalizmu i wywoływania tylko iluzji realności. Wierność wobec zjawisk pozaliterackich uznał za problem drugorzędny. Interesowała go natomiast struktura wewnętrzna świata powołanego do istnienia przez poetę. Postulował nie bierne odtwarzanie, a tworzenie rzeczywistości możliwej, autonomicznej, podlegającej prawidłom właściwym dla sztuki, tzn. przede wszystkim estetycznym normom i zasadom. Za najwyższy cel naśladowania natury uznał swoistą "nierealność", zasadzającą się na wydobywaniu tylko znaczeń ogólnych i typowych. Rezultatem tworzenia miało być w jego przekonaniu naśladowcze przedstawienie, jak coś powinno się stać lub zaistnieć z konieczności lub prawdopodobieństwa. Samych źródeł poezji w aspekcie psychologicznym upatrywał też w naturalnej skłonności człowieka do naśladowania. W procesie mimetycznym zalecał kierować się prawdopodobieństwem, czynnikiem strukturalnym pozwalającym wyeliminować wszelką przypadkowość w doborze oraz układzie kreowanej rzeczywistości - decydującym o jej jednolitości, spójności i sile oddziaływania na odbiorców. Swoistą autonomię miały zapewnić artystycznej kreacji podane w Poetyce prawa rządzące procesem naśladowczym, normy i zasady estetyczne, określające budowę i charakter poszczególnych elementów dzieła sztuki, ich organiczny związek oraz funkcje i działanie ukierunkowane na wywołanie u odbiorcy odpowiednich przeżyć estetycznych. Realizacja owych zasad pozwala - zdaniem Arystotelesa - wykreować świat sprawiający wrażenie istniejącego i uzyskuje ogromną siłę oddziaływania na wyobraźnię i uczucia odbiorcy - taką, jakiej nie posiada realny świat. Uświadomienie sobie przez odbiorcę rozbieżności między rzeczywistością realną i fikcyjną staje się źródłem przeżycia zadowolenia i przyjemności estetycznej pojmowanej poznawczo (zaspokojenie wrodzonej ciekawości i żądzy wiedzy) i artystycznie. Autor Poetyki, akcentując samoistne, a nie tylko użytkowe cele poezji, waloryzował samo wywoływanie wzruszenia i wzbudzanie uczucia estetycznej przyjemności przez naśladowanie nacechowane prawdopodobieństwem. Problem emocjonalnego oddziaływania dzieła Arystoteles najszerzej omówił w odniesieniu do tragedii. Dzieło dramatyczne winno, w jego przekonaniu, poprzez wywołanie litości i trwogi doprowadzić do przeżycia pewnego rodzaju wstrząsu oraz sprawić przyjemność, dokonującą się poprzez "oczyszczenie" (katharsis). Arystoteles nadał owemu pojęciu, traktowanemu jako cel procesu mimetycznego, charakter kategorii wiedzy o poezji, lecz nie objaśnił jej szczegółowo. W interpretacjach zorientowanych na odbiorcę zastanawiano się, czy ma ona sens religijno-obrzędowy (ekstatyczne wyładowanie natężonych uczuć), etyczny ("ulepszenie moralne") czy medyczno-terapeutyczny (oczyszczanie duszy od afektów podległych nadmiernej intensyfikacji, a w rezultacie uspokojenie, wyciszenie, któremu towarzyszy przeżycie ulgi połączone z przyjemnością). Inne teorie czynią katharsis elementem opisowej wiedzy o dziele tragediowym i waloryzują aspekt estetyczny (doznanie estetycznej przyjemności) czy też literacki, tzn. odsyłają do procesu dokonującego się i kończącego w zamkniętym dziele. Istotną rolę w tym procesie (wytworzeniu się litości i trwogi) odgrywałby moment "rozpoznania", pozwalający odkryć czystość motywacji kierujących działaniem bohatera. Można przyjąć, jak proponuje E. Sarnowska-Temeriusz, że tragedia: poucza "poprzez fabułę", poprzez litość i trwogę wzrusza, tzn. wywołuje odpowiednie "wrażenia duszy", "doznania", a poprzez owe wzruszenia (w Retoryce Arystoteles zaliczył do nich m.in. litość, oburzenie, złość, nienawiść, zazdrość) "oczyszcza" żyjące w duszy uczucia (trwałe emocje zakorzenione w naturze ludzkiej). Poetyka ma w ujęciu Arystotelesa charakter normatywny - zawiera zbiór konkretnych przepisów i zasad, jakimi winni się kierować twórcy i które są podstawą wartościowania dzieł, a owe normy z kolei pozwalają poznać naturę poezji i jej "formę". Posługiwał się też wypowiedzią opisującą, oceniającą oraz postulującą. Mamy więc w Poetyce połączenie elementów opisowych i wartościujących z wykładem zasad twórczych i reguł. Stosowane przez Arystotelesa kategorie opisowe można za H. Podbielskim podzielić na: językoznawcze, tzn. "środki naśladowania" (język, rytm, śpiewność) i "sposoby naśladowania" (wypowiedź narracyjna, dramatyczna i narracyjno-dramatyczna), kategorie stosowane w analizie świata przedstawionego (fabuła, charaktery, perypetia, rozpoznanie, akcja dramatyczna, jej zawiązanie i rozwiązanie) oraz kategorie należące do ogólnej teorii tekstu (początek, środek i koniec tekstu). W przypadku tragedii Arystoteles dodatkowo wyodrębnił kategorie natury kompozycyjnej, a zatem wskazał "części" wyznaczające tworzoną rzeczywistość artystyczną oraz ich układ. Autor Poetyki był zwolennikiem poznawczych walorów poezji. Wymagał od twórców przedstawiania zdarzeń możliwych, a zarazem zgodnych z potoczną wiedzą i rzeczywistością postulowaną. W uwagach dotyczących przedmiotu naśladowania, zawężonego do postaci działających (dobrych, złych lub przeciętnych), dopuszczał jednak idealistyczne lub karykaturalne (w sensie etycznym) przedstawianie charakterów ludzkich, jakie występują w świecie realnym. Poeta - jego zdaniem - powinien odwoływać się do rozumu, wiary, wiedzy i mniemań odbiorcy. Uwzględniał ponadto relacje dzieła wobec poglądów społecznych, opinii i mniemań oraz do aktualnej lub minionej rzeczywistości - jego propozycja nie była więc teorią wyizolowanego dzieła literackiego. Dopuszczał wprawdzie przedstawianie rzeczy niemożliwych, ale skłonny był na to ustępstwo jedynie w przypadku twórców wysoko utalentowanych, tym samym w poezji waloryzował prawidła ściśle artystyczne.

Kategorię cudowności omówił bliżej w teorii tragedii i eposu, a zatem włączył do problematyki natury genologicznej, traktując jako aprobowany w dziele element intelektualnej, zaskakującej niespodzianki, jakiej odbiorca nie oczekiwał (w dramacie) lub która niezgodna jest z jego wiedzą, rozumem (epopeja), lecz sprawia przyjemność. Ważną kategorią omówioną w wykładzie jest także "stosowność" utożsamiona z odpowiedniością sposobu mówienia i tematu, tzn. przedmiotu wypowiedzi oraz odpowiedniością wypowiadającej się postaci i sposobu mówienia, tzn. dowodzenia i przekonywania. Arystoteles uczynił zasadę mimetyczną podstawą naukowej teorii poezji - ona określa odmienność bytu świata wykreowanego w dziele (fikcyjność), jego organizację opartą na zasadzie prawdopodobieństwa i konieczności (logika wewnętrzna) oraz na wewnętrznym związku "formy" i "materii" utworów poetyckich. Równocześnie jej realizacja poprzez środki, przedmioty i sposoby naśladowania stanowi podstawę podziału na rodzaje i gatunki. To rzeczywistość celowo skonstruowana, uporządkowana, oczyszczona z przypadkowości - tzn. wyrażająca to, co istotne, możliwe, prawdopodobne i konieczne. W stosunku do realnie istniejącego świata jest rzeczywistością potencjalną. Wyodrębnienie trzech aspektów naśladowczej twórczości badacze uznają za symptom rodzajowego podziału literatury. Poetyką na szerszą skalę zainteresowano się w renesansie, podnosząc traktat do rangi najwyższego wzoru, obowiązującego systemu teoretycznych pojęć z zakresu sztuki tworzenia, a samemu Arystotelesowi przyznano status niepodważalnego autorytetu w tym zakresie. W 1498 roku ukazał się łaciński przekład pióra Giorgia Valli, a w 1508 roku w Wenecji pierwodruk oryginału w edycji Aldusa Rethores Graeci. Wartość samodzielnej tradycji miał średniowieczny przekład skróconej parafrazy tekstu arabskiego, dokonanej w XII wieku przez sławnego Averroesa (I wyd. Wenecja 1481 roku). Wiek XVI przyniósł również liczne komentarze do Poetyki - m.in. Francesca Robortellego, Lodovica Castelvetra. Na dziele tym opierała się m.in. w XVI wieku poetyka Juliusa Caesara Scaligera, w XVII - Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Nicolasa Boileau-Despréaux, a w XVIII wieku nawiązał do Poetyki Arystotelesa Jean-François de La Harpe´a. Także w polskich podręcznikach poetyki i retoryki XVIII-XIX wieku wyraźne są echa francuskie, a wraz z nimi nawiązania do Arystotelesa - m.in. w pracach: Franciszka Karpińskiego, Filipa Neriusza Golańskiego, Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, Euzebiusza Słowackiego i Józefa Korzeniowskiego oraz w wykładach Ludwika Osińskiego. Pierwsze polskie tłumaczenie Poetyki - pióra Stanisława Siedleckiego - ukazało się w 1887 roku Współcześnie Poetykę przełożył i wydał Tadeusz Sinko (1 wyd. 1939; 2 wyd. 1951) oraz Henryk Podbielski (1983). Por. dramat - dzieje rodzaju, mimesis, epopeja. BM BIBLIOGRAFIA: Arystoteles: Poetyka. Przeł. i oprac. H. Podbielski. Wrocław 1983; Arystoteles: Poetyka. Retoryka. Przeł., wstępem i komentarzami opatrzył H. Podbielski. Wrocław 1988; E. Sarnowska-Temeriusz: Zarys dziejów poetyki. (Od starożytności do końca XVII w.). Warszawa 1985; E. Sarnowska-Temeriusz: Przeszłość poetyki. Od Platona do Giambatisty Vica. Warszawa 1995; Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles. Horacy. Pseudo-Longinos. Przeł., wstępem i objaśnieniami opatrzył i oprac. T. Sinko. Wrocław 1951.

POETYKA ARYSTOTELESA

→ zbiór reguł dotyczących pisania

 literatura jest sztuka naśladowczą, mimetyczną

 istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowanie:

• epopeja i dytyramb - naśladują za pomocą narracji

• tragedia - przez przedstawianie działających osób

 miarą wartości literatury jest nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis

 poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne.

 poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawiania wzbudza emocje.

 zasada prawdopodobieństwa - na scenie nie mają prawa zjawić się sceny fantastyczne, baśniowe.

 ograniczenie ilości postaci dialogu do 3.

 zasada typizacji bohatera - tragedia nie powinna zawierać bogatej charakterystyki psychologicznej bohatera, tylko cechy istotne dla przebiegu akcji.

 zasada trzech jedności

 zasada rosnącej linii napięcia dramatycznego. (zawiązanie akcji -Z, punkt kulminacyjny - PK, rozwiązanie akcji - R)

• 
  
  PK

• Z R

 zasada o roli chóru, tylko komentuje, dopowiada to, czego nie ma w akcji, wartościuje, wyjaśnia,

4

---