Poetyka

• akcent (< łac. accentus = nacisk, akcent) -- uwydatnienie określonej sylaby w obrębie wyrazu lub zespołu wyrazów przez podniesienie wysokości jej tonu (akcent melodyczny, akcent toniczny), przedłużenie jej trwania lub -- jak w języku polskim -- przez mocniejsze i dobitniejsze jej wymówienie (akcent dynamiczny, przycisk)

• Anakruza, przedtakt (gr. anacrusis) - nieakcentowana sylaba (jedna lub dwie), która znajduje się przed pierwszą zgłoską akcentowaną w danym wersie sylabotonicznym. Anakruza charakteryzuje się tym, że tych sylab nie wlicza się do danego rachunku stóp metrycznych. Termin anakruza został przyjęty w poezji na początku XIX w. z teorii muzyki.

• Antykadencja - linia intonacyjna rosnąca.

• enklityki - całość akcentowana składa się z wyrazu zasadniczego oraz słowa pomocniczego występującego za nim i niewyróżniającego się własnym akcentem

• hiperkataleksa (< gr. hyper = nad + kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym rozszerzenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o dodatkową sylabę nieakcentowaną

• Kadencja - linia intonacyjna opadająca. (Intonacja - tempo mówienia, zróżnicowanie tonu mowy, jej melodyczność.)

• kataleksa (< gr. kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym skrócenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane. Ten ostatni przypadek nazywa się kataleksą podwójną lub dużą.

• Klauzula - naturalne zamknięcie pewnej całości, jaką stanowi wers. Po klauzuli pojawia się przerwa w ciągłości wypowiedzi, pauza.

• proklityki - całość akcentowana składa się z wyrazu zasadniczego oraz słowa pomocniczego występującego przed nim i niewyróżniającego się własnym akcentem

• STOPY- są to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowanego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana inne zaś nie.

• Średniówka najczęściej dzieli wers na dwie części, zwane hemistychami, ale możliwe są również inne konfiguracje, wtedy w tym samym wersie jest kilka średniówek.

• Średniówka to punkt podziału wewnątrz wersu, dzielący wers na części (człony). W numerycznych systemach wersyfikacyjnych (takich jak sylabiczny, sylabotoniczny i toniczny) pozycja średniówki wewnątrz wersu jest ustalona. W teorii wiersza polskiego przyjmuje się, że średniówka zawsze występuje w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe.

• Tok cezurowany to taki tok wiersza, w którym granice słów nie pokrywają się z granicami stóp (często w jambie, daktylu, anapeście)

• Tok dierezowany to taki tok wiersza, w którym granice słów pokrywają się z granicami stóp (często w trocheju , amfibrachu, peonie III)

• Zestroje dzielą się na:

• Zestrój akcentowy - obdarzona sensem grupa sylab posiadająca jeden główny akcent. Pojęcie z zakresu teorii poezji. Na powtarzalności zestrojów akcentowych w obrębie wersów bazuje system wersyfikacyjny w poezji, zwany tonizmem.

• wiersz zdaniowy

rodzaj wiersza bezprzerzutniowego, charakterystyczny dla poezji średniowiecznej, w którym wers równa się zdaniu lub jego logicznej części. Tekst miał charakter meliczny (związany z muzyką), wersy składały się z różnej liczby sylab, występowały rymy, przeważnie gramatyczne. Intonacja miała charakter wznosząco-opadający. Przykładem wiersza zdaniowego jest Bogurodzica.

• wiersz sylabiczny

wiersz regularny oparty na stałej liczbie sylab w wersach, o obowiązkowej średniówce w wersach dłuższych niż 8 sylab i stałym akcencie paroksytonicznym w klauzuli każdego wersu. Wymienione cechy zapewniają rytm poszczególnym wersom.

Wiersz sylabiczny odznacza się swobodą w komponowaniu związków między tokiem zdaniowym a wersowym. Tok przerzutniowy oraz rozmaitość układów wersowo-zdaniowych charakteryzują polski sylabizm od J. Kochanowskiego. Do dzisiaj jest to jedna z najczęstszych form wypowiedzi poetyckiej. Najczęściej spotykane formaty to: 8-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec (5+6) i 13-zgłoskowiec (7+6).

• wiersz sylabotoniczny

rodzaj wiersza zbudowanego wg zasady systemu zw. sylabotonizmem. Oparty jest on na stałej liczbie sylab i akcentów oraz na jednakowym rozmieszczeniu akcentów w kolejnych wersach. Najczęściej jest też rymowany, choć może być wierszem białym. Ze wszystkich odmian wiersza jest najbardziej zrytmizowany.

Wiersz sylabotoniczny opisuje się przy użyciu terminów, stosowanych w metryce antycznej dla opisu wiersza iloczasowego. Za podstawową jednostkę miary rytmicznej przyjmuje się stopę, czyli stały układ sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Pojęcie stopy jest umowne, gdyż granice stóp nie muszą pokrywać się z granicami zestrojów akcentowych i mogą przebiegać nawet przez wyrazy. W poezji polskiej najczęściej używanymi stopami są: trochej, amfibrach, jamb i anapest. Wiersz sylabotoniczny występował w poezji ludowej, na szerszą skalę pojawił się w romantyzmie i pozytywizmie. Pozostaje nadal często stosowanym systemem wierszotwórczym. stopa, zestrój akcentowy.

"Jakżeż ja się uspokoję -

pełne strachu oczy moje,

pełne grozy myśli moje,

pełne trwogi serce moje,

pełne drżenia piersi moje -

jakżeż ja się uspokoję…"

(S. Wyspiański, *** [Jakżeż ja się uspokoję])

• wiersz toniczny

rodzaj wiersza zbudowanego wg zasad systemu wersyfikacyjnego zw. tonizmem. Oparty jest na jednakowej liczbie zestrojów akcentowych i akcentów w odpowiadających sobie wersach, przy równocześnie niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów. Towarzyszy temu skłonność do wzmacniania średniówki oraz klauzuli granicami składniowo-intonacyjnymi, choć niektórzy twórcy posługują się też przerzutniami. Liczba zestrojów waha się od dwóch do sześciu. Zakończenie wersu może też być podkreślone rymem. Wiersz toniczny pojawił się już w poezji J. Słowackiego, potem S. Wyspiańskiego i J. Kasprowicza (Księga ubogich). Na szeroką skalę był stosowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego (W. Broniewski).

"Nie ma tu nic szczególnego,

Żadnych tu dziwów świata:

Fundament z skalnych odłamów,

Z płazów świerkowych chata.

Przed chatą mały ogródek,

A w nim - o ludzie zmęczeni!

Czuwa nad naszym spoczynkiem

Rząd pewnych siebie jasieni.

Rozłożył swoje konary -

O ludzie, nękani strachem! -

Nad zrębem naszego domu,

Nad domu naszego dachem…"

(J. Kasprowicz, Księga ubogich, III)

---