Ewelina Bąk
11. Motywy katastroficzne i romantyczne w poezji Kazimierza Wierzyńskiego.
Motywy te rozpatrzę według kolejności tomów poezji Wierzyńskiego. Często elem. romantyczne i katastroficzne przeplatają się ze sobą, szybciej pojawiły się w jego poezji jednak pierwiastki romantyczne. W dużej mierze ich podstawą była polityka narodowa, w kraju który zdołał odzyskać niepodległość. W latach odzyskania państwowości ukształtowała się bowiem w literaturze tradycja romantyczna i zgodnie z nią literatura wciąż pozostawała w pewnym uprzywilejowanym sposobie wyrażania celów i wartości narodowych, a przypisywano jej nie tyle rząd dusz, czyli autentyczne przywództwo, co najwyższy stopień ideowości. Artysta był przekonany o swoich ideowych obowiązkach, a nawet odczuwał poczucie misji.
Wierzyński również zachłysną się wolnością, o czym świadczy jego młodzieńczy manifest Wiosna i wino pełen radości i nadziei. Początkowo nie odwoływał się więc do politycznej wersji romantyzmu. Pierwsza nuta romantyzmu zabrzmiała u niego dopiero w końcowym wierszu zbioru Wielka Niedźwiedzica (trzeci zbiór wierszy) i będzie odtąd tkwiła w nim zawsze. Jest to nauka osobista, indywidualna, obecna pod różnymi postaciami uczuciowymi, myślowymi i tematycznymi:
Dokąd chcesz i którędy wieźć mię, Wielki Wozie,
Po jakich konstelacjach biegnie twoja droga-
W czarnej, upiornej płonę tu apoteozie,
Wśród siedmiu gwiazd rozpiętych w ramionach Boga.
[...]
Kiedyż, ziemio astralna, od krańca po kraniec
Podbiję cię - owiję, jak wieniec u czoła,
Ja, światów twych ogromnych samotny mieszkaniec.
wtrącony w planetarny nich wiecznego koła?!
( wiersz Wielka Niedźwiedzica)
W wierszu tym widać także mistykę Ikarowego wzlotu, nieograniczonego zrywu ponad siebie -> czyli kolejny elem. romantyzmu.
W pierwszym tonie Wiosna i wino nie było bowiem, aż tak silnego akcentu romantycznego. Tylko w kilku wierszach pojawiają się romantyczne tropy odnoszące się do kreacji przyrody. Pierwszą tendencją jest spirytualizacja kosmosu np. wiersz Msza ( O południe niedzielne! Radosna mszo świata!/ Nabożeństwo zachwytu! Cudo chwilo boża!) lub w Słucham i patrzę, Tak czy inaczej.
Drugą tendencją jest natomiast kreowanie natury na dzieło artystyczne np. Cały świat wraz z nami:/ Wszak tańczy już w krąg słońca na swojej elipsie (wiersz Śpiew dionizyjski)
Romantyzm Wierzyńskiego po raz pierwszy znalazł swój pełny wyraz w zbiorze Laur olimpijski (1927). Zbiór ten złożony z zaledwie 15 wierszy był arcydziełem opiewającym sport, a w nim piękność ciała ludzkiego. Istotą jest więc tutaj romantyczny poryw. Zwycięstwo człowieka nad cielesnym bezwładem, nieuniknionym i zdawałoby się nie do przezwyciężenia, oporem własnego ciała. Zwycięstwo to ma więc wymiar nadludzki. Sukces tego zbioru polegał m.in. na zastosowaniu potosu, właściwego romantycznej górności, a dodatkowo styl klasycyzujący narzucał wyobraźni grecką tradycję igrzysk i ich w świecie antycznym ogromne znaczenie.
Rok 1929 przynosi dwa tomy poezji - jeden z nich to Pieśni fanatyczne, niewielki zbiorek wierszy pisany wierszem wolnym. Następuje zmiana treści, widać, że Wierzyński otrzeźwiał po pierwszym upojeniu niepodległością. Powstaje więc cykl wierszy społecznych, humanitarnych, o napięciu tragicznym. Nawet niektóre tytuły mówią o tym wyrażeniu: Pieśń o suterenie, Pieśń o zgubie, Pieśń o szarości życia. Wierzyński dokonuje tu pesymistycznej oceny nowoczesnej cywilizacji, ukazuje jej dehumanizację dominuje więc ciemna tonacja emocjonalna. Po raz pierwszy też w polskiej literaturze mamy ukazaną fascynację brzydotą nowoczesnej cywilizacji. Cały zbiór ma wymowę pesymistyczną po części wynika ona też z zestawienia dwóch wizji rzeczywistości historycznej i subiektywnej uczestników. Maria Dłuska nazwała ten zbiór pieśniami katastrofizmu. Uważa, że Wierzyński jest prekursorem w swoim tragizmie, wyprzedził katastrofizm Czechowicza i wileński.
Kolejny zbiór wierszy Gorzki urodzaj przynosi zarówno nowy głos romantyzmu obejmującego świat -> utwór Atlantyk, jak również manifest katastrofizmu -> wiersz New York oraz Miasta i ludzie.
W miarę, jak posuwają się lata 30-te, ulega zmianom atmosfera w kraju. Śmierć Piłsudskiego przynosi wew. polityczne zmiany, a dodatkowo narasta zagrożenie wojną. W kraju wzrasta więc katastrofizm i patriotyczne napięcie. Możemy znaleźć tego odzwierciedlenia także w poezji Wierzyńskiego. Poeta zaczyna widzieć rzeczywistość patetyczno - tragicznie.
Odzwierciedla się to we wzniosłej stylistyce, licznych aluzjach literackich i wzorcowaniu się na wielkich romantykach w tomie Wolność tragiczna (1936). Cykl został wydany w rok po śmierci Piłsudskiego, w zbiorze znalazły się utwory pisane w różnych latach, bo Piłsudski fascynował poetę już od czasów młodości. Jedynie zamykający tom cykl Werbel żałobny powstał bezpośrednio po śmierci Marszałka i związanych z tym uroczystościach pogrzebowych. Wiersze zawarte w tym tomie jako całość tworzą rodzaj testamentu, zawierającego poetycką biografię bohatera, opowieść o stronach rodzinnych, wizję dramatu życiowego i przesłanie do pozostałych.
W Wolności tragicznej widać jak doskonale mogą przeplatać się elem. romantyczne z katastroficznymi.
Przede wszystkim głównym składnikiem wizji romantycznej jest sama postać Piłsudskiego (i obecność poezji Słowackiego w jego ustach) i jego dziejowy konflikt z narodem.
Romantyczny jest też sam poeta, a raczej jego rola. Staje się rzecznikiem istotnych interesów narodowych, bardem wszelkich czynów i wielkich jednostek, wyprzedzających przeciętny tłum. Poeta staje się aktywnym uczestnikiem ważnych wydarzeń. Działa poprzez swoje słowo i wierzy, iż ono ma siłę (jest jak romantyczny wiersz). Wypowiedzi przeradzają się więc w czyny. Dochodzi wręcz do teatralizacji świata poetyckiego, polega ona na tym, że bohater cyklu naśladuje gesty wielkich postaci przeszłości narodowej, posługuje się rekwizytami tradycji. Poezja ta wzywa naród do wielkości, odrodzenia się, a jednocześnie przeczuwa się bliski kataklizm.
Odwołania romantyczne nie mają tutaj charakteru przetoczeń, aluzji, rozpoznawalnych cytatów z konkretnych utworów, raczej stają się uwspółcześnianą podróbką, w której elem. romantycznymi są: nastrój, typ argumentacji, sposób myślenia.
Wierzyńskiemu nie chodziło o powołanie się na autorytet tekstu Mickiewicza czy Słowackiego ( nawet Wyspiańskiego), a o coś więcej - identyfikację na poziomie stylu. Pozwala to na dużą swobodę, unowocześnienie słownictwa, stworzenia nowego rodzaju konglomeratu z dawnych wieszczów. Jeśli pojawia się miecz w ręku cheruba, nie jest to konkretny cytat, ale sformułowanie bliskie językowi Słowackiego, podobnie czaszka robaczywa to przecież nie czerep rubaszny, choć znaczenie i typ użytego określenia daje się zidentyfikować jako rodzaj fałszywego cytatu romantycznego. Podobnie ma się rzecz z cytatami Piłsudskiego są one wtopione w tekst poetycki, aby stworzyć jednolity styl.
W wierszu Wawel pojawia się rzeczywisty cytat z wypowiedzi Marszałka , został jednak ukryty i na dodatek zaprzeczony:
Niech tu wejdzie, w kamienie, i spocznie
Nie by królem był równy lecz aby (...).
[zdanie wypowiedziane na Wawelu w momencie przywiezienia zwłok Słowackiego].
Wierzyński ukazuje więc legendę o wielkim samotniku, przywódcy, który przerasta własny naród i bezskutecznie usiłuje pchnąć go na drogi wielkości. Powstaje tutaj romantyczna opozycja, przeciwstawiająca zbiorową małość samotniczej wielkości. Nadaje to poematowi dramatyczne napięcie, potęguje jego poetycką siłę i przybliża do tonacji katastrofizmu. Niewiele wskazuje bowiem na to, by naród zdolny był wypełnić testament wodza zawarty w kolejnym fałszywym cytacie: skazuję was na wielkość.
Polacy raczej jej nie osiągną, więc czeka ich zguba (dalsze słowa Piłsudskiego odnośnie wielkości Bez niej zewsząd zguba)
Biografia Piłsudskiego w tomie Wierzyńskiego nie składa się z wydarzeń lecz sytuacji symbolicznych, nie posługuje się barwnymi atrybutami jak kasztanka i szabla, a rejestruje koleje dramatycznego konfliktu z narodem. Jej sens wzorotwórczy polega na stawianiu maksymalistycznych wymagań w służbie dla ojczyzny, na napięciu emocjonalnym i wskazywaniu nieokreślonego zagrożenia.
Tom ten wyrasta z ogromnego niepokoju przed tragiczną pustką, formułuje bardzo mocno pewien imperatyw, przedstawia żądanie wielkości - i pozostawia pole zupełnie nieokreślone.
Wiele wspólnego z powyższym tomem na tom Kurhany (1938)- ostatni przedwojenny zbiór wierszy Wierzyńskiego. Jest on nowym romantycznym alarmem dla ówczesnej chwili, nawiązuje do najbardziej reprezentacyjnych postaci i tematów naszego romantyzmu. Mówią o tym już same tytuły wierszy: Sen nocy letniej, Lord Jim, Jeździec nocy (pojawia się kolejny wielki wódz -> mit księcia Józefa Poniatowskiego), Maryla, Łazienki, Szopen, Gałąź cyprysu, Kurhany.Wobec przeczuć kataklizmu poeta dokonuje tu jakby obrzędu Dziadów. Przywołuje bowiem postaci z mitologii narodowej: Mickiewicza, Chopina, Norwida, Konrada, a nawet wskazuje szczególne miejsca takie, jak park Łazienkowski z Nocy listopadowej Wyspiańskiego z polską wersję mitu eleuzyńskiego - z mitologię śmierci i zmartwychwstania.
Wszystkie te wiersze mają podobną tonację: kasandryczną i tyrtejską zarazem. Poeta wzywa tutaj wielkich rodaków, zbiór jest więc jakby apelem do umarłych, aby przybyli na pomoc w godzinie zagrożenia.
Cały ten nurt w poezji Wierzyńskiego zamyka napisana w końcu sierpnia 1939 roku Wstążka z „Warszawianki”. Jest to znów synteza polskiej mitologii, zakończona pointą: coś jak grecka tragedia, coś jak wieś spokojna. Ważną rolę odgrywa tutaj znów Piłsudski, tym razem jako zjawa, duch sposobiący naród do nieuniknionej już wojny.
1