Uwarunkowania odbudowy miast na zach. i pn. ziemiach po 1945r.
Zmiana granic państwowych:
„…Polsce przyznano byłe terytoria niemieckie na wsch. Od linii biegnącej od M. Bałtyckiego bezpośrednio na zachód od Świnoujścia, a stąd wzdłuż rzeki Odry, zbiegu jej z zach. Nysą i wzdłuż zach. Nysy do granicy czechosłowackiej, włączając tę część Prus wsch., która nie została oddana pod administracje ZSRR (…) włączając obszar Byłego Wolnego Miasta Gdańska..”
Utracono na wsch. 180 tys.km2 , przybyło 104 tys.km2 300 miast na ziemiach odzyskanych.
Zmiana ustrojowa państwa:
Prezydium Rady Ministrów Rządu Tymczasowego (powst.w II 1945r), powołało Biuro Ziem Zach., któremu podlegały grupy operacyjne - administracyjne i przemysł. Grupy te tworzyły administrację i przejmowały od radzieckich komendantur mienie poniemieckie.
Powojenna działalność Rosjan:
- wywożenie trofeum
- demontaż urządzeń tech. i ich wywóz
- świadome niszczenie pozostałości
- szabrownicze dewastacje
Działalność Edmunda Męclewskiego i jego 2 gł. cele polit.:
- prawne uznanie granic z Poczdamu
- repolonizacja, tj. pełny i partnerski związek zdobytych ziem z życiem gospod. reszty kraju ( w tym usunięcie niem. ludności i zastąpienie jej ludnością polską).
Wysiedlenie ludności niem. w latach 1945-1950 na mocy traktatu poczdamskiego.
Uznani przez komisję weryfikacyjną za Polaków autochtoni liczący 900 tyś. osób.
Sprawy demograficzne - przemieszczenia ludności na ziemiach odzyskanych;
zasiedlenie regionów przebiegało nierównomiernie i zależało od stopnia zniszczeń zainteresowania władz zagospodarowaniem obszarów zindustrializowanych. Katastrofalne wyludnienie w miastach na pn.
Sytuacja gospod. miast. Wojna spowodowała załamanie życia gospodarczego:
- zniszczenia obiektów, parku maszynowego
- zerwanie więzi ekonom. z Rzeszą Niemiecką (w tym odcięcie od surowców, rynków zbytu, subsydium-które Rzesza Niemiecka wspomagała wsch. tereny).
- zwiększające się dysproporcje pomiędzy potencjałem socjalnym i kulturalnym dużych i małych miast powodowały kolejne fale odpływu mieszkańców z miast małych do większych.
Zniszczenia miast w latach 1944-45 spowodowane były:
- bezpośrednimi działaniami wojennymi
- podpaleniami przez Armię Czerwoną (to co „poniemieckie”, to co burżujskie)
Niedomogi administracji państwowej i samorządowej przez kilkanaście lat po wojnie
uniemożliwiały przeprowadzenie inwentaryzacji zabytków, zwłaszcza w małych i średnich miastach
- niedokładny wykaz niem. inwentarzy
- powojenne zaniedbania w ewidencjonowaniu zabytków
- różne interpretacje pojęcia „zabytek”
Budowle: sakralne, użyteczności publicznej i ochronne zachowały się w lepszym stanie
niż domy mieszkalne, gdyż były wzniesione w solidniejszej technice budowlanej. Z 240 zabytkowych kościołów zachowało się 2/3.
Ocalało dużo bram i baszt oraz nierzadko długie odcinki murów obronnych.
Zniszczyły je wzniecane pożary i późniejsze zaniedbania.
Komunalne instalacje podziemne w mniejszym stopniu uległy zniszczeniu niż obiekty
kubaturowe.
Jan Zachwatowicz - pierwszy po wojnie Generalny Konserwator, podzielił
zniszczenia na 3 grupy:
a) ośrodki staromiejskie z pojedynczymi zburzonymi i spalonymi budynkami (Brzeg, Lublin)
b) miasta z dużymi zespołami wypalonych, zabytkowych domów, których ściany jeszcze stały i możliwa była ich odbudowa (Opole, Nysa, Olsztyn)
c) miasta totalnie zniszczone (Gdańsk, Elbląg, Koszalin).
Gwałtowne procesy materialnej i społecznej degradacji ośrodków staromiejskich. W Gdańsku runęły niezabezpieczone sklepienia kościoła Św. Brygidy; przyczyny:
- zmiana granic obszarów
- odcięcia od dawnego zaplecza gospodarczego
- odejście rdzennych mieszkańców i właścicieli
- uspołecznienie własności
- ekonomiczne wyniszczenie kraju
- ludność napływowa, nie dbająca o nic.
Zaleganie 40 mln m3 gazu, rozłożono na 4 tyś. hektarów. Wybieranie ręczne cegieł oraz przy pomocy prymitywnych narzędzi, ładowano na furmanki.
W dużych i kilku syrenich miastach odgruzowywanie połączone było z
wyszukiwaniem kamiennego detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego - w miarę możliwości pod nadzorem konserwatorskim, np. odnalezienie elementów studni Neptuna.
Wydanie przez Ministerstwo Ziem Odzyskanych Zarządzenia Nr 2/1947 nakazujące
przeprowadzenia w miastach i osiedlach zorganizowanego pozyskiwania deficytowej cegły i metalowych elementów oraz zatrudnienie do tych prac bezrobotnych. Operacja ta kierował Urząd Pełnomocnictwa Akcji robót Rozbiórkowych przy pomocy wojewódzkich delegatów, skrupulatnie ustalający limit cegieł. Zarządy miast w uzgodnieniu z konserwatorem zabytków, opracowały wykazy obiektów podlegających rozbiórkom. Akcje przedłużono do końca 1949 r. W Eg pozyskano 19,5 mln cegieł.
Kolejna akcja rozbiórkowa a latach 1950-53 z powodów:
- małej wydajności zakładów produkujących materiały budowlane
- ogromne zapotrzebowanie na materiały budowlane (rekonstrukcja przem., program budownictwa mieszkalnego spowodowały rozszerzenie gruzowisk).
Program Frontu Jedności Narodu - jakość życia społeczeństwa miasta ziem
odzyskanych oraz konferencja Urbanistów Polskich (VI 1954) oceniła nieskuteczność akcji odzysku cegły. Słowem nie odnieśli się oni do niszczącego wpływu prac odgruzowawczych.
Wywołana przez PLPR akcja porządkowa z lat 1954-55- siłami społecznymi objęła
nieliczne miasta. Odgruzowywanie kończono zakładaniem zieleńców , skwerów oraz organizowano ogródki jordanowskie, place zabaw, boiska, np. Sulechów w latach 1953-57 urządzono na rynku skwer, na terenie wsch. bloku zbudowano teatr leśny, a na pozostałym założono zieleńce.
Gruz wywożono jak najszybciej, zwalano go w:
- parkach
- staromiejskich fasach i jarach
- rzekach
- umieszczano na specjalnych galerach i zatopiono w Zat.Gdańskiej.
- używano także do wzmacniania powierzchni bocznych dróg
- regulacji brzegów jezior i kanałów
- gruz gromadzono do produkcji, np. pustaków stropowych.
Zakończenie akcji odgruzowywania w 1960r., w 15 rocznicę powrotu zach. i pn. ziem
do Polski.
Rozbiórki; zasobami mieszkaniowymi zarządzały Miejskie Zarządy Budynków
Mieszkalnych.
- nowi mieszkańcy nie czuli się odpowiedzialni za stan zasiedlonych domów, bo nie mieli prawa własności.
- brak poczucia stabilizacji, obawa o trwałość granic państwa
- zmiana sposobu użytkowania zabytkowych kamienic
- opóźnienia cywilizacyjne osadników z kresów i centralnej Polski.
25) Decyzja urzędu z 1945r. o ostatecznej likwidacji prywatnej przedsiębiorczości, co wraz z niewydolną, centralnie planowana gospodarką państwową doprowadziło do załamania się funkcji małych miast (90%):
- zanik czynników miastotwórczych
- ogromne bezrobocie
- duże ruchy migracyjne
- wyludnienie zabudowy mieszkalnej, przerwanie ciągłości użytkowania.
Zły stan budynków nie remontowanych przez 10-15 lat przed wojną, później wojna,
czas powojenny, brak funduszy większe zniszczenia.
Jedna z ważniejszych przyczyn złego stanu zabudowy mieszkalnej był brak poczucia
odpowiedzialności resortu gospodarki komunalnej za podległe mu obiekty mieszkalne. Lansowane przez architektów i ekonomistów opinie o nieopłacalności remontów i odbudowy zabytkowych domów. Porzucane przez mieszkańców domy ulegały ruinie.
Duże spustoszenie czyniły niesprawne instalacje komunalne i „trudne” materiały
budowlane. Podtapiane przez ścieki domy, uszkodzone systemy odwadniające w ocalałym z wojny Kłodzku, spowodowały masowe osiadanie fundamentów, zawilgocenie, pękanie murów i rozbiórki.
Uchwała 666 z 1955r. miała zaradzić postępującej ruderyzacji. Szczegółowo
opracowany program zakładał przeprowadzenie w latach 1956-60 społecznej akcji porządkowo-rozbiórkowej pod kierunkiem resortu gospodarki komunalnej. Środki na koszty transportu gruzu i jego przeroby na prefabrykaty zapewnić miało Ministerstwo Finansów. Zaczęto likwidować świadectwa dziesięcioletniej niegospodarności. Rezultatem tej akcji była dosłowna likwidacja nadających się do odbudowy zabytkowych ruin i możliwych do wyremontowania podniszczonych kamienic; później przypisywana złej interpretacji zarządzenia.
Osobnym, dużym problemem konserwatorskim były kościoły innych wyznań, z braku
wiernych rozebrano wiele ewangelickich zborów.
Mniejsze straty dotknęły świeckie budowle monumentalne i obronne, ale i one były
przedmiotem aktów wandalizmu i zaniedbań.
W latach 50-tych Polska zabytki odbudowywała, a w 60-tych likwidowała.
Uchylono Ustawę Nr 666, ale nie wstrzymało do rozbiórek.
Sytuacja miast po 1956r.
Upadek małych, zabytkowych miast, gdyż nastąpił zanik ich dotychczasowej funkcji. Konserwatorzy nawoływali do gospodarczej aktywizacji miast;
- restytuowanie funkcji kurortów na Pomorzu Zach.
- ożywienie dobrej wytwórczości
- reaktywowanie ośrodków usługowych dla wsi
- zaprzestanie podsumowywania strat, żądanie włączenia zabytkowych ośrodków miejskich w nurt współczesnego życia.
Budowanie nowych mieszkań dla pracowników, a nie remontowanie poniemieckich,
tzw. „nie swoich” domów.
Uwzględnienie w planie 6-letnimprogramu remontów kapitalnych (1950), ale na
niewielką skalę.
Zainicjowana przez środowisko konserwatorskie weryfikacja zabytków architektury,
była jedna z przyczyn zniszczeń starych miast. Podzielono zabytki na 5 grup:
„0” najwyższa wartość
I, II dobrze zachowane, reprezentatywne
III, IV zabytki w złym stanie tech., o miernej, przeciętnej wartości.
Klasyfikacja ta przedostała się do publicznej wiadomości i została traktowana przez władze jako oficjalny dokument.
Władze z miejsca zaatakowane z niższych grup, burząc je nawet przy pomocy służb konserwatorskich.
Szczególny rodzaj zniszczeń przyniósł wielki przemysł. Dla samego Lublina - w 1963r.
zburzono całą zabudowę, wszystkie zabytkowe i niezabytkowe domy oraz mury obronne. Na oczyszczonym, uzbrojonym terenie zbudowano nowe miasto.Eksploatacja podziemnych złóż surowców naturalnych - zagrożenie szkodami górniczymi.
Brak realnych programów odbudowy, dążenie mieszkańców i władz miast do
ostatecznego rozprawienia się murszejącymi rumowiskami, wydawały się coraz bardziej społecznie usprawiedliwione.
Konserwatorskie i organizacyjne uwarunkowania odbudowy miast.
1) Restauracja zabytków:
Ochrona miast pojawiła się dopiero na pocz. XX w. Wiek XIX to wiek historyzmu - restauracja tylko pojedynczych, najbardziej wartościowych zabytków. Artystyczne walory tylko katedry, zamki i pałace. Rozwój nauk historycznych , wiedzy o sztuce i architekturze, doprowadził w latach 40 XIXw. Do estetycznej waloryzacji zabytków, normatywne traktowanie gotyku, a następnie przyjęcia zasady jedności stylu. Przywrócono pierwotną formę i stan pod gotyk.
- restauracja
- rekonstrukcja potępiana przez historyków sztuki
2) Wydana praca A. Riegla - widział on w zabytku szeroko rozumiany dokument, wolny od naleciałości zew. i mający szereg wartości (historyczną, starożytną, współczesną). Wysnuł on wnioski dla metody działań konserwatorskich, których istotą było poszanowanie substancji i formy zabytku. W Polsce tę zasadę przyjęto „konserwować a nie restaurować”. Historycznie wytworzone pomieszanie stylów różnych epok w danych budowlach trzeba uważać za historycznie i artystycznie cenny objaw rozwoju życia owych pomników przeszłości.
XIXw. nie dostrzegał walorów układów przestrzennych i dawnych planów zabytkowych miast. Pierwsze świadome działania konserwatorskie pojawiły się w II poł. XIXw.
3) Publikacje St. Totkowicza dowartościował stare miasta i zespoły historycznej zabudowy mieszczańskiej. Wnioskował o badania, dokumentowanie i ograniczenie przebudowy dawnych kamienic oraz o ochronę staroświeckiego wyglądu miasta. Postulował regulacje gabarytów kształtu dachów i kolorystyki nowej zabudowy stosownie do lokalnych uwarunkowań , aby istniała ogólna harmonia miasta.
4) Na pocz.XXw. koniec restauracji i zwycięstwo konserwacji. Ochrona krajobrazu i charakteru starych miast - idea ta uspołecznia się. Wpływ na wygląd miast chcą mieć przedstawiciele lokalnych społeczności. TOnZP przeprowadza remonty adaptacyjne kilku zabytkowych kamienic. Przeznaczono je na siedziby instytucji kulturalnych, naukowych, itp. Na początku 2-go dziesięciolecia - koncepcje: zabytki raz zniszczone miały zniknąć na zawsze; należy pogodzić się z przemijaniem, które czas gwarantuje wszystkim.
Tak było do I wojny światowej.
5) Świadome niszczenie Kalisza cios zadany kulturze polskiej. Program odbudowy Kalisza był pierwszym wdrożonym w Polsce dużym programem urbanistycznym, chociaż nie wszystkie założenia zostały zrealizowane.
6) Po I wojnie światowej, Rada Regencyjna wydała Dekret w 1918r. o opiece nad zabytkami. Została powołana państwowa służba konserwatorska. Ujęta w Dekrecie definicja zabytku pierwszy raz „z urzędu” wnosząca pojęcie „zabytek urbanistyczny”, objęła zespoły budowli i całe dzielnice miast. Szkoda, że zabrakło zleceń wykonawczych: jak należy postępować w kataklizmach, np. wojennych, a jak z miastami zniszczonymi w dłuższych procesach zaniedbań, czy przekształceń.
7) W 1928r. kolejny akt prawny Rozporządzenie Prezydenta RP - nowelizacja Dekretu. Nowość to zapis, że zabytkiem może być obiekt ruchomy i nieruchomy, konieczność widoku na zabytek.
8) Słaba sytuacja ekonomiczna Polski, mało uprzemysłowionego państwa, nie pozwala służbie konserwatorskiej rozwinąć szerszej działalności.
9) W 1930r. powstaje Urząd Generalnego Konserwatora Zabytków, której szefem zostaje Jerzy Remer. Przy niewielkich możliwościach realizacyjnych, prace pomiarowe były jednym z najcenniejszych dokonań przedwojennego konserwatora.
10) W dwudziestoleciu międzywojennym, w działalności konserwatorskiej dominować będzie rekonstrukcja i odbudowa.
11) Kongres Konserwatorów w Atenach w 1931r. - uchwały pozwalały na odtwarzanie zniszczonych zabytków w postaci jaką uzyskały w toku naturalnego ich rozwoju, wraz z nawarstwieniem.
12) Jan Zachwatowicz - od 1.03.1945r.- Generalny Konserwator- przygotował program odbudowy zabytków:
- odbudowa pomników naszej polskiej przeszłości
- nawoływał do odbudowy nadającej zabytkom formę możliwie zbliżoną do ich formy właściwej
- programy adaptacyjne są jednym z podst. zagadnień konserwatorskich
13) Poparcie programu przez środowisko konserwatorskie, historyków sztuki i architektów. Stanisław Lorentz najbardziej opiniotwórcza postać w środowisku, potwierdził założenia.
14) Sprzeciw pewnej grupy historyków do J. Zachwatowicza chodziło o totalny wymiar odbudowy zabytków. Suma nowych elementów nie przewyższała nad starymi.
15) Poglądy Zachwatowicza nazwano nawet „polska szkoła konserwacji” , zostały
powszechnie uznane.
16) Zaciera się linia podziału między ochroną zabytków jako problemem
czysto konserwatorskim, a całkowitą odbudową obiektu zabytkowego.
17) Program odbudowy Warszawy J. Zachwatowicza, miał być wzorowym dla innych miast.
18) Stefan Starzyński ówczesny prezydent Warszawy - powołał Komisję Rzeczoznawców w IX.1939r, która w 1941r. przedstawiła koncepcje odbudowy miasta.
- odtworzenie skali, sylwety i dawnego charakteru zabudowy miasta. Projekt wzbudził gwałtowny sprzeciw urbanistów z Wydziału planowania. Stworzono program całkowitej przebudowy miasta, zgodny z aktualnymi, modernistycznymi tendencjami europejskiej urbanistyki. Powstał tzw. Plan Pabsta przygotowany w 1942 r., akceptowany przez Hitlera.
Obydwa plany nie zostały zrealizowane.
19) Całkowita ruina W-wy po wojnie. Koncepcja odbudowy Starówki w Warszawie - wg programu J. Zachwatowicza popierana przez S. Lorentz`a -pierwszego dyrektora Naczelnej dyrekcji Muzeum I Ochrony Zabytków.
- odbudowa, to nie problem konserwatorski, lecz teza polityczna to obrona naszej kultury, to walka o nieśmiertelność narodu.
Aprobata najwyższych władz politycznych, rządowych i narodu.
20) Odezwa do narodu 1.IX.1946r. „Cały naród odbuduje swoją stolicę Warszawę”.
Efekt uboczny wieloletnie dostawy cegieł, pochodzących z rozbiórek miast.
21) Odgruzowanie stolicy - 1.IX.1947r. rozpoczęła się polityczna manifestacja z udziałem rządu i prezydenta Bieruta.
Rok później zatwierdzony został plan zagospodarowania Starego i Nowego Miasta. Po 3 latach było już 100 domów (1/2 programu). Tempo prac było ogromne, ponad 100 miast dostarczało cegły rozbiórkowej do Warszawy.
- wierne przywrócenie układu i szerokości ulic, placów, placyków
- odtworzenie rzutów bloków urbanistycznych, parcel i kamienic
- eliminowanie oficyny, dobudówek i nadbudówek nadmiernie zagęszczających zabudowę
- część kamienic skrócono do 2 traktów
- we wnętrzach bloków zakładano zieleńce
- kościołom przywrócono pierwotną funkcję
- na Nowym Mieście starannie odbudowano budowle monumentalne
- ukończenie odbudowy 1960r.
22) Wycofanie się prof. J. Zachwatowicza z zasady odbudowy ogarniającej wszystkie zabytki. Odcinał się od „polskiej szkoły konserwatorskiej”, która przede wszystkim oznaczała odbudowę. „Ja odbuduje Stare Miasto, ale ja tam nie będę chodził”. Odbudowa była wymuszonym sytuacją, odstępstwem od wyznawanych zasad konserwatorskich.
23) Jedyne rozporządzenia Prezydenta RP z rangą ustawy zostało utrzymane z mocy prawnej z 1928r. Działanie tego aktu prawnego było mocno ograniczone, bo brak było powiązań z szeregiem uchylonych aktów wykonawczych.
24) Przejęcie przez organa państw. pełnej odpowiedzialności za dziedzictwo kulturowe kraju:
- nacjonalizacja przemysłu
- odebranie praw własności tym, którzy to prawo mieli
- całkowita konfiskata mienia Rzeszy Niemieckiej
25) Ciężar opieki nad zabytkami spadł na służbę konserwatorską
- brak szacunku, nienawiść do spuścizny niemieckiej
- wielkie hasła rządów, mało czynów
- organy ścigania umarzały dochodzenie przeciwko wandalom zabytków.
26) Ustawa „O ochronie zabytków..” z 1962r. jest podstawowym aktem prawnym.
Określiła zakres ochrony obejmujący działania profilaktyczne, zabezpieczające przed zniszczeniem, uszkodzeniem i dewastacją oraz naukowe, badawcze, dokumentacyjne i rejestracyjne. Ustawa dawała służbie konserwatorskiej ważne uprawnienia w zakresie ochrony i prewencji. Konserwator musiał dać pozwolenie na wszelkie prace przy zabytkach, czy to burzenie, niszczenie, czy przerabianie. Według ustawy - konserwator wojewódzki miał uprawnienia do ustanawiania warunków prowadzenia działalności budowlanej, np. przebiegu linii zabudowy, wysokości nowych budynków. Były trudności we współpracy z państwowym nadzorem budowlanym. Zwierzchnią opiekę nad dobrami kultury ustawa powierzyła Ministrowi Kultury i Sztuki. Ochrona zabytków w I instancji należy do kompetencji wojewódzkich konserwatorów zabytków. Przewidziano też powołanie powiatowych i miejskich konserwatorów.
27) Problem opuszczonych zabytków miała rozwiązać Uchwała Nr 102 Rady Ministrów, z
dn. 21.03.1957r. - jednostki gospod. uspołecz. miały obowiązek lokalizacji inwestycji w nieruchomościach zabytkowych nadających się do odbudowy lub remontu. Udział resortu kultury i sztuki w kosztach - do wysokości 23% ogółu.
28) Rozporządzenie przewodniczącego Komitetu Budownictwa urbanistyki i Architektury
z 1961r. , zakazujące organom nadzoru budowlanego pozwoleń na rozbiórki obiektów zabytkowych oraz wznoszenie budynków na obszarach zabytkowych bez uzgodnień ze służba ochrony zabytków.
29) Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach dawała niezłe możliwości kompleksowej ochrony zabytków w Polsce. Konserwatorzy pracowali w warunkach permanentnego niedostatku kadr, czasu, środków oraz braku poszanowania dla zabytków i prawa.
Ustawa przetrwała do nowelizacji 1990r. Nowość to przeniesienie odpowiedzialności za stan zabytków z państwa na właścicieli.
30) W 1991r. powstała Państwowa Służba Ochrony Zabytków (SOZ), podlegała Generalnemu Konserwatorowi Zabytków. W 1999r. ustanowiono 16 oddziałów Służby Ochrony Zabytków podlegających wojewodom, w pozostałych miastach powstały Delegatury. W 2003r. SOZ-y zostały przemianowane na Urzędy Ochrony Zabytków.
31) Ustawa z 1962r. znalazła także uznanie wśród międzynarodowej społeczności konserwatorskiej, ale była tylko drogowskazem, nie przewodnikiem.
32) Karta Wenecka 1954r. to pierwszy od początku XXw. kompleksowy zbiór zasad konserwatorskich, najbardziej do dzisiaj znany i przywoływany. Uchwalona przez II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków. Została nazwana Kartą Konserwacji Zabytków, 14 artykułów, najważniejsze dotyczą przedmiotu i zasad postępowania konserwatorskiego. Pominięto wartość artystyczną, uznawaną dotąd za ważne kryterium jakościowe zabytku. „Konserwacja zabytków zakłada obowiązek ciągłości ich należytego utrzymania i nie może pociągać za sobą zmian bądź wystroju budowli. Poszanowanie układu każdej epoki do dziejów budowy zabytków. Wszelkie prace rekonstrukcyjne będą musiały być z góry wykluczone”.
33) Konferencja Generalna UNESCO w Paryżu w 1972r. przyjęła „Konwencje w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego”. Stwierdzono, że największym wrogiem jest nie czas, a przeobrażenie społeczne i gospodarcze. Konferencja wezwała wszystkie państwa, aby wzięły na siebie obowiązek ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dóbr kultury położonych na ich terytoriach.
Najcenniejsze dobra uznano za część dorobku całej ludzkości i zalecono chronić je we współdziałaniu międzynarodowym. Powołano Komitet Dziedzictwa Światowego przy ONZ. Ustalono kryteria wpisu na Listę Dziedzictwa Światowego (zabytek musiał spełnić co najmniej 1 z 6 merytorycznych kryteriów, ponadto wymóg autentyczności). W Polsce na ziemiach pn. i zach. to Malbork.
34) Deklaracja Amsterdamska 1975r.z uwagi na „brutalność przemian społecznych” wypracowano nowe podejście do miast. Za najważniejsze uznano globalną ochronę miast historycznych i starych dzielnic miejskich oraz tradycyjnych osiedli wiejskich, parków i ogrodów. Zrezygnowano z pojęcia „zabytek architektoniczny” na rzecz dziedzictwa architektonicznego. Wycofano się z pojęć „wartości zabytkowe” i „artystyczne”.
35) Rekomendacja Konferencji Generalnej ONZ do spraw wychowania nauki i kultury, przyjęła przygotowane w Warszawie, zlecenia dotyczące ochrony zabytków. To wszystko co było w Deklaracji Amsterdamskiej, zostało poszerzone o środowisko, czyli otoczenie naturalne lub otaczającą zabudowę.”
Rekomendacja rozróżnia ochronę aktywna i bierną. W warunkach inwazji nowoczesnej urbanizacji, zalecano zapobiegać wyburzeniom starej zabudowy i nieprawidłowym lokalizacjom nowych dzielnic.REHABILITACJA - wszelkie prace minimalizujące negatywne z punktu widzenia estetyki skutki instalacji urządzeń tech. (komunikacja, parkingi, sieci) i informacji wizualnej (reklamy, ogłoszenia).REWITALIZACJA (reanimacja) - to nadanie jej społecznego sensu , m.in. poprzez zachowanie bądź odtworzenie starych (lub stworzenie nowych) funkcji w celu podtrzymania dawnych form ich żywotności oraz włączenia w ekonom. kontekst kraju i regionu.Czynnikiem, który uzasadnia ochronę, są nie tylko wartości kulturowe zabudowy, lecz głównie przesłanki społeczne i ekonom. wyróżniane stopniem możliwości jej wykorzystania.36) Granada 1985r. nowością było traktowanie zintegrowanej polityki ochrony zabytków jako podstawa elementu polityki kulturalnej i przestrzennej oraz planowania. Więcej nic nowego
37) Waszyngton 1987r. Karta miast głosiła, że wszystkie miasta w wyniku procesu powstania, są historyczne. Karta zajęła się wyłącznie ochrona miast i dzielnic zabytkowych oraz ich otoczenia. Ważną nowością był główny przedmiot ochrony ów nieokreślony „zabytkowy charakter miast” i tworzące go materialne i niematerialne elementy.
38) Konferencja w Nara (Japonia) w 1994r. przygotowano dokument o autentyzmie. Ocenę autentyczności dobra kultury stanowiła : znajomość, zrozumienie i interpretacja pierwotnych i późniejszych cech charakterystycznych zabytku. W Nara, po raz pierwszy na międzynarodowym forum został zakwestionowany europejski sposób pojmowania autentyzmu spuścizny historycznej. Azjatyccy, afrykańscy i australijscy konserwatorzy wymogli uznanie dla odnawianych, zgodnie z wieloletnią tradycją, w tym samym materiale form zabytku i akceptacje ich praktyk.
39) Służba ochrony zabytków na Zach. i pn. ziemiach:
- Służba Konserwatorska pracowała na całkowicie obcym, dużym terenie
- nasycenie wielka ilością nieznanych zabytków
- ogromne zniszczenia wojenne i powojenne
- brak informacji o stanie liczbowym i tech. istniejącego zasobu, wiedzy o jego wartościach historycznych i artystycznych.
- nie zachowały się oficjalne spisy zabytków architektury
- archiwa konserwatorskie wywieziono prawdopodobnie do Niemiec
- pozostały tylko strzępy dokumentacji
- brakowało ludzi i znajomości tematu
- przez stulecia na ziemiach pn. i zach. pracowali architekci wielu narodowości i przez to skomplikowano historie sztuki tych regionów.
- nieliczna pomoc niemieckich konserwatorów w odnajdywaniu zabezpieczonych przed zniszczeniami wojennymi zabytków.
- brak dokumentacji naukowej, fotograficznej i tech. zabytków
- najważniejsza sfera dzielności konserwatorów to praca inwestorska
- pozyskiwanie odpowiednich użytkowników i inwestorów dla zagospodarowania, często ogromnych rozmiarów, zabytków - tych ocalałych i zniszczonych
- ogromne opóźnienia gospodarcze, brak funduszy
- zatrudnienie to 2 lub 3 konserwatorów
- brak pieniędzy, czasu, fachowców, nadmiar potrzeb
- nie uregulowane przepisy prawne
- socjalistyczna polityka rządu i pozwalanie na niszczenie wszystkiego co poniemieckie
- nastroje antykościelne rządu, niechęć i bierność kościoła
- nikła, sporadyczna pomoc przedstawicieli władz w nieburzeniu zabytków
- presje systemu
- Konferencja w Kazimierzu Dolnym poświęcona ocenie powojennego konserwatorstwa.
26)Fundusze na prace konserwatorskie pochodziły :
- z budżetu centralnego
- od użytkowników obiektów zabytkowych, związków, organizacji
- w 1955r. 81% funduszy poszło na zabytki warszawskie, 15% w teren
- odbudowa dzielnic staromiejskich finansowana była przez Zakłady Osiedli Robotniczych
- w niewielkim zakresie fundusze pochodziły ze środków społecznych
- z kredytów konserwatorskich <w skali kraju>
- z czasem na obiekty przewidziane do użytkowania przeznaczono fundusz, na inne ruiny-nie
- zróżnicowanie funduszy w terenie
- po 1956r. zaangażowanie innych resortów i ich pomoc
- fundusze nowych właścicieli os. fiz. I prawnych
- utworzenie w 1983r. Narodowego Funduszu Rozwoju Kultury
Rozdział 3
Odbudowa i ochrona zabytków architektury.
1) Dwie najważniejsze kwestie:
- zagospodarowanie ogromnej masy opuszczonych i zniszczonych zabytków
- zagospodarowanie zniszczonych i uszkodzonych zabytków przed postępującą destrukcją
ODBUDOWA- w terminologii konserwatorskiej, to przywrócenie pierwotnej, kompletnej formy architektonicznej zrujnowanym zabytkowym budowlom, pod warunkiem zachowania i wykorzystania autentycznych elementów ścian, sklepień, schodów.
2) Nowe technologie stosowano do konstrukcyjnego wzmacniania zabytków nadwęglonych przez pożary i czynniki atmosferyczne. Mogły to być belki i słupy ukryte w grubości murów. Związane metalowymi kotwami i ściągami, żelbetowe opaski, wieńce wzmacniające ściany i filary.
3) Elementy konstrukcyjne, np. schody wykonywano ze współczesnych materiałów, starannie je potem maskując, np. imitacje stopu belkowego, wapiennymi tynkami, czy obudową z drewna.
4) Wznoszono konstrukcje stalowo-betonowe lub żelbetowe (Kościół Św. Mikołaja)
5) Pojawiając się nowe materiały o dawnym wyglądzie i stylu:
REKONSTRUKCJA- to wierne, w oparciu o analizy materiałów historycznych, odtworzenie form, kształtów i techniki wykonania zniszczonej budowli.
6) Odbudowa i ochrona zabytków architektury monumentalnej:
- szkielety kościołów, ratuszy, zamków i bram miejskich
Stanowiły one ważną treść tkanki miejskiej i były najbardziej cenione przez społeczeństwo.
- zabytki sakralne
Administracje kościelna w Polsce i na Ziemiach Odzyskanych za zgodą papieża utworzył 14.08.1945r. kardynał August Hlond
.- władze przyjęły podwójną politykę:
* przyjazne gesty
* ubezwłasnowolnienie i marginalizacja kościoła
* uznanie kościoła ewangelickiego za mienie poniemieckie
7) Zabytki Sakralne po odbudowie, nie raz przeznaczano na inne cele, np. kościół we Fromborku kotłownia miejska, w Zespole Szpitala Św. Ducha urządzono Muzeum Medycyny. Kościół Bożego Ciała kawiarnia „Pegaz”. Po interwencji „Solidarności”, kościół oddano administracji kościoła katolickiego.
Dążono do dokładnego odtworzenia dawnych form, brył, o ile było to możliwe.
8) Odbudowa zabytków architektury świeckiej:Ratusze - „zamki mieszczan”, uniknęły zniszczeń, ale 11 z 15 w 1945r. uległo pożarom.Idea odbudowy ratuszy ma na celu przywrócenie staromiejskim obszarom funkcji prestiżowego centrum, względem całego organizmu miejskiego. Ratusz, jako symbol władzy samorządowej, jest metaforą godności, wyrazem ambicji miasta.9) Fortyfikacje miejskie.Mury obronne od końca XVIIIw. I niemal do jego końca, były rozbierane, by umożliwić miastom rozwój przestrzenny. Ostały się tylko nieliczne.
Konserwacja była działaniem wyjątkowym -tylko 2 bramy. Podstawowym rodzajem pracy była odbudowa.10) Zamki i pałace.
* wojenne zniszczenia dotknęły zarówno zamki i pałace użytkowane, jak i dawno opuszczone ruiny. Zajmowała się nimi służba konserwatorska.
Podstawowym warunkiem przetrwania dawnych rezydencji, było nadanie im aktualnie użytecznej społecznie funkcji. Mniej zniszczone adaptowano na muzea, inne na hotele turystyczne, siedziby urzędów, ośrodki wypoczynkowe, szkoły, z czasem archiwa. Adaptowano je na domy kultury i biblioteki, a także na mieszkania dla pracowników, np. lasów.
* odbudowa ze względu na racje polityczne - zamek w Olsztynie, Lidzbarku Warmińskim, we Fromborku ze względu na postać M. Kopernika.
Miasto „piastowskie” pomocne było przy podejmowaniu decyzji o remoncie lub odbudowie.
* ewenement na skalę światową to Zamek w Malborku. 11) Odbudowa i ochrona kamienic mieszczańskich:
- brak zainteresowania konserwatorskiego, brak uspołecznionego właściciela, brak programów remontowych, mikroskopijne środki finansowe - powodowały, że na konserwacje i odbudowę, miały szanse tylko nieliczne, najbardziej wartościowe kamieniczki.
- elementy odstraszające to: niski standard funkcjonalny, tech. i sanitarny, niejednokrotnie rażąco odbiegający od współczesnych normatywów.
Typowe stały się remonty modernizacyjne i adaptacyjne oraz przebudowy i rozbudowy.
12) Zabezpieczenia :Większość ruin nie doczekała się odbudowy z powodu braku środków oraz w następstwie kolizji z modernistycznymi programami zabudowy miast. W Elblągu rozebrano m.in. 3 kamienice, by to wielu latach na starych fundamentach wznieść podobne.
W lepszym położeniu znalazły się zniszczone domy w miastach objętych programem kompleksowej odbudowy. Odbudowa była łatwiejsza w:
* projektowaniu
* była mniej kosztowna od remontu
* była bardziej intratna dla firm budowlanych
13) Odtwarzanie zabudowy mieszkalnej stanowiło zasadniczy element wszystkich programów odbudowy miast w formach historycznych, realizowanych w I okresie odbudowy. Duże nasilenie prac o tym charakterze 1950-1955r. Regułą były odstępstwa od pierwowzoru. Cześć z nich miała źródła w:
* programach odbudowy miast narzuconych przez inwestora Zarządu Osiedli Robotniczych
* wyniku różnych okoliczności
Frontowe linie zabudowy zachowywano, domy starano się stawiać na starych fundamentach.
* ustępstwem konserwatorów była zgoda na programowe skracanie o jeden z trzech, na ogół głębokich traktów, celem rozluźnienia zabudowy, dla doprowadzenia światła i powietrza do mieszkań. Z tych samych powodów rozbierano oficyny.
14) Obowiązujące nowe normatywy metrowe i kubaturowe - wymuszały nowe podziały wnętrz kamienic. Z kolei wymóg oszczędności powierzchni mieszkaniowych, stanowił o łączeniu wspólną klatką schodową, 2, 3, a nawet 4 kamienic, w 1 funkcjonalny zespół. Normy mieszkaniowe przewidywały maksymalną, nieprzekraczalną wysokość pomieszczenia, dlatego fasady dzielono na większą ilość kondygnacji, podwyższając lub obniżając ich wysokość, zmieniając tym proporcje kamienic.15) Fasadom odbudowywanych kamienic starano się przywrócić ich wygląd, ale niemal wszystkie wykazują różnego rodzaju niezgodności z pierwowzorami.
16) Odbudowa rekonstrukcja całej zabudowy w Lewinie Brzeskim przez władze, pod presją wojewódzkiego konserwatora zabytków. 17) Fasady domów odtwarzano na podstawie:
- zachowanych materiałów ikonograficznych
- podobnych kamienic
- pomysłów architektów
- wiedzy konserwatorów
18) Nowe budownictwo Zarządu Osiedli Robotniczych (ZOR).
19) Remonty:
Informacje o remontach staromiejskich kamienic w średnich i małych miastach zaczęły pojawiać się w sprawozdaniach konserwatorskich ok. 1955r., w szerszym zakresie w roku 1960.
W Trzebiatowie przeprowadzono:
- remonty bieżące
- remonty kapitalne
- modernizacje
- adaptacje
Rozdział 4
Problemy Odbudowy Miast Na Ziemiach Zach. i Pn.
Przesłanki i problemy odbudowy miast w formach historycznych.
2 główne problemy, które władze Polski Ludowej musiały rozwiązać:
1) Odbudowa ogromnej ilości miast
2) Konieczna ich rozbudowa, dostosowanie do nowych czasów
- Nacjonalizacja majątku poniemieckiego
- Nacjonalizacja wielkiej własności rolnej
Priorytety w odbudowie gospodarki to:
- odtworzenie przemysłu ciężkiego, jako koło zamachowe gospodarki rozwoju kraju
- uruchomienie urządzeń komunalnych, komunikacji, instytucji użytku publicznego i zakładów drobnej wytwórczości.
Brak kompleksowego programu rządowego dotyczącego odbudowy miast.
Proces odbudowy miast w 1949r. zapoczątkowała formalna decyzja władz państwowych o rekonstrukcji warszawskiej starówki. Wkrótce decyzje o odbudowie podjęto wobec nielicznych zespołów staromiejskich na Ziemiach Odzyskanych, tylko Gdańsk, Wrocław i Szczecin obejmując programem Gronu Jedności Narodu z terminem zakończenia prac w 1960r. Przy wyborze kierowano się przede wszystkim gospodarczą sytuacją miast, ich funkcją administracyjną i ekonomiczna w regionie, liczba mieszkańców, wydajnością i aktywnością miejscowych kadr konserwatorskich, ale także lokalnych społeczności. Taki dobór kryteriów automatycznie eliminował małe ośrodki i preferował duże o potencjale wspomagającym realizację prestiżowego dla władz Planu 6-letniego. W grupie miast najszybciej wskazanych do odbudowy znalazł się Gdańsk, Gliwice i Wrocław z portami, kopalniami i wielkim przemysłem maszynowym oraz Olsztyn i Opole - stolice województw.
Idea starannej odbudowy leżącego w ruinach zabytkowego zespołu Gdańska, przedstawiona już na początku września 1945r. przez prof. W. Czernego na pierwszym publicznym wykładzie w Politechnice Gdańskiej, została odrzucona przez część publicystów głównie z powodów etycznych.
Ostatecznie we Wrocławiu i Gdańsku, po zaciekłych dyskusjach, zwyciężył program J. Zachwatowicza, do którego polityków i społeczeństwo przekonali konserwatorzy i historycy umiejętnie wykorzystujący emocje oraz racje polityczne i historyczne. Duży wpływ na podjęcie decyzji o odbudowie miast w formach historycznych miały wartości ekonom. tkwiące w materii samych miast. Wszelkie analizy wykazywały, że odbudowa dzięki wykorzystaniu zachowanych sieci i infrastruktury ulicznej, instalacji komunalnych i fundamentów wypalonych budynków, była przedsięwzięciem bardziej opłacanym niż wznoszenie nowego miasta . Propozycja zaniechania odbudowy zabytku urbanistycznego, przedstawiona przez K. Dziewolskiego: dotyczyła ona przede wszystkim miast małych i bardzo zniszczonych, pozbawionych zabudowy mieszkalnej, sieci i uzbrojenia ulic, jak Malbork z zachowanym kościołem, ratuszem i fragmentami murów obronnych.W ocenie A. Gieysztora, zjawisko odbudowy zach. i pn. miast w historycznych formach było możliwe dzięki postawie ówczesnych polskich elit intelektualnych - takich postaci jak
M. Walicki, czy J. Kilarski, którzy ochronę dziedzictwa na Ziemiach Odzyskanych uznali za obowiązek wobec europejskiej kultury artystycznej.
Szczecin, trzecie z dużych miast na Ziemiach Odzyskanych, od razu po wojnie dysponujący znaczną ilością zdatnych do zamieszkania domów, na program odbudowy swego staromiejskiego centrum spokojnie czekał do 1953roku.
Pierwszy prezydent miasta, architekt Piotr Zaremba. Pod jego wpływem Szczecin stał się pierwszym miastem w Polsce, które programowo wyłamało się z zachwatowiczowskiej zasady odbudowy w formach historycznych. Ten architekt ze środowiska CIAM wykorzystał hasła nowego ustroju społecznego i negując wartość XIX-wiecznej architektury, żądał jej przebudowy. Pragnął nadania miastom Ziem Odzyskanych nowego, polskiego piętna, by nowi mieszkańcy, jak argumentował, mogli poczuć się „u siebie”. Jego potępienie dla odbudowy tego co było, brało się również z awersji do przegęszczonej zabudowy czynszowej, urągającej prawu nowoczesnego człowieka do światła, powietrza i zieleni. Żądał jej rozluźnienia, likwidacji parceli budowlanej, będącej przywilejem władającej jednostki, z korzyścią dla potrzeb całego społeczeństwa. Podjęte w roku 1953 prace przygotowawcze do odbudowy kończyły się już w klimacie odwrotu od architektury historyzującej. Dlatego z dwóch propozycji przedstawionych Głównej Komisji Urbanistyczno-Architektoniczej, z których jedna prezentowała odbudowę w historycznych formach, a drugą nową, modernistyczną kompozycję przestrzenną, nawiązującą do wypracowanych jeszcze w 1945 roku tez rozwoju miasta, zwyciężyła ta ostatnia. Widać z powyższego, że poważnie przeszkody neohistoryczne odbudowie dzielnic staromiejskich stwarzali architekci przeważnie jej niechętni. Ukształtowani przed 1939 rokiem należeli do dwóch wykluczających się kierunków: awangardowego i romantycznego. Podejmowane zaraz po wojnie przez tych drugich próby kontynuowania architektury historyzującej nie powiodły się. Bardziej aktywni byli „awangardyści” skupieni przy Helenie i Szymonie Syrkusach. Projektowana przez nich nowa, funkcjonalna architektura, otrzymywała prostą, geometryczną, najczęściej „pudełkowatą” obudowę, z płaskimi dachami i elewacjami oraz leżącymi oknami. Idee zdrowego funkcjonowania miast (SANACJI) były formułowane w całej Europie już w okresie międzywojennym, ostateczna zaś redakcję znalazły w Karcie Urbanistyki przyjętej w Atenach w 1933r. na IV Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej (CIAM) zajmującym się aktualnym stanem miast i zaleceniami na przyszłość. Zlecenia CIAM, by dobro mieszkańców przedkładać przed dobrano zabytków, niewątpliwie uszczupliły walory odbudowywanych po wojnie zespołów staromiejskich. Z wnętrz bloków (słusznie) znikały nagromadzone bezwartościowe, tandetne budynki gospodarcze, ale wraz z nimi niszczono stare oficyny i ucinano trzecie trakty kamienic.
SOCREALIZM - oficjalny, świadomie nawiązujący do historycznych tradycji styl. Historyzm socrealizmu preferował formy klasycystyczne przeplatane ze stylami „typowo” polskimi jak barok. W ochronie zabytków przychylność dla odbudowy i rekonstrukcji zabytków. Narzucony administracyjnie, socrealizm nie trwał długo. Potępiony został za oportunizm wobec radzieckiej architektury, zahamowanie rozwoju twórczości architektonicznej, a nawet produkcję nowoczesnych materiałów budowlanych.
I tak to z braku pieniędzy, sentymentów, ofiarnego zaangażowania się odpowiednich gremiów - dziesiątki miast na Ziemiach Odzyskanych nie zostało objętych programem odbudowy. Dopiero 2 i 3krotny wręcz wzrost liczby mieszkańców wymusił podjęcie ogromnego programu inwestycyjnego.
Początki planowania przestrzennego zniszczonych miast
Kilka średnich miast , gdzie skala problemów do rozwiązania była skromna, plany urbanistyczne dostało stosunkowo szybko. Elbląg jako 1-sze miasto wstępny plan po ukończeniu miał już w kwietniu 1946r. Przewidywał on odbudowe zrujnowanych kamienic, zachowanie historycznego planu urbanistycznego i ochronę zachowanych zabytków. Twórcy planu: Bobiński i Srokowski. Ten plan wstępny jak i powstały w późniejszym roku, plan ogólny nie „wymusiły” odbudowy miasta podrzędnego (Elbląga) na gospodarczej i administracyjnej mapie kraju. W lepszej sytuacji były Olsztyn i Opole, w których wstępne plany zagospodarowania z 1947r. zapoczątkowały szybką odbudowę. Stało się tak, gdyż pełniły one rolę administracyjnych centrów regionu.
Zespół pracowników i studentów Sekcji Małych Miast Pracowni Urbanistycznej Politechniki Warszawskiej pod kier. K. Wejcherta w latach 1947-48 wykonał ogromną, jak na tamte warunki ilość 68 planów zniszczonych miast w woj. szczecińskim i olsztyńskim.
W. Podlewski i przedstawiciele RDPP w Szczecinie, rozpatrując plany zniszczonych miast z Pomorza Zachodniego, na 37 historycznych, aż dla 32 urbaniści zaprojektowali nowe rozwiązania komunikacyjne, zniekształcające dotąd dobrze zachowaną średniowieczną sieć uliczną.
1983r przełomowy dla Elbląga zainicjowano Retrowersje, jednak dopiero w 1989r. mogła ona zaistnieć.
Rozdział 5
Odbudowa miast historycznych na zach. i pn. ziemiach Polski.
Odbudowa miast historycznych w Polsce rozpoczęła się bezpośrednio po wojnie.
1) Pierwszy etap odbudowy miast w formach historycznych zapoczątkowała kompleksowa i dokładna odbudowa warszawskiej Starówki. Wkrótce ruszyły prace na Ziemiach Odzyskanych: w Gdańsku, Wrocławiu, Opolu, Olsztynie, Raciborzu, Gliwicach, Morągu i Pyskowicach.
a) Odbudowa miasta w formach historycznych Przystępujący do odbudowy miast konserwatorzy i architekci za drogowskaz mieli jedynie daleki od szczegółowości program ochrony zabytków prof.. J. Zachwatowicza. Oparty generalnie o poglądy ukształtowane w polskich miastach zniszczonych w I wojnie światowej, zawierał idee możliwie pełnej odbudowy zniszczonych zabytków urbanistyki w formach historycznych. Ta ogólnikowo wyrażona idea nie została rozwinięta do postaci szczegółowego programu. Nie opracowano zatem żadnych kryteriów dla odbudowy miast, nie powstały żadne schematy, ogólne zalecenia, ani nawet wskazówki, czy wytyczne, które odnosiły by się do podstawowych kwestii
3