Manifestowanie wykolejenia społecznego wg Cz. Czapów
Wykolejenie społeczne jest zawsze pewnym stanem skłonności, ujmowanych jako:
manifestacje
składniki (składające się na postawę nastawienia)
determinanty (czynniki przyczynowe i wynikające z nich zdarzenia, stanowiące elementy procesu wykolejenia)
Chodzi tu o skłonności tworzące zintegrowany zbiór postaw.
Postawa i jej wskaźniki
Postawa dotyczy psychicznej reakcji człowieka. To stany psychiczne które pozwalają nam wyjaśnić co zaszło między bodźcem a reakcją na niego, dlaczego w taki a nie inny sposób bodziec został potraktowany
Pojęcie podstawy nie odnosi się do żadnego konkretnego zdarzenia ale do zdarzeń którymi są szczególnego rodzaju zachowania ludzkie a mianowicie takich które zostały nazwane przez część psychologów czynnościami - czyli reagowanie zgodne ze znaczeniem zdarzeń.
Czynności więc nazywany wskaźnikami postawy. Traktując je tak podkreślamy ze są one nie tylko szczególną odmianą zachowania ale i odznaczają się takim ustosunkowaniem wobec bodźców ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego, sygnalizując tym samym istnienie względnie trwałych dyspozycji osób na których owe bodźce oddziaływają.
Wskaźnikiem jakiegoś zdarzenia P nazwać będziemy zjawisko U, którego spostrzeżenie pozwoli nam określić, że zaszło zdarzenie P. Wskaźnikiem jest to coś, po czym można poznać że coś zaszło czy występuje.
Ale nie zawsze zdarzenia do których odnosi się dany wskaźnik, są zjawiskami czy zdarzeniami spostrzegalnymi. Niejednokrotnie mamy do czynienia z manifestacjami czyli wskaźnikami definiującymi to jest takimi, których dobór, na podstawie przyjętych kryteriów, jest zarazem zdefiniowaniem określonego terminu.
Manifestacją postawy może być wypowiadanie pewnych opinii lub ogólne ruchy ciała lub ich brak.
Manifestacje to nie tylko czynności reaktywne (reakcje na bodźce ze środowiska zew.) lun impulsywne ale też czynności proaktywne (czynności inicjowane przez podmiot postawy respektujący system celów życiowych). To nie tylko czynności okazjonalne i krótkotrwałe ale i czynności trwające niejednokrotnie całe miesiące a nieraz i lata.
Manifestacje postawy to inaczej ustosunkowanie się człowieka do obiektów zdarzeń. To zawsze relacje między człowiekiem a rzeczywistością. Postawy wobec obiektów bywają rozmaite, dlatego ważne jest aby przy charakterystyce czyjejś postawy określić o jaki obiekt chodzi i z jakich względów stanowi on przedmiot postawy. ( np. pan Józef).
Ze względu na zakres postawy możemy wyróżnić :
- p. jednostkowe - dotyczą poszczególnych zdarzeń i obiektów np. śmierć ojca
- p. ogólne - dotyczy klasy zdarzeń czy obiektów np. śmierć ludzi.
Postawy różnią się miedzy sobą także ze względu na znak postawy. Znak to rodzaj oceny przedmiotu podstawy. Postawa może być dodatnia lub ujemna )to znaczy na taki znak). Odróżniając znak podstawy od jaj kierunku wyróżniamy:
oceny właściwe - to wewnętrzna ocena zdarzeń czy obiektów, tzn. są to obiekty lub zdarzenia, które umożliwiają zaspokojenie określonych potrzeb i rozładowanie określonych napięć
oceny utylitarne - to zewnętrzna ocena zdarzeń czy obiektów, która orzeka że coś może być środkiem lub sposobem osiągnięcia wartości właściwej.
Postawę nazwiemy negatywną lub pozytywną wówczas gdy kierunek oceny zdarzenia lub obiektu określa ujemny albo dodatni znak ustosunkowania niezależnie od tego czy w grę wchodzi ocena właściwa czy utylitarna.
Osoby wykolejone są to ludzie którzy ze względna cechujące ich ustosunkowania wobec oczekiwań społecznych, reprezentatywnych dla szerszych struktur społecznych, odznaczają się nasileniem reakcji negatywnych.
W reakcjach negatywnych możemy wyróżnić czynności oporne i zaczepne. Opór to odmowa wykonania czyjegoś zalecenia, natomiast czynności zaczepne to eliminacja nacisku lub jego źródła - słowne lub fizyczne zaatakowanie zleceniodawcy.
Pewna odmianą czynności negatywnych jest także ucieczka. ( jest to usunięcie się z pola nacisku np. udawanie chorego)
Izolacje - zachowanie zaczepne, oczekiwanie że dana osoba będzie chciała przerwać izolację, usunąć jej przyczynę i nawiązać zwrotny kontakt.
Paradoksalne formy zachowania się - demonstrowanie przesadnej uprzejmości wobec osoby której dało się do zrozumienia ze się ją ocenia ujemnie.
Oprócz zadań od zleceniodawcy (rodziców, nauczycieli, od przełożonych) ważne są zadania normodawcze, które informują nas o powinnościach, uprawnienia człowieka który znalazł się w określonej sytuacji i jaki rodzaj reakcji może wybrać.
Tak jak w przypadku zleceń od zleceniodawcy mieliśmy negatywne ustosunkowania się tak i t wobec określonych norm może być reakcja oporna ) przez łamanie normy lub nie konsekwentne respektowanie jej) oraz reakcja zaczepna - postąpienie świadome niezgodne z normą.
Negatywne ustosunkowanie się wobec zleceń zadaniowych lub normodawczych może być funkcją zewnętrzną bardzo różnych postaw:
negatywna postawa wobec osoby przekazującej zlecenie ( nie lubienie)
niechęć do pewnej kategorii osób
negatywna postawa wobec zdarzeń których domaga się zleceniodawca
Ustosunkowanie jako konsekwencja motywacji
Nas interesuje zewnętrzny wyraz procesów psychicznych od których ustosunkowania zależą. Ustosunkowanie do rzeczywistości, zależy jednak także i przede wszystkim od motywacji człowieka. Motywacja to jakieś intencje, zamiary, pragnienia, życzenia - inaczej to są wystąpienia w psychice ludzkiej gotowości dążenia ku określonym celom.
Czapów na podstawie badań wyróżnił następujące motywacje:
niezadowolenie z obecnych warunków i pragnienie warunków lepszych osiągnięcie dobrobytu, przeżycie przygody
pragnienie zdobycia bogactwa w sposób łatwy i nie wymagający wysiłku
uczucie nudy wynikające z braku poważniejszych, jasno i wyraźnie określonych obowiązków oraz braku okazji do konstruktywnej społecznie rekreacji (motywacja ujemna)
tendencja do rozładowania napięcia przez picie alkoholu i konsumowanie narkotyków (motywacja właściwe)
dążenie do zadowolenia seksualnego
dążenie do wyładowania wrogości i zademonstrowania swej przewagi i dominacji (motywacja dodatnia)
chęć dokonania czegoś i zwrócenia na siebie uwagi innych (motywacje utylitarne).