ROLA ZABAWY W ROZWOJU I WYCHOWANIU DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Opracowała: Małgorzata Gorzechowska
Zabawa jest zjawiskiem bardzo charakterystycznym dla życia człowieka. Budziła ona od dawna zainteresowanie badawcze, a zwłaszcza od połowy XIX wieku stała się przedmiotem licznych studiów i rozważań teoretycznych.
Podjęłam się opisania tego zagadnienia, aby dać pełniejszy obraz wpływu zabaw na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Pozwoli to na jeszcze lepsze poznanie dzieci
w wieku przedszkolnych.
Rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym
W wieku od 3 - 7 lat następuje dalszy rozrost organizmu dziecka, polegający na zwiększeniu się wymiarów i masy ciała. Dziecko w wieku przedszkolnym coraz wolniej przybiera na wadze /2 -3 kg rocznie/, natomiast dość szybko rośnie /5 -7 cm rocznie/.
W budowie ciała dzieci obserwuje się wyraźne dysproporcje: krótkie kończyny /głównie nogi/, w stosunku do dużej głowy i dość wydłużonego tułowia. Wraz z wiekiem dziecko traci podskórną tkankę tłuszczową, a dość szybki rozwój kończyn dolnych sprawia, że jego sylwetka smukleje. Tułów uzyskuje stopniowo kształt bardziej trójkątny, przy czym podstawa tego trójkąta znajduje się u góry.
Na początku okresu przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, a krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słaba jest też muskulatura: włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, niezdolne do silnych i długotrwałych skurczów, wskutek czego dziecko jest niewytrzymałe na wysiłek fizyczny, męczy je jednostajna pozycja oraz monotonny i dłużej trwający ruch. W tej fazie może wytworzyć się wadliwa postawa ciała przy nierównomiernym rozkładzie ruchu i spoczynku, czy też mało higienicznej dzieży, obuwia itp.
W drugiej fazie wieku przedszkolnego proces kostnienia zaznacza się najwyraźniej w kościach nadgarstka. Przyczynia się do usprawnienia dłoni pięciolatków, które lepiej rysują i manipulują drobnymi przedmiotami i narzędziami.
Około 5 roku życia wskutek rozrostu masy ciała i siły dużych grup mięśniowych pojemność płuc wzrasta i oddech staje się głębszy. Niewielki jest natomiast przekrój tchawicy i jamy nosowej. W fazie trzeciej wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oaz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa:szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. Ruchy mięśni dziecka 6 -7 letniego są już całkiem swobodne, lecz proces różnicowania się układu kostnego i mięśniowego nie jest jeszcze zakończony.
Zaczynają się wyżynać zęby stałe.
W wieku przedszkolnym wzrasta sprawność różnych narządów wewnętrznych. Serce i płuca pracują wydajnie, a szybkie tętno wyrównują ich małą początkowo pojemność
Płuca 3 - latka wykonują około 30 oddechów na minutę
Płuca 6- latka wykonują około 23 oddechów na minutę
Serce w spoczynku wykonuje 90 - 110 uderzeń na minutę. Tętno jest jednak u dzieci nieregularne i dopiero około 7 - 8 lat staje się bardziej rytmiczne. Dzieci w wieku przedszkolnym zapadają często na choroby dróg oddechowych.
Rozwój ruchowy dziecka w wieku przedszkolnym jest mniej gwałtowny i szybki niż w poprzednich okresach i cechuje go względna „harmonijność”. Do podstawowych sprawności ruchowych wywodzących się z ruchów swobodnych i postawno - lokomocyjnych należą takie czynności motoryczne, jak: bieg, chód, skoki, wspinanie się i inne formy przystosowania się do warunków terenu, wyrażające się w pokonywaniu różnych przeszkód: rowów, i wzniesień itp. W okresie przedszkolnym wzrasta wydatnie długość kroku przy bieganiu oraz rozwija się technika biegu.
We wczesnej fazie wieku przedszkolnego ruchy rąk i nóg są słabo skoordynowane, dziecko biegnie na całych stopach, tułów ma wyprostowany, krok krótki. Dzieci 6 - letnie biegną bardziej harmonijnie estetyczniej. Skoki są trudnym zadaniem dla 3 - latków. Poszczególne fazy skoku są słabo zaznaczone. Skok przypomina raczej wydłużony krok niż przekroczenie określonej przeszkody.
Przejawem rozwoju ruchów postawnych jest wzrastająca umiejętność utrzymania w równowadze statycznej lub dynamicznej. Następuje dalszy rozwój i doskonalenie się ruchów narzędziowych, co wpływa dodatnie na wzrost samodzielności i zaradności dziecka. Dzieci 3 - 4 letnie ubierają się i rozbierają przy pewnej pomocy dorosłego. Większość dzieci 5 - letnich potrafi samodzielnie nakładać różne części odzienia, ma jednak trudności z takimi czynnościami, jak zawiązanie fartuszka lub sznurowadeł u bucików, czy zapinanie guzików u płaszcza. Ruchy te stają się dopiero w pełni zautomatyzowane i sprawne u dzieci 6 - 7 letnich.
Rozwój działalności dziecka
Aktywność jest charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu, która sprawia, że ów organizm reguluje czynnie swe stosunki ze światem zewnętrznym. Aktywność ludzka tak rozumiana jest stanem oraz procesem i wyraża się w postaci konkretnych działań i czynności podejmowanych przez człowieka od wczesnego dzieciństwa.Działania i czynności są, więc przejawem aktywności. Aktywność dziecka będąca wyznacznikiem jego rozwoju podlega sama kształtowaniu i doskonaleniu się wraz z wiekiem. Postępowy charakter aktywności człowieka polega na tym, że w ciągu życia poszerzają się dziedziny jego działalności.
W związku z pojawieniem się nowych potrzeb i dążeń w coraz bardziej złożonym środowisku, człowiek zmienia repertuar swych czynności i działań, które dają mu optymalna regulację stosunków ze światem zewnętrznym.
Podstawowymi rodzajami aktywności dziecka są: praca, nauka, zabawa. Charakterystycznym rodzajem aktywności dla dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa. Zabawa, nauka i praca maja wiele cech wspólnych: są to czynności celowe, społecznie uwarunkowane, wpływające kształtującą na rozwój jednostki i społeczeństwa, związane z możliwościami biologicznymi osobnika jako przedstawicieli gatunku i jako indywiduum. W toku zabawy, jak również pracy czy nauki, dziecko zdobywa rozmaite wiadomości i umiejętności, w zabawie naśladuje też i odtwarza elementy pracy ludzkiej, a niekiedy sporządza wytwory, w których wykonanie wkłada wiele wysiłku, tak jak to czynią dorośli przy pracy. Wiele cech różni jednak zabawę od pracy czy nauki, decydując o jej odrębności.
Zabawy polegają na odmiennej strukturze i przebiegu oraz na innym stosunku dziecka do własnych czynności. Zabawa nie jest dla dziecka obowiązkiem, jak nauka, lecz zaspokojeniem potrzeby działania. W zabawie podejmuje te czynności, które w danej chwili interesują je, a wytwory zabawowe nie maja wartości materialnej i motywem ich sporządzania są przeżycia mające znaczenie tylko dla dziecka. Zabawa sprawia dziecku przyjemność między innymi związaną z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, z wykonywaniem ruchów i wyładowaniem napięcia mięśniowego oraz z odbieraniem wrażeń przyjemności z osiągniętego celu. W zabawach tematycznych dziecku sprawia radość odtwarzanie i przekształcanie rzeczywistości. Potrzeby i zainteresowania dziecka znajdują swój wyraz w zabawach, a rozwijają się w kontakcie ze środowiskiem i rzeczywistością społeczną.
Zabawa jest jednym z ważnych przejawów aktywności dziecka. Wraz z wiekiem coraz większego znaczenia w życiu dziecka nabierają rozmaite zajęcia, które między innymi przygotowują go do podejmowania nowych obowiązków. Dziecko traktuje wszystko to, co robi na serio, z poczuciem odpowiedzialności za swoje „dzieło”. Zabawa dziecka przybiera wieku przedszkolnym różnorakie i bogate formy. Staje się czynnością samodzielna i twórczą w stosunku do zabawy małego dziecka.
Od zabaw indywidualnych i samotnych dzieci przechodzą do zabaw zespołowych, bawią się w grupie, ucząc się stopniowo podporządkowywać swe życzenia i chęci projektom i postępowaniu innych dzieci oraz przejętym z góry regułom i zasadom wspólnej zabawy. W zabawie dziecko wyraża swe uczucia i pragnienia daje upust swojej wyobraźni i fantazji, rozwija zdolności twórcze.
W zabawach dzieci przejawiają wiele poczucia odpowiedzialności, a ich wytwory są często oryginalne i twórcze.
Zabawa posiada bardzo wiele funkcji między innymi:
Przygotowuje dziecko do szeroko rozumianej pracy
Usprawnia manualnie, zaznajamia z materiałem, jego przeznaczeniem i sposobem posługiwania się
Uczy współdziałania i współpracy w grupie rówieśniczej
Wdraża do dobrowolnego respektowania nakazów i zakazów
Poza tym zabawa rozwija u dzieci procesy psychiczne takie jak: pamięć, myślenie, uwagę, spostrzeganie i mowę.
Znaczenie zabaw dla rozwoju i wychowania dziecka w wieku przedszkolnym
Zabawa jest działalnością wykonywaną dla przyjemności, którą ona sama sprawia. Jest ona główną formą aktywności dzieci. Zabawa pełni wiele różnych funkcji umożliwiając zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowań, jednocześnie ułatwia dziecku wchodzenie w życie społeczne, poznawanie rzeczywistości i dostosowywanie jej do własnych potrzeb.
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne. Można je klasyfikować według rozmaitych kryteriów formalnych i treściowych:
Zależnie od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy dowolne lub swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i całkowicie samodzielne oraz zabawy kierowane przez matkę, starsze rodzeństwo lub przez nauczycielkę w przedszkolu;
Zależnie od liczby dzieci biorących udział w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne lub samotne oraz zabawy grupowe;
Zależnie od poziomu uspołecznienia dzieci można wykazać trzy rodzaje zabaw, dzieci przebywających w grupie
równoległe, - gdy dzieci bawią się obok siebie, lecz nie ze sobą, wymieniając, co najwyżej zabawki czy nawiązując kontakt słowny
zbiorowe, - gdy dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą między siebie ról i funkcji
zespołowe - podporządkowane wspólnemu celowi z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań
zależnie od przebiegu zabawy, czyli struktury czynności składających się na daną zabawę, możemy wyróżnić zabawy o różnym stopniu uporządkowania elementów w czasie i przestrzeni: od zabaw chaotycznych i otwartych do planowanych i zamkniętych
Najbardziej rozpowszechniony jest podział zabaw według P.A.Rudika1, który wyróżnił cztery grupy zabaw:
Zabawy tematyczne - umożliwiają dzieciom fikcyjne spełnianie społecznych funkcji wykonywanych przez przedstawicieli różnych zawodów. Zrealizowanie przyjętej roli lekarza, kierowcy, nauczycielki, górnika staje się dla dziecka osiągnięciem celu i przyczyna wywołanego przez to zadowolenia. Zabawy te są szczególnie absorbowane przez dzieci w wieku przedszkolnym.
Zabawy konstrukcyjne - polegają na budowaniu różnych obiektów z klocków, lub z innych elementów na przykład domów, zagród, maszyn, środków lokomocji i tym podobnych. Do zabaw konstrukcyjnych zalicza się również rozbieranie przedmiotów i ponowne ich składanie. Zabawy konstrukcyjne doprowadzane do końca, przyzwyczajają dzieci do wykonywania zadań przygotowując je w ten sposób do pracy.
Zabawy dydaktyczne - według wzoru opracowanego przez dorosłych, prowadzące z reguły do rozwiązania jakiegoś założonego w niej zadania. Najczęściej jest to zabawa umysłowa, której celem jest rozwijanie zdolności poznawczych. Do zabaw dydaktycznych zalicza się: loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki oraz gry stolikowe na przykład „domino”, „Chińczyk”, „warcaby”.
Zabawy ruchowe - wymagają od uczestników częstych zmian miejsca, stosowanie do obowiązujących w niej reguł. Zabawa ta rozwija funkcje motoryczne dziecka, oraz wdraża do przestrzegania obowiązujących zasad.
1 M.Przetacznikowa i H.Spionek „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” T. II PWN Warszawa 1986r. str.362