Aktywność językowa dziecka Wykład 3.12.2013
Temat: Gatunkowe wzorce wypowiedzi, czyli o pragmatyce językowej w edukacji wczesnoszkolnej
Gatunek jako konwencja kulturowo - językowa
Gatunek wypowiedzi to kulturowo i historycznie ukształtowany oraz ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się, czyli wzorzec organizacji tekstu. Obejmuje on także wysoki stopień konwencjonalizacji zachowań językowych. Wtórnie termin ten oznacza także zbiór tekstów, w których określony wzorzec jest realizowany.
Postać konkretnego tekstu zależy od wyboru w kontekście określonej sytuacji kulturowej i komunikacyjnej np. języka potocznego i gatunku listu. W dalszej kolejności o występowaniu w tekście konkretnych środków wyrazowych i gramatycznych decydują o okoliczności aktu komunikacji. Ukształtowanie językowe wypowiedzi zależy od intencji nadawcy, jego stosunku do odbiorcy czy tematu, czyli od determinacji funkcjonalnej, nie oznacza to jednak, że brak jest miejsca na twórczą inwencję autora.
Gatunek obejmuje również pewne reguły językowe i istnieje jako pewna całość - wzorzec. Wzorzec gatunkowy jest nam dany jak gramatyka, choć w indywidualnej wypowiedzi zostaje poddany aktualizacji i dopuszcza innowacje. Gatunki rozwijają się wraz z całym systemem językowym. Wiedzę o gatunkach przekazuje się użytkownikom poprzez nauczanie szkolne. W ten sposób wpływa się na ich świadomość, kształci nawyki, umiejętność rozpoznawania i użycia form.
Pragmatyka językowa
To dział semiotyki, zajmujący się stosunkami jakie zachodzą między znakami językowymi a ich użytkownikami, czyli ludźmi którzy je wypowiadają i odbierają. Obejmuje takie aspekty języka jak: komunikowanie, rozumienie, wyrażanie, motywacje psychologiczne i uwarunkowania społeczne. Pragmatyka odpowiada na pytania: co autor zamierzał danym tekstem osiągnąć (poinformować, zaciekawić, rozśmieszyć, wystraszyć, rozgniewać, nakłonić do działania itp.), do kogo się zwracał i czy spełnił oczekiwania odbiorców.
Kompetencja językowa
Celem nauczania szkolnego jest rozwijanie kompetencji językowej uczniów w sferze społecznej praktyki językowej, na którą składają się działania i rezultaty tych działań i społecznej świadomości językowej, czyli wiedzy o systemie językowym.
Kompetencja językowa to znajomość języka charakteryzująca jego użytkowników. Owa wiedza może być uświadomiona lub nieuświadomiona.
Pozwala ona użytkownikom:
rozumieć i wypowiadać zdania, których dotąd nie słyszeli,
rozróżniać zdania gramatycznie poprawne od niepoprawnych,
rozpoznawać wieloznaczność zdań.
Kompetencja komunikacyjna
to inaczej sprawność językowa, na którą składają się:
językowa sprawność systemowa
językowa sprawność społeczna
językowa sprawność sytuacyjna
językowa sprawność pragmatyczna
Językowa sprawność systemowa: nadawca zna system językowy tylko wówczas, jeżeli umie w tym systemie budować zdania gramatycznie poprawne.
Językowa sprawność społeczna: to wiedza na temat relacji społecznych w danej wspólnocie komunikacyjnej i podzielanego przez te wspólnotę systemu wartości.
Językowa sprawność sytuacyjna, to umiejętność wyboru środków językowych narzuconych przez temat wypowiedzi, miejsce jej powstania, kanał przekazu (mówienie lub pisanie) oraz sposobu przekazu.
Językowa sprawność pragmatyczna, to umiejętność konstruowania skutecznego przekazu.
Nowa Podstawa Programowa Dla Szkół Podstawowych i Gimnazjów
W bloku treści podstawowych z zakresu pisania precyzuje następujące działania edukacyjne:
Pisanie liter, łączenie liter w sylaby, pisanie wyrazów i zdań.
Przepisywanie wyrazów, zdań, tekstów, powiązane z ich uzupełnianiem i przekształcaniem.
Pisanie swobodnych tekstów, życzeń, zaproszeń, listów, opowiadań i opisów.
Pisanie z wykorzystaniem elementarnych zasad pisowni
Opowiadanie
Opowiadanie jest jednym z gatunków epickich, będących utworem prozatorskim niewielkich rozmiarów. Charakteryzuje się prostą, często jednowątkową fabułą, a także odznacza się dużą swobodą kompozycyjną. Jest układem motywów dynamicznych, powiązanych następstwem czasowym i rekonstruuje przebieg zdarzeń z przeszłości.
Opowiadanie jako szkolna forma wypowiedzi polega na przedstawieniu przyczynowo - skutkowego ciągu zdarzeń podporządkowanych określonej problematyce, osadzonych w danym czasie i przestrzeni oraz biorących w nich udział postaci. Uczniowie uświadamiają sobie dokładniej istotę powiązania wydarzeń w opowiadaniu, jeżeli jest ono zilustrowane serią obrazków, przeźroczy lub filmem.
Treść opowiadania może być przedstawiona zgodnie z chronologią wydarzeń i wtedy mówimy o naturalnej kompozycji opowiadania. Jest ona zalecana dla uczniów klas młodszych, gdyż jest łatwiejsza. W klasach starszych uczniowie mogą stosować kompozycję transformującą, celowo przedstawiającą zdarzenia. Cechą opowiadań jest to, iż przedstawiona akcja powinna być zywa i barwna. Niekoniecznie musi być zgodna z przebiegiem rzeczywistych zdarzeń. O kolejności wydarzeń decyduje autor, który wedle własnego zamysłu może je poprzestawiać, ale poprzez umiejętne ich powiązanie stworzyć spójną pod względem logicznym i przyczynowo - skutkowym całość.
Każde opowiadanie charakteryzuje się budową trójczłonową, na którą składają się wstęp, roziwnięcie i zakończnie. We wstępie wprowadzamy czytelnika w temat, czyli zaznaczamy czego opowiadanie dotyczy - to przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem. Rozwinięcie to opis samego zdarzenia. Autor charakteryzuje miejce wydarzenia, jak i jego przbieg, jakie następstwa i konsekwencje spowodowało, co było w nim niezwykłego, co szczsególnie interesującego, na co warto zzwrócić uwagę. Istotę opowiadania stanowi akcja, czyli zespół wydarzen, które następuja po sobie w pewnej kolejśności
T. Jóźwicki oprócz wyróżnienia w opowiadaniu głównych części (wstęp, rozwinięcie, zakończenie), przedstawia trójczłonową budowę opowiadania w układzie pięciocząstkowym, a mianowicie:
Wstęp
Przedstawienie sytuacji przed wydarzeniem
Rozwinięcie
wskazanie przyczyny wydarzenia
przebieg wydarzenia
podanie skutków wydarzenia
zakończenie
wyciągnięcie wniosków, snucie refleksji
Teksty krótkie można ujmować w trzech akapitach, odpowiadających trzem członom opowiadania, teksty dłuższe - w pięciu akapitach, odpowiadających kolejnym pięciu cząstkom opowiadania.
Akapit jest podstawowym sposobem dzielenia na rozpoznawalne wzrokiem mniejsze fragmenty w celu zwiększenia czytelności tekstu. Zadaniem akapitu jest wyraźne zaznaczenie nowej mysli w bieżącym wątku wypowiedzi.
Elementy struktury opowiadania
bohater lub bohaterowie uczestniczący w zdarzeniach
zdarzenia i sytuacje
czas wydarzeń
przestrzeń, w której rozgrywa się zdarzenie
narrator
Typy opowiadań ze względu na tematykę
Opowiadanie odtwórcze jest odtworzeniem zdarzeń przedstawionych w czyjejś wypowiedzi. Autor takiego opowiadania wydobywa z tekstu oryginalnego zdarzenia i prezentuje odbiorcy, najczęściej w kolejności chronologicznej.
Opowiadanie twórcze oparte jest na doświadczeniach autora bądź na jego fantazji. Tematem tego opowiadania może być zdarzenie, którego autor był świadkiem. Narrator przedstawia opowieść w trzeciej osobie - jakby obserwował zdarzenie nie uczestnicząc w nim bezpośrednio. Może także opowiadać z perspektywy uczestnika - wówczas użyje pierwszej osoby, np. dalsze losy bohatera.
Opowiadanie twórcze oparte na doświadczeniach życiowych, w których piszący tworzy własny obraz świata na wzór i p
Cechy językowe:
czasowniki wyrażające ruch i stawanie się,
czasowniki dokonane zwiększają dynamiczność opowiadania,
oceniające słownictwo wartościujące,
wyrazy i zwroty o różnym zabarwieniu uczuciowym
porównania, zwroty ekspresyjne
wypowiedzenia złożone podrzędnie z okolicznikami czasu, przyczyny, celu - oddają następstwo w czasie oraz powiązanie zdarzeń w łańcuch przyczynowo - skutkowy
równoważniki zdań, które ułatwiają stosunek emocjonalny mówiącego, uplastyczniają wydarzenia, a jednocześnie zwiększają tempo akcji
szeregi zdań krótkich, prowadzące do zwiększenia dynamiki zdarzeń
szeregi wypowiedzeń bogato rozwiniętych, wprowadzające w tok opowiadania barwność i obrazowość
pytania retoryczne i wypowiedzenia wykrzyknikowe, ujawniające zaangażowanie emocjonalne mówiącego (narratora lub postaci)
wypowiedzenia urwane, sugerujące wahanie, niepewność, strach.
Opis
W opisie chodzi głównie o rzeczowe lub artystyczne zaprezentowanie najistostniejszych cech wyglądu określonego obiektu. Opis cechuje statyczne ujecie najważniejszych elementów treści zgodnie z obiektywną rzeczywistością. Słownik języka polskiego definiuje opis jako przedstawienie szczegółów dotyczących wyglądu kogoś lub czegoś, przebiegu jakiegoś wydarzenia, działania czegoś, charakterystyka czegoś. Opis jest jedną z dwóch podstawowych (obok opowiadania) form narracji, która służy prezentacji statycznych elementów świata przedstawionego - rzeczy, krajobrazów, wyglądów osób itd. Opis przedstawia zjawiska.
Typy opisów ze względu na treść:
opisy przedmiotów, osób i krajobrazów, wyglądu, czyli opisy zewnętrzne statyczne (w programie klas I - III)
opisy sytuacji, czyli opisy zewnętrzne dynamiczne
opisy przeżyć wewnętrznych, czyli opisy psychologiczne.
Typy opisów ze względu na funkcje i dobór środków stylistycznych
rzeczowe martwe, czyli wypowiedzi, które w sposób sprawozdawczy i dosłowny prezentują ludzi, tło, sytuację a ujęcie językowe odznacza się jasnością, dokładnością i obiektywizmem
artystyczne (żywe), czyli wypowiedzi, w których doborze cech decyduje stosunek uczuciowy opisującego, zas warstwa językowa charakteryzuje się subiektywizmem oraz użyciem całej gamy środków stylistycznych.
Cechy językowe
Jego podstawowymi środkami są rzeczowniki konkretne i przymiotniki zabarwiające i uwypuklające przedmiot pod względem malarskim i uczuciowym a z czasowników te przede wszystkim, które oznaczają stan i niezmienność, częste są też przyimki, wyrażenia przyimkowe i przysłówki, które aktywizują przestrzeń i wskazują na stosunki przestrzenne.
Cechy opisu:
statyczność,
przestrzenność,
plastyczność,
barwność,
sugestywność.
Opis przedmiotu powinien zawierać: nazwę, wielkość, kształt, kolor, materiał, przeznaczenie, części składowe, stosunek
LIST → poprawność gramatyczna listu, zwięzłość, poprawność ortograficzna. Trójczłonowa kompozycja, zwroty do adresata, słownictwo potoczne, nacechowanie emocjonalne. Korespondencja prywatna ma
Życzenia →
Zaproszenie → kto, kogo, na co, z jakiej okazji, gdzie. Nadawca adresat
Swobodny tekst →