Proza po roku 1956: Hłasko, „hłaskoidzi” i proza obyczajowa (Nowakowski, Brycht, Czycz); proza wiejska (Nowak, Myśliwski, Kawalec); proza o wojnie i historii (Krzystoń, Odojewski, Terlecki); absurd i groteska (Mrożek). Proza Tadeusza Konwickiego.

1956 - w lutym odbył się w Moskwie zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow wygłosił referat O kulcie jednostki i jego następstwach, gdzie po raz pierwszy oskarżył wyraźnie Stalina o zbrodnie. 27 czerwca wybuchł strajk w zakładach Cegielskiego w fabryce, który dał początek masowym manifestacjom („Kto raz podniesie rękę na Władzę Ludową, niech będzie pewien, że ręka ta zostanie mu odrąbana” - czy jakoś tak to leciało wg Cyrankiewicza). 22 października to Gomułka zostaje I sekretarzem, następuje zwolnienie kardynała Wyszyńskiego i uchronienie Polski od szykowanej radzieckiej interwencji. Od tego czasu nowa władza zaczyna odcinać się od niektórych praktyk poprzedniego okresu (tych najostrzejszych).

Proza obyczajowa.

Marek Hłasko (1939-1969) - pierwszy wyraziciel nurtującego młodzież buntu przeciw ZMP-owskiej sztampie, przeciw naiwnie optymistycznej tonacji, w jakiej ukazywano obraz życia młodzieży w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych. Porównywany do Jamesa Deana - amerykańskiego „młodego gniewnego”.

Jego opowiadania:

• Dominuje nuta przekory, buntu, ironii, gniewu i rozpaczy

• Bohaterowie - młodzi ludzie wytrąceni z normalnych kolein życia, ocierający się o świat ciężkiej, fizycznej, źle płatnej pracy; ubodzy kochankowie bez mieszkań i szans na realizację życiowych marzeń. Kreacja bohatera na postać romantycznego „buntownika bez przyczyny”; polemika z dogmatem socrealizmu o konieczności kreowania bohaterów pozytywnych.

• Narrator - wiedział nie tylko o tym, co jest dostępne zewnętrznej obserwacji, ale także o tym, co dzieje się wewnątrz człowieka; dokonywał jednoznacznych kwalifikacji moralnych.

• Obraz oddający zarówno obyczajowe, jak i językowe realia opisywanych środowisk.

• Tylko pierwsze opowiadania można zakwalifikować do prozy obyczajowej, a i też nie całkiem, bowiem już w nich przejawia się ten pierwiastek buntu przeciw społeczeństwu.

• W czasie odwilży zdążył wydać tylko swój debiutancki zbiór opowiadań - Pierwszy krok w chmurach, wywołując entuzjastyczne reakcje

W 1958r. najwybitniejsi pisarze postanowili przyznać Markowi Hłasce Nagrodę Wydawców. Hłasko miał już wtedy trudności z wydawaniem swoich opowiadań, którym zarzucano, że są „czarną literaturą”, dającą wyraz nastrojom pesymizmu i beznadziejności. Zaatakowano jury, krytykowano tę decyzję, zwłaszcza, kiedy Hłasko opublikował w paryskiej „Kulturze” opowiadania Cmentarze oraz Następny do raju (polska cenzura zablokowała krajowy druk). W obronę pisarza wzięła Maria Dąbrowska, pisząc artykuł Sine ira et studio (Bez gniewu i bez upodobania). Artykuł został zatrzymany przez cenzurę, a młody pisarz pozostał za granicą i tam publikował utwory (Wszyscy byli odwróceni, Brudne czyny - 1964, Piękni dwudziestoletni - 1968, powieść Sowa, córka piekarza - 1968). Ich pierwszy wybór w Polsce ukazał się w 1985r.

Dzieje jego twórczości stały się symbolem losu artysty przeklętego, wydziedziczonego.

Marek Nowakowski (ur. 1935)

• Zaliczany, obok Hłaski, do prozaików obyczajowych. Cel powieści taki sam jak powyżej - ukazać rzeczywisty obraz współczesnej obyczajowości.

• Pisał o badylarzach, robotnikach, drobnych urzędnikach spotykanych w knajpie czy na uliczkach podmiejskiego osiedla. Początkowo górował u niego obraz świata przestępczego i wszelkiego typu wykolejeńców.

• Pierwsze zbiory opowiadań - Ten stary złodziej (1958) oraz Benek kwiaciarz (1961) - to przejaw młodzieńczego urzeczenia światem złodziei, paserów, podwarszawskich lumpów. Penetruje z zaciekawieniem ich świat, oddaje jego koloryt obyczajowy, język i swoisty kodeks etyczny - złodziejski honor, środowiskową solidarność, odkrywając w tym kręgu przestępczej subkultury wartości ludzkie.

• Późniejsze utwory (powieść Trampolina 1964, zbiory opowiadań Silna gorączka 1963, Zapis 1965, Gonitwa 1967, Mizerykordia 1971, Układ zamknięty 1972, Śmierć żółwia 1973): już nie tylko środowiska wykolejeńców, ale także inne sfery życia społecznego, np. Zapis - rodzaj kroniki życia codziennego mieszkańców podwarszawskiego osiedla w czasie kilku zimowych miesięcy, ujętej w serię krótkich obrazków, utrwalających przygodne rozmowy, spotkania, anegdoty.

• Doskonały słuch językowy Nowakowskiego - wierny zapis polszczyzny mówionej określonych wielkomiejskich lub podmiejskich środowisk.

• Z czasem emocjonalne spojrzenie na tematykę przechodzi w chłodne spojrzenie beznamiętnego obserwatora śledzącego z dystansu ten świat.

Do prozy obyczajowej zaliczany jest także Andrzej Brycht, który w powieści Marzenia 1971 ukazał rzeczywistość, w której świat porażony jest absurdem, groteską oraz Stanisław Czycz. Ten ostatni jest przedstawicielem kierunku postawangardowego, choć bardziej w poezji niż w prozie.

Proza wiejska - dopiero po październiku 1956r. zaczęły ukazywać się utwory odsłaniające jakiś zakres prawdy o zachodzących na wsi przeobrażeniach

Tadeusz Nowak

Powieści i opowiadania chłopskie;

- Przebudzenia 1962

- Obcoplemienna ballada 1965

- W puchu alleluja 1965

- Takie większe wesele 1966

- A jak królem, a jak katem będziesz… 1968

• Jego proza respektuje podstawowe przeświadczenie o odrębności chłopskiej wyobraźni i psychiki, wynikającej z kultury ludowej.

• Powrót do źródeł, gdzie tkwi tajemnica wartości kultury ludowej

• Nowe odczytanie starego kodu ludowej kultury - odkrywanie systemu znaków i symboli utrwalonych w obrzędach i obyczajach.

• Wyraźna opozycja konkretu (przewaga nazw szczegółowych, np chłop nie mówi drzewo, ale: buk, jodła,świerk) i metafory (np. osika ma znaczenie symboliczne, jabłoń oznaczać może też różdżkę weselną jako symbol miłości i płodności).

• Jedność świata realnego i baśniowego: przejścia między nimi są niezauważalne

• Szczególna rola krainy dzieciństwa - jako perspektywa poznawcza, naiwność.

• Biografia pokolenia wojennego, chłopskich „Kolumbów” w A jak katem…

Myśliwski

Powieści:

• Nagi sad 1967 - powieść nasycona liryzmem, a zarazem utrzymana w konwencji realistycznej;

• Pałac 1970 - postać bohatera ma w tym utworze wyraźnie symboliczny wymiar;

• Kamień na kamieniu 1984 - uznana za najwybitniejsze dzieło w prozie lat osiemdziesiątych. Współistnieją w nim: realistyczny wątek i symboliczna wymowa wielu epizodów, współtworzących dzieje bohatera. Obraz współczesnej wsi oglądanej przez pryzmat losów głównego bohatera, Szymona Pietruszki, przeciwstawia się wielu stereotypom: reforma rolna nie odmieniła chłopskiej psychiki tak, jak sugerowała literatura i propaganda, podniesienie poziomu oświaty okazuje się problematyczne. Powieść pokazuje wieś, z której znikło widmo głodu, której z drogi cywilizacyjnych przemian nie da się zwrócić, w której „stare” przeplata się z „nowym”, by w przyszłości ustąpić mu miejsca.

Julian Kawalec

Powieści i opowiadania chłopskie:

- Ziemia przypisana 1962

- W słońcu 1963

- Tańczący jastrząb 1964

- Czarne światło 1965

- Marsz weselny 1966

- Wezwanie 1968

• Opowieści o przemianach w psychice chłopskiej

• Przywiązanie do ziemi jako wynik nędzy, a nie metafizyczna treść życia chłopa (Ziemia przypisana)

• Dramat starego chłopa, który nie umie odnaleźć swego miejsca w nowym świecie (W słońcu) , ukazując cenę, jaką wieś płaci za przemiany cywilizacyjne po wojnie

• Wdzieranie się w psychikę chłopów i wychodźców ze wsi - analiza postaw ludzkich, typ związków z dawnym i nowym środowiskiem, zależność od historii, ideologii

• Temat prozy Kawalca to nie folklor, ale świadomość człowieka współczesnego, najczęściej inteligenta, który opuścił wieś, spotkał się z innym środowiskiem, inną etyką , gdzie nie odnalazł nowych wartości, z którymi mógłby się identyfikować

• Destrukcja dawnych wartości, ich obumieranie, rozpad

• Narracja - analiza faktów z każdej strony, ich sprawdzenie, porównywanie. Gęsta sieć skojarzeń, krążenie wokół wydarzenia zamiast ciągłej fabuły. Bogactwo form narracyjnych - narracja wspomnieniowa, ale też monolog, sytuacja narracyjna.

• Proza Kawalca ma wymiar psychologiczny i egzystencjalny - w znaczeniu zbiorowym.

Proza o wojnie i historii

Ograniczenie fikcji literackiej, wierność dokumentowi prowadziła w latach 60-tych do ożywienia opowieści historycznej i eseju historycznego. W obu odmianach podstawą jest dokument i fakt historyczny, ale autorów nie obowiązuje w pełni krytyczna weryfikacja przekazów źródłowych. W narracji pojawiają się hipotezy, w rozumowaniu analogie. Opowieść dotyczy najczęściej postaci historycznej bądź zdarzenia.

Jerzy Krzysztoń:

- Kamienne niebo 1958

- Obłęd 1979 - trylogia, której bohater, obdarzony nadwrażliwą wyobraźnią reporter radiowy, uroił sobie, że jego misją jest uwolnienie Polski i świata z okowów totalitaryzmu.

- Wielbłąd na stepie 1978 - tematem są losy kilkunastoletniego polskiego chłopca rzuconego przez wojnę w stepy Kazachstanu, skąd udaje mu się wydostać do Iranu z armią Andersa.

Włodzimierz Odojewski:

- Zmierzch świata 1962

- Wyspa ocalenia 1966

- Zasypie wszystko, zawieje… 1973

• Tematyka pogranicza polsko-ukraińskiego, stosunki między oboma narodami pełne napięć, nienawiści, okrucieństwa, choć także odruchów życzliwości.

• Wizje pełne grozy, objawiające skutki ideologii nacjonalistycznych.

• Podole krainą spotęgowanego zła (Zasypie wszystko, zawieje…)

• Narracja trzecioosobowa.

• Historia jako tło, na którym rozgrywają się dramaty osobiste bohaterów.

• Wojna niszczy wcześniej istniejące formy współżycia.

Władysław Lech Terlecki (ur. 1933)

Powieści:

- Czarny romans 1974 - oparty na sprawie głośnego romansu zakończonego zabójstwem warszawskiej aktorki Wisnowskiej z carskim oficerem;

- Odpocznij po biegu - dotyczący śledztwa w sprawie afery kryminalnej zakonnika z Jasnej Góry, Macocha;

- Spisek 1966, Dwie głowy ptaka 1970, Powrót z Carskiego siodła 1973 - obrazy epoki powstania styczniowego

• Terlecki patrzy na wydarzenia historyczne przez osobowości ludzkie; podstawą konstrukcji powieściowych są biografie znanych postaci: Bobrowski, Aleksander Wielopolski, Stanisław Brzozowski, Witkacy. Zależność konstrukcji bohatera od prawdziwej biografii opiera się na przybliżeniach.

• Objaśnianie zdarzenia, analiza jego obyczajowych kontekstów, psychologicznych motywów działania ludzkiego.

• Proza powściągliwa i surowa, wielopłaszczyznowe fabuły, pełne zawikłań, dramatów jednostkowych - w tym ujęciu historia to wieczne krzyżowanie się ludzkich namiętności, egoizmu, zła i zbrodni.

Absurd i groteska (Mrożek)

Sławomir Mrożek pisał także zbiory opowiadań:

- Maleńkie lato 1956

- Słoń 1957

- Wesele w Atomicach 1959

Były to humoreski, w których parodiowane są stereotypy gazetowe, np. na temat postępu i zacofania na wsi (Z ciemności z tomu Słoń, tytułowe Wesele w Atomicach, gdzie gwara i obyczaje chłopskie zderzają się ze wstawkami o fizyce nuklearnej, np. „Pan młody miał pod lasem niezły kawał laboratorium i coś ze dwa reaktory wedle secarskiego gościńca”). Reaktory atomowe we wsi były absurdem, ale chłopska młodzież ucząca się biochemii czy fizyki jądrowej na uni była cząstką rzeczywistości tamtych lat. Zasadą humoru Mrożka nie jest absurd czysty, ale doprowadzenie do absurdu sytuacji mających swe korzenie w rzeczywistości.

Pojawia się tu groteska jako zasada celowej deformacji obrazu rzeczywistości. Groteska była jednostkową, indywidualną transformacją świata, szczególnym sposobem jego widzenia.

Proza Tadeusza Konwickiego

Twórczość po 1956r:

- Rojsty 1956 - mówiły o młodzieńczym zrywie bohatera, który po wkroczeniu armii radzieckiej na Wileńszczyznę wstąpił do oddziałów AK, chcąc walczyć do końca, choć sama walka była przegrana. Wydanie spóźnione ze względu na tematykę.

- Dziura w niebie 1959 - gorzka opowieść o dzieciństwie spędzonym nad rzeką Wilejką.

- Sennik współczesny 1963

Wcześniej pisał Konwicki w konwencji socrealizmu: Przy budowie 1950, Władza 1954, troszkę jeszcze Godzina smutku 1954 oraz Z oblężonego miasta 1954.

• Szczególna gra Konwickiego z własną biografią, której celem jest opisanie świadomości generacji, rozpoznawanie zniszczeń, jakich w psychice dokonała wojna i okres bezpośrednio powojenny.

• Bohater prozy Konwickiego - „człowiek w drodze”, pozbawiony swego miejsca na ziemi, poszukujący stale owej pierwotnej „doliny ludzi osiadłych”, powracający do niej pamięcią, obolały wewnętrznie i zdruzgotany (ukształtował się on w Z oblężonego miasta); Kreuje postacie neurotyczne.

• Rekonstruowana biografia duchowa (własna, ale też wspólna dla całego pokolenia) miała kilka ogniw:

• Pierwsze -> (punkt początkowy) Dziura w niebie

• Drugie -> Z oblężonego miasta, Rojsty

• Trzecie -> Sennik współczesny

• Dalsze ogniwa to -> Wniebowstąpienie, Nic albo nic

• Świat przedstawiony rozciąga się między przeszłością, wspomnieniem a teraźniejszością, a płaszczyzną łączącą jest pamięć ludzka. Najważniejsze są wszystkie niespodzianki pamięci właśnie, wieczne powroty na jawie i we snach do świata minionego.

• Prawdziwy temat prozy Konwickiego to świadomość człowieka współczesnego, utrwalone w niej złe doświadczenia, urazy, które decydują o destrukcji wewnętrznej, wyobcowaniu, apatii, poczuciu osamotnienia.

• Kategorią podstawową jest czas „psychiczny”, wytwarzany przez pamięć ludzką (Sennik współczesny). Struktura narracyjna: to, co bliższe teraźniejszości, jest opowiedziane w czasie przeszłym, w trzeciej os. L. poj. To, co dalsze - w czasie teraźniejszym (czyli na opak), w pierwszej lub drugiej os. <- inwersja czasowa. Niestabilna postawa narratora. Są to sny pokolenia wojennego.

• W powieściach pisarza humor łączy się z tonem serio, ironia nie wyklucza uczuciowości, nowoczesne formy narracyjne sąsiadują z formami staroświeckimi.

• Konwicki poszukuje odpowiedzi na pytanie: Co się z nami stało? (stąd el. autobiograficzne) <- poczucie związku, tożsamości z grupą, zupełnie odwrotnie niż u Gombrowicza. Bliżej mu w tym do neopsychoanalizy Ericha Fromma niż do Freuda.

Dalsza twórczość (1969-1980):

- Wniebowstąpienie 1967

- Nic albo nic 1971

- Mała Apokalipsa 1979

- Kompleks polski 1977

- Rzeka podziemna, podziemne ptaki 1984

- Kronika wypadków miłosnych 1974

- Kalendarz i klepsydra 1976

- Wschody i zachody księżyca 1982

- Nowy Świat i okolice 1986

- Bohiń 1987

ZMP - socjalistyczny ZwiązEK Młodzieży Polskiej

---