ZAGADNIENIE: Proza i eseistyka na emigracji, Rola „Kultury” i Instytutu Literackiego w Paryżu. Znaczenie pisarstwa W. Gombrowicza. Powieści, opowiadania i eseje Miłosza, Herlinga-Grudzińskiego, Mackiewicza. Eseje Bobkowskiego i Stempowskiego.

1. Proza i eseistyka na emigracji.

Polska emigracja powojenna ma swój początek w układzie jałtańskim z lutego 1945 r. Ówczesna sytuacja miała znamiona życiowej katastrofy zmuszając pisarzy do wyboru pomiędzy obcością w kraju nowego zamieszkania, a brakiem wolności w ojczyźnie. Ten czas niepewności nie sprzyjał literaturze. Największą wartość mają wspomnienia z łagrów, w których relacje świadków łączy się ze swoistym przewodnikiem po ,,Archipelagu Gułag” Aleksandra Sołżenicyna. Ową osobną bibliotekę tworzą książki: Józefa Czapskiego (,,Wspomnienia starobielskie”, ,,Na nieludzkiej ziemi”), Wacława Grubińskiego („Między młotem a sierpem”), Anatola Krakowieckiego („Książka o Kołymie”) i Beaty Obertyńskiej („W domu niewoli”). Bogaty i wszechstronny rozwój polskiej literatury emigracyjnej przypada na lata 50. Rodzą się wówczas arcydzieła prozy i poezji współczesnej. Z czasem pobyt na obczyźnie wybierają Miłosz, Aleksander Wat, Marek Hłasko czy Leopold Tyrmand. W 1953 r. ukazuje się ,,Trans-Atlantyk” Gombrowicza. Jest on mistrzowskim rozliczeniem z ideologią ojczyźnianą. Po tym wydarzeniu następuje cała seria znakomitych dzieł polskiej prozy na obczyźnie. Jako tematy epickie obsesyjnie powraca wojna i jej dalsze trwanie w świadomości ludzkiej (np. ,,Droga do nikąd” oraz „Nie trzeba głośno mówić” Józefa Mackiewicza, „Obóz Wszystkich Świętych” Tadeusza Nowakowskiego), świadectwa o łagrach zawieszone pomiędzy kroniką, a narracyjną fikcją („Inny Świat” Herlinga-Grudzińskiego), mityczne powroty do czasów dzieciństwa (np. „Dolina Issy” Miłosza). Świetnie rozwijają się także eseistyka oraz diarystyka. Tzw. ,,polska szkoła eseju" za granicą zdecydowanie wyrasta ponad osiągnięcia krajowe w zakresie tego gatunku. ,,Polska szkoła eseju” to nieformalna nazwa określająca główne dokonania polskich eseistów XX wieku. Esej bywa mylony zwłaszcza ze szkicem krytycznoliterackim, rozprawą naukową czy felietonem. Jest to wynikiem braku precyzji terminologicznej, a także przenikania eseju do takich gatunków jak powieść, dziennik czy reportaż. Za prekursora polskiej szkoły eseju uważany jest Jerzy Stempowski publikujący pod pseudonimem Pawła Hostowca od 1948 r. na łamach paryskiej ,,Kultury” cykl ,,Notatnik niespiesznego przechodnia”. Jego teksty zebrane zostały w książkach: ,,Eseje dla Kasandry” (Paryż 1961), ,,Od Berdyczowa do Rzymu” (Paryż 1971), ,,Eseje” (Znak 1984), ,,Szkice literackie” (1988). Poświęcone były głównie problematyce literackiej, aczkolwiek analizowanej przez autora w szerszych kontekstach społecznych i historycznych. Warto pamiętać także o wcześniejszych próbach wykorzystania tego gatunku przez autorów takich jak Cyprian Norwid, Zenon Przesmycki, Wiktor Gomulicki czy Wacław Berent. Jeszcze przed wojną uczniami Stempowskiego byli Bolesław Miciński i Jan Kott. Eseistyką zainteresował się także Gustaw Herling-Grudziński. Najważniejsze teksty Jerzego Stempowskiego powstały jednak dopiero na emigracji. Kluczowe znaczenie dla rozwoju polskiego eseju emigracyjnego miał patronat wydawnictwa i miesięcznika „Kultura" Jerzego Giedroycia. Z instytucjami owymi związani byli także inni emigracyjni eseiści: wspomniany już Herling-Grudziński, Józef Wittlin, Józef Czapski. Eseistyczny charakter mają ponadto najważniejsze dzieła polskiej diarystyki napisane na emigracji: ,,Dziennik” Witolda Gombrowicza, ,,Dziennik pisany nocą” Herlinga- Grudzińskiego oraz ,,Szkice piórkiem” Andrzeja Bobkowskiego. Esej odegrał również znaczącą rolę w twórczości Czesława Miłosza, autora m.in. ,,Rodzinnej Europy” i ,,Ziemi Ulro”.

Esej był uprawiany dość często przez pisarzy powojennych, ale znajdował się mimo wszystko zawsze w cieniu poezji oraz powieści. Okres powojenny, lata 50 i 60 sprzyjały bardziej publicystyce i krytyce literackiej. W latach 70 triumfowała natomiast tzw. literatura faktu. Tradycje eseistyki emigracyjnej kontynuował Wojciech Karpiński, początkowo współpracujący z miesięcznikiem „Twórczość", następnie czołowy przedstawiciel „Zeszytów Literackich".

2. Rola „Kultury” i Instytutu Literackiego w Paryżu.

Kultura to emigracyjny miesięcznik polski, ukazujący się w latach 1947-2000. Po drugiej wojnie światowej stanowił on centrum kulturalno-polityczne emigracji polskiej, przeznaczony był dla czytelników, do których trzeba było próbować dotrzeć pomimo komunistycznej cenzury. Czasopismo to było wydawane z ramienia Instytutu Literackiego w Paryżu. Było to polskie emigracyjne wydawnictwo założone w 1946 w Rzymie, a w 1947 przeniesione do Maisons-Laffitte pod Paryżem. Został założony przez Jerzego Giedroycia, Zofię Hertz, Zygmunta Hertza i Józefa Czapskiego. Uważali oni, że walkę z ideologią komunistyczną można wygrać przede wszystkim na obszarze kultury, tj. literatury, filozofii, historii, nauki, sztuki , czyli dziedzin, które kształtują wierzenia zbiorowe i postawy jednostek. W 1962 Instytut Literacki w Paryżu rozpoczął wydawanie ,,Zeszytów Historycznych", które publikowały dokumenty, relacje, pamiętniki, wspomnienia i opracowania poświęcone najnowszej historii Polski pozbawione ingerencji cenzury, obowiązującej w PRL. Pierwszy numer pisma wyszedł w Rzymie w czerwcu 1947 roku. Jego redaktorami byli Jerzy Giedroyc i Gustaw Herling-Grudziński. Pierwszy numer został zainicjowany esejami Paul Valery (,,Z kryzysu ducha") i Benedetto Croce („Zmierzch cywilizacji"). Do pierwszego numeru ,,wszedł” także: Tymon Terlecki, Andrzej Bobkowski, Józef Czapski, Marian Kamil Dziewanowski i Wiktor Weintraub. W latach 50. Giedroyć zwrócił się do Witolda Gombrowicza przekonując go do powrotu do pisarstwa. Namówił go później na pisanie ,,Dziennika", jednak pisarz poświęcił "Kulturze" swoje najważniejsze dzieła powojenne - ,,Pornografię". Budując coraz silniejszy ośrodek polski polityczno-kulturalny Redaktor wydawał dzieła coraz ważniejszych pisarzy i poetów za Żelazną Kurtyną, takich jak Zbigniew Herbert, Marek Hłasko, Borys Pasternak, Aleksander Sołżenicyn czy Anna Achmatowa. W 2000 r., zgodnie z ostatnią wolą jej Redaktora - Jerzego Giedroycia, "Kultura" została zamknięta.

3. Znaczenie pisarstwa W. Gombrowicza.

Gombrowicz debiutował w 1933 r. tomem groteskowych opowiadań ,,Pamiętnik z okresu dojrzewania”, w którym ujawnia się upadek humanistycznej koncepcji człowieka i zapowiedź epoki totalitarnej oraz proroctwo swego wyjazdu do Argentyny. ,,Ślub” napisany w 1946 r., opublikowany w Paryżu w 1953 r., był dalszym ciągiem awangardowej dramaturgii autora, zapoczątkowanej Iwoną, księżniczką Burgunda, jeszcze przed wojną. Podobnie jak w pozostałych sztukach Gombrowicza, w dziele tym, nawiązującym do polskiego dramatu romantycznego, pojawia się problem jednostki w obliczu ładu świata i historii. Ślub jest snem Henryka, polskiego żołnierza, walczącego z Niemcami podczas II wojny światowej w szeregach armii francuskiej. W tym śnie bohaterowi ukazuje się dom rodzinny w Polsce, zamieniony na karczmę, ojciec w roli karczmarza oraz narzeczona Mania, zamieniona w dziwkę karczemną. Prześladowany przez pijaków ojciec dzięki hołdowi Henryka - nadal we śnie - przemienia się w króla. Przyrzeka on Henrykowi kościelny ślub z Manią, który przywróci jej status czystej i nieskalanej, jak dawniej. Henryk pod wpływem namowom pijaka detronizuje jednakże ojca-króla, ogłaszając się następnie dyktatorem. Aby jego absolutna władza nabrała prawie że boskiej sankcji, Henryk żąda od swego przyjaciela Władza dobrowolnej ofiary krwi. Śmierć Władzia ma bowiem uczynić Henryka potężnym i przerażającym, a Manię nieskalaną. Władzio zabija się, a Henryk, zszokowany swoimi czynami, wycofuje się. Ślubu nie będzie. Oprócz wszechobecnej tu, na pierwszy rzut oka, Gombrowiczowskiej problematyki formy, widać w dramacie polemikę pisarza z totalitarnymi treściami XX w. Boskość Henryka, pragnącego być dla samego siebie Bogiem i panem, realizuje się poprzez opanowanie przez niego innych ludzi, w trakcie współczesnego stawania się nowego człowieka i ludzkości. Chwiejność formy pod wpływem owego tak istotnego w sztuce Gombrowicza ,,dutknięcia palcem” jest przede wszystkim metaforą nietrwałości i rzeczywistości, jej ładu i układów oraz pseudonimuje głębsze filozoficzne i antropologiczne przesłanie. W 1953r. ukazało się jedno z najważniejszych dzieł polskiej prozy powojennej, czyli pisana przez Gombrowicza w Argentynie od 1947 r. powieść „Trans-Atlantyk”. Ze względu na formę szlacheckiej gawędy (sparodiowanej przez autora) oddziaływała ona mocno na literaturę emigracyjną i krajową. Gombrowicz poddał w niej krytyce romantyczną mitologię i polski charakter narodowy. Akcja toczyła się we wrześniu 1939 r. w Argentynie. Główny bohater, dobrowolny emigrant i wygnaniec, uciekający przed wojną w Ojczyźnie, stanowił, do pewnego stopnia, porte-parole samego Gombrowicza. „Trans-Atlantyk” był sarmacką z ducha polemiką z tą wizją polskości, jaką zawierał XIX-wieczny arcypoemat narodowy, czyli „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza. Powieść Gombrowicza zrewolucjonizowała pod względem prześmiewczego stosunku do martyrologicznej tradycji polską prozę. Także w 1953 r. opublikowano polski przekład „Roku 1984” Georga Orwella i w ten sposób, łącznie z „Innym światem” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, do literatury tego okresu wniknęła refleksja dotycząca jawnych i ukrytych mechanizmów totalitaryzmu.

4. Powieści, opowiadania i eseje Miłosza.

Czesław Miłosz (1911-2004).

1. Eseje:

• ,,Zniewolony umysł” (1953); wydany po raz pierwszy w 1953 roku w Paryżu przez Instytut Literacki. Manifest sprzeciwu wobec władzy komunistycznej stanowiący przejmującą i dogłębną analizę totalitaryzmu. Był szczególnie dobrze widziany w Ameryce i znienawidzony w krajach Układu Warszawskiego.

• „Rodzinna Europa” (Paryż 1959) - Pierwsze wydanie miało miejsce w Paryżu w 1958 r. Wydawcą był Instytut Literacki. Książka jest zbiorem esejów o charakterze w dużej mierze auto-biograficznym. Miłosz opisuje miejsca i zdarzenia pamiętane z dzieciństwa, z młodości. Szuka historycznej zasady świata i wciąż dziwi się temu, jak los jednego człowieka zostaje uwikłany w jego mechanizmy. Same przemiany kulturalne i cywilizacyjne, jakie zaszły w wyniku wojny i politycznych zawirowań, stają się jednym z tematów.

• ,,Szukanie Europy” - jednej z najważniejszych i najbardziej osobistych książek noblisty, mówiącej o wygnaniu i braku zakorzenienia związanym z opuszczeniem kraju lat dziecinnych. Miłosz powraca do swoich stron rodzinnych, gromadząc teksty wspomnieniowe, eseje i szkice historyczne dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego i skomplikowanych związków łączących je przez stulecia z Polską.

• „Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim” (Paryż 1962); Książka wydana w 1962 roku przez Instytut Literacki w Paryżu była jedną z prac, które zapoczątkowały po drugiej wojnie światowej powrót do myśli Stanisława Brzozowskiego. Miłosz omawia wnikliwie filozofię Brzozowskiego, jego fundamentalną dyskusję z romantyzmem i polską mentalnością zbiorową.

1. Powieści

• „Zdobycie władzy” (1953, wyd. polskie , Paryż 1955); powieść nagrodzona Prix Littéraire Européen).

• powieść quasi-autobiograficzna ,,Dolina Issy” (1955)- Książka wydana po raz pierwszy w Paryżu w 1955 przez Instytut Literacki. Jest to powieść, ale pełna charakterystycznego dla Miłosza żywiołu eseistycznego, w którym własne wspomnienia splatają się z perspektywą historyczną. Dolina Issy jest mitycznym domem poety, krainą, do której często powraca. Wśród autentycznych realiów zarysowany zostaje świat dzieciństwa poety.

2. Opowiadania:

• „Przygody młodego umysłu”

Gustaw Herling-Grudziński:

1. szkice i eseje „Żywi i umarli” (Rzym 1945), „Skrzydła ołtarza” (1960), „Drugie przyjście” (1963), „Upiory rewolucji” (Paryż, 1969), zapiski „Dziennik pisany nocą” , „Podróż do Burmy” (Paryż, 1983),

2. powieści: :Inny świat” (w j. angielskim 1951, w j. polskim, wydana w Londynie 1953, wydana w Polsce 1989),

3. zbiory opowiadań m.in. „Wieża i in. Opowiadania” (1988), „Opowiadania zebrane” (1990).

Mackiewicz Stanisław, pseudonim Gaston de Cérizay (1896-1966):

1. Szkice oraz eseje historyczne i literackie: „Dostojewski” (wyd. ang. 1947 ,pol. 1957), „Muchy chodzą po mózgu” (1957), „Był bal” (1961), „Herezje i prawdy” (1962), „Europa in flagranti” (1965). O popularności Mackiewicza zadecydowały powieści, a przede wszystkim „Lewa wolna" (1965). To bardzo realistyczny (oparty na własnych przeżyciach) obraz wojny polsko-bolszewickiej, "Kontra" (1957), „Droga do nikąd" (1955) prezentująca los mieszkańców Wileńszczyzny pod okupacją Litwy i Sowietów. Mackiewicz napisał jeszcze powieści „Nie trzeba głośno mówić" (1969), „Karierowicz" i „Sprawa pułkownika Miasojedowa" (1955).

Andrzej Bobkowski (1913-1961) - pisarz i eseista. Niemal całe dorosłe życie przeżył poza Polską najpierw we Francji, potem w Gwatemali. Był w zasadzie autorem jednej książki - ,,Szkiców piórkiem”, które opublikował Instytut Literacki w Paryżu w 1957 roku. Bobkowski zostawił też sztukę teatralną ,,Czarny piasek” (1959) oraz sporo opowiadań, szkiców i notatek rozsianych po różnych czasopismach. W 1970 roku nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu wyszedł tom esejów i opowiadań ,,Coco de oro”, gdzie trafiły teksty zamieszczane w Kulturze.

4

---