Renata Ziemińska
ROZWÓJ PROBLEMÓW EPISTEMOLOGICZNYCH OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI
W.14-15
I. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W STAROŻYTNOŚCI
Problematyka epistemologiczna była obecna od początku dziejów filozofii. Tales: „Trudno jest poznać samego siebie”. Heraklit: „Każdy człowiek ma zdolność poznawania samego siebie i rozumnego myślenia”, „Rozum (logos) wszystkim istotom jest wspólny”, „Złymi świadkami są oczy i uszy dla ludzi, którzy mają dusze barbarzyńców”, „Jest właściwością duszy barbarzyńcy dowierzać spostrzeżeniom zmysłowym”, „Dziecięcymi igraszkami są mniemania ludzkie”, „Być rozumnym to największa cnota, a mądrość polega na tym, by mówić prawdę i postępować zgodnie z naturą, słuchając jej głosu”.
Pitagorejczycy i eleaci: aprioryzm i odkrycie metody dedukcyjnej. Według eleatów „byt i myślenie są identyczne” (panlogizm). „Byt jest a niebytu nie ma”. Byt to coś innego niż rzeczy, które się stają. Są dwie drogi: droga prawdy i droga mniemania. Prawdę można mieć tylko o bycie, a mniemania dotyczą stających się rzeczy. Pomiędzy prawdą a mniemaniami jest przepaść. Wadliwość mniemań jest nieusuwalna i związana z przedmiotem, którego prawda nie może dotyczyć.
Demokryt: realizm krytyczny. „Nie istnieje z natury żadna barwa. Elementy - pełnia i próżnia - nie posiadają jakości”, „W rzeczywistości nie poznajemy niczego, bo prawda kryje się w głębi”, „na podstawie tego, że miód wydaje się jednym gorzki, a drugim słodki, nie jest ani słodki, ani gorzki”, „nie wiemy o niczym nic rzeczywistego, a mniemanie każdego opiera się na dopływie obrazów”, „żadne zjawisko nie jawi się tak, jak jest naprawdę, lecz tylko podług mniemania. Istnieją tylko atomy i próżnia”. „są dwa rodzaje poznania: jedno przy pomocy zmysłów, drugie przy pomocy rozumu. Poznanie rozumowe nazywa prawdziwym, przyznając mu wiarygodność w rozpoznawaniu prawdy, natomiast poznanie przy pomocy zmysłów nazywa ciemnym, odmawiając mu pewności w rozpoznawaniu prawdy”.
Sofiści: sensualizm, relatywizm, konwencjonalizm, subiektywizm, pragmatyzm, elementy sceptycyzmu. „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” (Protagoras), „1.nic nie istnieje; 2. gdyby nawet coś istniało, nie mogłoby być przez człowieka poznane; 3. gdyby nawet mogło być poznane, nie mogłoby być przekazane i wytłumaczone drugiemu człowiekowi” (Gorgiasz).
Platon: klasyczna definicja wiedzy (prawdziwy uzasadniony sąd). Odróżnienie wiedzy (episteme) od opinii (doxa). Wiedza nie dopuszcza błędu. Wiedza dotyczy idei i relacji między nimi, jest ogólna tak jak idee i pewna (ze względu na swoją genezę). Opinia jest partykularna, pochodzi od zmysłów, dotyczy zmiennych rzeczy i jest co najwyżej prawdopodobna. Alegoria jaskini ilustruje dualizm episteme i doksy. W Państwie dodatkowo odróżnia niewiedzę (ignorancję, opinię bezprzedmiotową) i przeświadczenia na temat świata widzialnego (podobne do wiedzy). Episteme dzieli się na intuicję (noesis) i dyskurs (dianoia). Dyskurs jest źródłem matematyki, ale intuicja sposobem poznania idei Dobra. Racjonalizm Platona jest radykalnym metodologicznym aprioryzmem (rozum poznaje byt i zdobywa prawdę) i genetycznym natywizmem (poznanie polega na anamnezie tego, co dusza niegdyś poznała w świecie idei). Prawda możliwa jest jedynie na temat bytu (w ramach episteme). Na temat świata empirycznego (tego, który się staje) można zdobyć jedynie półprawdy (w ramach doksy).
Arystoteles: empiryzm genetyczny, krytyka Platona i umiarkowany realizm pojęciowy. Wiedza jest ogólna i pewna; można ją uzyskać droga empiryczną ale przy pomocy rozumu . Sformułowanie klasycznej koncepcji prawdy jako zgodności sądu z rzeczywistością.
Epikur: sensualizm. Znamy wrażenia, a nie rzeczy. Wrażenia są nieomylne, błąd jest sprawą sądu. Sceptycy. Pirron z Elidy: niczego nie można stanowczo twierdzić. Nie wiem, że A i nie wiem, że nie-A. Należy powstrzymać się od wydawania sądów (Sextus Empiryk „Zarysy pirrońskie”). Poznanie dzieli się na bezpośrednie i pośrednie. 10 argumentów za niemożliwością poznania bezpośredniego: rozmaite stworzenia różnie spostrzegają te same rzeczy, różni ludzie odmiennie spostrzegają te same rzeczy, te same zmysły dają rozmaite spostrzeżenia w zależności od okoliczności, percepcja zaleczy od odległości, percepcja zależy od ośrodka, np. powietrza, percepcja zależy od ilości przedmiotów i ich składu, percepcja zależy od relacji miedzy spostrzegającym i spostrzeganym, percepcja zaleczy od oczekiwań, percepcja zależy od wychowania i innych okoliczności społecznych. Poznanie pośrednie dzieli się na dedukcję i indukcję. Indukcja jest niepewna, a dedukcja popełnia petitio principii, wpada w regressus ad infinitum lub odwołuje się do poznania bezpośredniego, które już zostało zakwestionowane. Niemożliwe jest kryterium prawdy. Schyłek starożytności, św. Augustyn - irracjonalizm.
II. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W ŚREDNIOWIECZU
Wiara i rozum. Filozofia średniowieczna to filozofia chrześcijańska, a ta powstała w kontekście wiary (w wyniku adaptacji filozofii antycznej). Dwa nurty: scholastyka (racjonalizm) i mistycyzm (irracjonalizm, fideizm). Pierwszy reprezentowali: św. Anzelm, Piotr Abelard, św. Tomasz. Drugi, zapoczątkowany w starożytności przez Tertuliana, św. Augustyna, reprezentowali: św. Bernard z Clairvaux, Hugon i Ryszard od św. Wiktora, Bonawentura, Mistrz Eckhart. Za ojca scholastyki uchodzi św. Anzelm - fides quaerens intellectum, wiara poszukująca zrozumienia, racjonalizm teologiczny. Pełne zrozumienie teologii wymaga udziału rozumu, choć prostemu człowiekowi wystarczy sama wiara. Pomiędzy rozumem i wiarą zachodzi pełna koherencja. Anzelm przedstawia dowód ontologiczny na istnienie Boga i wyraża nadzieję, że inne prawdy wiary uzyskają rozumowe uzasadnienie. Piotr Abelard też był racjonalistą, ale mniej optymistycznym: w świętych księgach jest wiele niespójności, które należy racjonalnie rozwiązać. Siger z Brabantu za Awerroesem bronił teorii dwóch prawd: jednej rozumowej, drugiej religijnej (racjonalizm w kwestii rozumu, a fideizm w kwestii wiary). Należą one do różnych porządków poznawczych i nie mogą być ze sobą w konflikcie. Prawdy religijne trzeba niekiedy pojmować alegorycznie. Zdaniem św. Tomasza z Akwinu istnieją prawdy wiary niedostępne rozumowi, np. dogmat o stworzeniu świata z niczego. Istnieją prawdy rozumu obojętne dla wiary i prawdy wiary udowadnialne droga rozumową, np. istnienie Boga. W przypadku konfliktu wiary i rozumu należy zawiesić pogląd niezgodny z wiarą (wiara kryterium negatywnym). Tomasz odrzucał jednak teorię dwóch prawd: konflikt pomiędzy wiarą i rozumem jest tylko pozorny, są to dary Boga, a Ten nie mógł stworzyć rzeczy sprzecznych. Pod koniec epoki dominuje woluntaryzm (Duns Szkot), fideizm (Ockham) i mistycyzm (Eckhart).
III. PROBLEMY EPISTEMOLOGICZNE W NOWOŻYTNOŚCI
Kartezjusz. Poszukiwanie niewątpliwego punktu wyjścia na wzór matematyki. Sceptycyzm metodologiczny, odkrycie cogito i pierwszy nowożytny system filozoficzny. Natywizm (wrodzone idee Boga, duszy i ciała). Radykalny aprioryzm (rozum jest źródłem wiedzy). Rozum jest nieomylny, błąd jest sprawą woli. Jasność i wyraźność jest kryterium prawdy. Kartezjusz zakłada, że mamy bezpośredni i niewątpliwy dostęp do treści własnego umysłu. Kartezjusz nie deprecjonuje świata empirycznego na podstawie założeń ontologicznych, lecz na podstawie analizy epistemologicznej
Locke. Empiryzm genetyczny nie był nowy (por. Arystoteles i Tomasz z Akwinu) i nie był radykalny (Locke dopuszcza refleksję jako drugie źródło poznania; refleksja jest niezmysłowym rodzajem doświadczenia, doświadczeniem wewnętrznym). Umysł jest czystą kartą (tabula rasa), na której doświadczenie wypisuje swoje znaki; nie ma idei wrodzonych wbrew Kartezjuszowi (dzieci, dzikie plemiona). Dzięki refleksji umysł posiada bezpośrednie intuicyjne poznanie idei czyli stanów umysłu, przedstawień, pojęć, aktów mentalnych. Przyczynowa teoria percepcji: fakt wrażeń można wyjaśnić tylko przez wskazanie na przedmioty zewnętrzne jako ich przyczyny. Realizm krytyczny (jakości pierwotne i wtórne). Własności pierwotne to własności ilościowe, matematyczne, takie jak kształt, objętość, ruch, ilość, oporność, struktura. Są one doświadczane przez wszystkie zmysły i Locke nazywa je obiektywnymi. Własności wtórne są jakościowe, związane z jednym zmysłem: barwy, dźwięki, smaki, zapachy. Locke nazywa je subiektywnymi.
Berkeley. Radykalizacja empiryzmu genetycznego - sensualizm (zmysły są jedynym źródłem wiedzy, wszystkie idee pochodzą z doświadczenia zmysłowego) i nominalizm (nie ma idei ogólnych, matematyka to nauka o zmysłowo uchwytnych przedmiotach, rysunkach na papierze). Idee to konkretne idee i ich kompleksy. Wszystkie jakości są wtórne. Locke krytykował pojęcie substancji, ale zakładał istnienie substancji jako źródła wrażeń. Według Berkeleya nie ma substancji materialnych, ich esse = percipi.
Hume. Impresje i idee (obrazy impresji, przypomnienia, wyobrażenia, myśli). Myślenie polega na wiązaniu i rozdzielaniu impresji, idee są wytworami myślenia, a nie kompleksami wrażeń. Prawa kojarzenia: przez podobieństwo, styczność czasowo-przestrzenną, wnioskowanie przyczynowe. Sądy o faktach i sady o relacjach miedzy ideami. Gdyby sady o faktach ograniczały się do impresji, byłyby pewne, ale tak nie jest. Posługujemy się ideą przyczyny i substancji. Obserwujemy stałe następstwo zdarzeń a mówimy o związkach przyczynowych. Obserwujemy wrażenia, a mówimy o substancjach. Także ja nie jest dane jako substancja, lecz jako wiązka wrażeń. Poznanie empiryczne jest tylko prawdopodobne. Umiarkowany empiryzm metodologiczny: cała wiedza wywodzi się z doświadczenia, ale nie cała wiedza jest czysto empiryczna.
Racjonalizm oświeceniowy czyli antyirracjonalizm.
Kant. Pomiędzy empiryzmem Hume'a (cała wiedza ma charakter empiryczny) i aprioryzmem Leibniza (wszystkie prawdy są analityczne i a priori dla umysłu Boga). Dwa podziały sądów: analityczne (treść orzecznika zawiera się w treści podmiotu) i syntetyczne; aprioryczne i aposterioryczne. Sądy syntetyczne a priori to matematyka i fizyka teoretyczna. Jak jest możliwe poznanie konieczne i uniwersalne faktów empirycznych? Doświadczenie zmysłowe jest początkiem poznania, ale jest możliwe dzięki apriorycznym formom (czas, przestrzeń) i kategoriom (przyczyna, przedmiot...). Dwa pnie poznania (wrażenia i aprioryczne kategorie).
Epoki filozoficzne osiągały szczytowe wyniki w okresie zaufania do rozumu ludzkiego, natomiast końcówki epok wiązały się zwykle z brakiem zaufania do rozumu i preferencją dla czynników irracjonalnych.
IV. KIERUNKI WSPÓŁCZESNEJ EPISTEMOLOGII
1. Problemy epistemologiczne są obecne od początku dziejów filozofii, lecz epistemologia jako osobna dyscyplina filozoficzna zaczęła się wyodrębniać w okresie nowożytnym, przy ważnym udziale systemów Kartezjusza i Kanta. Przed osiemnastym wiekiem nie było osobnej nazwy dla tej dziedziny. W 1766r. Baumgarten użył nazwy gnoseologia na oznaczenie ogólnej nauki o poznaniu. Nazwę teoria poznania po raz pierwszy wprowadził Reinhold w 1832r.. Wyraz epistemologia pochodzi od Ferriera (1854). Kantyści proponowali nazwę krytyka poznania, Fichte nauka o wiedzy, neotomiści noetyka i kryteriologia. Dziś funkcjonują zamiennie epistemologia, teoria poznania a rzadziej gnozeologia. Z nich od ok. dwudziestu lat dominuje nazwa epistemologia.
2. O odrębności epistemologii zadecydował rozwój filozofii podmiotu od Kartezjusza (umysł receptywny, nieomylny co do prostych przedmiotów) do Kanta (umysł aktywny, świadomość to nie percepcja tylko apercepcja). Husserl zademonstrował idealny model epistemologii jako nauki niedogmatycznej i autonomicznej względem innych nauk (problem skąd my wiemy o innych podmiotach, skąd my w ogóle wiemy, że cokolwiek jest). Epistemologia jako filozofia pierwsza (wszystkie problemy filozoficzne zależą od rozstrzygnięć epistemologicznych).
2. Model epistemologii niedogmatycznej Ingardena. Zarzut Nelsona: praca badawcza teorii poznania dokonuje się w aktach poznawczych skierowanych na akty poznawcze, a ponieważ te też są problematyczne, popadamy w petitio principii (błędne koło, ciąg w nieskończoność lub dogmatyzm). Nie jest możliwa teoria poznania jako nauka o wszelkim poznaniu (ponieważ sama posługuje się jakimś poznaniem). Zdaniem Ingardena intuicja przeżywania jest szczególnym rodzajem poznania, który ratuje teorię poznania. Jej rezultaty są niepowątpiewalne, zatrzymują regres i dostarczają modelu dla idei poznania. Argumenty przeciwko tej niepowatpiewalności (ze strony hermeneutyki i filozofii analitycznej), kwestionują też model niedogmatycznej teorii poznania.
3. Epistemologia analityczna (fundamentalizm i koherentyzm)
4. Naturalizm Quine'a (znaczenie faktów empirycznych) i antynaturalizm Chisholma (analiza pojęciowa i refleksja).
5. Problemy metaepistemologiczne. Filozoficzna epistemologia jest atakowana zarówno ze strony irracjonalizmu (Rorty'ego „śmierć epistemologii”) jak i skrajnego naturalizmu (eliminatywizm Churchlanda). Trzeba przyznać, że nie da się utrzymać modelu epistemologii jako teorii niedogmatycznej czy autonomicznej. Epistemologia jako filozofia poznania ludzkiego dziedziczy problemy metodologiczne filozofii ale też tak samo jak filozofia podejmuje odwieczne egzystencjalne problemy człowieka, których nie da się wyeliminować.
6. Umiarkowany model epistemologii. Epistemologia to analiza pojęć epistemicznych (prawda, wiedza, przekonanie, znaczenie, uzasadnienie) i refleksja nad wartością naszych przekonań (samozwrotna ale kolista) w świetle intuicji potocznych i rezultatów nauk kognitywnych