Fenomenologia

Husserl a Ingarden:

• fenomenologia - nauka bez założeń (podstawa badawcza), przeciwność hermeneutyki. Nie ma poznawania bez przed-sądów.

• Redukcja transcendentalna - oczyszczenie umysłu z założeń.

• umysł jest zawsze intendere (nakierowany). Świadomość jest zawsze świadomością czegoś. Intencjonalność - nakierowanie świadomości ku czemuś. Świadomość rejestruje, ale na różne sposoby. Doświadczamy przez rozum - poznajemy przedmiot „w całym jego bogactwie” (posiada nieskończoną ilość cech). Cechy jednostkowe, niepowtarzalne to FENOMENY.

• mamy zdolność poznawania, która przenika przez bogactwo cech fenomenu i przenika do „noumenu”

• intuicja - polegająca na przenikaniu przez jednostkowe cechy fenomenu (eidetyczna) - Husserl

• Odzwierciedlenie to nie jest bierne odbicie, w czystym umyśle powstają przedmioty, które mają wyłącznie umysłowy byt (przedmioty intencjonalne istnieją w środku świadomości, na zewnątrz będą ich przyczyny → fenomeny, noumeny)

→ idee

→ byty realne

→ byty intencjonalne

Idee i byty realne są niezależne od umysłu, autonomiczne. Byty realne są skończone i poznawane zmysłowo. Byty intencjonalne są wiecznie, bezczasowe, ogólne - nie mają jednostkowego charakteru; poznawane przez umysł - heteronomiczne (zależne od umysłu).

• Byt idealny - dzieło, twór skończony w świadomości autora.

Ingarden:

• Przystępujemy do badania utwory nie uprzedzeni przez przeświadczenia.

• Najpierw uderza nas dwuwymiarowość jego budowy.

• Badacz - ten, który dociera do istoty rzeczy, ale też dostrzega to, co ogólne.

• Dwa wymiary:

→ fazowość - związana z rozciągłością w czasie

→ warstwowość - związana z rozciągłością w przestrzeni

Każda warstwa ma w sobie kolejność faz - struktura

• Dzieło jest DWUWARSTWOWE. Składnikiem budulczym dzieła jest zdanie a nie słowo. Według Ingardena dziełem literackim jest wypowiedź językowa.

• Zawarte są tu też akty illokucyjne: sądy - zdanie orzekające o rzeczywistości może orzekać prawdę lub fałsz, np. „Pada deszcz” → zdanie ma wartość logiczną, a słowo nie.

• Warstwy dzieła:

→ warstwa brzmieniowa (brzmień językowych) - jest dowodem na to, że dzieło istnieje nie całkiem zależnie od naszej rzeczywistości. Dzieło w świecie realnych bytów musi znaleźć „fizyczny fundament bytowy”

→ warstwa tworów znaczeniowych

→ warstwa przedmiotów przedstawionych - rzecz, o której w dziele jest mowa, warstwa o tym, co w dziele wprost lub nie jest powiedziane

→ warstwa wyglądów:

* wyobrażeniowe - nie musimy zmysłowo percypować, można sobie tylko wyobrażać i w tej wyobraźni odczuwać. Jest to przedmiot intencjonalny (np. sny - przedmioty intencjonalne, monosubiektywne (jest we mnie, w moim umyśle), w odróżnieniu od intersubiektywnych dzieł literackich (uaktualniamy sen, opowiadając go drugiej osobie, obraz przekłada się na język zewnętrzny, który objawia się w postaci brzmień i znaczeń - charakter fizyczny).

* spostrzeżeniowe - proces psychiczny, polegający na tym, że coś widzimy. Efekt procesu to postrzeganie - to, co dociera przez zmysły do naszej rzeczywistości. Odzwierciedla zmysłowy kształt przedmiotu.

• Do odbiorcy mojego komunikatu dociera tylko dźwięk, reszta dokonuje się w jego świadomości (znów monosubiektywne)

• Dlaczego oddziela wyglądy od przedmiotów?

→ wyglądy pojawiają się punktowo, są zależne od odbiorcy, ale obecne w dziele

* styl artystyczny: łączenie dwuwarstwy języka z dwuwarstwą świata przedstawionego

→ plan ogólny - wg Ingardena: schematyczność, szkielet. Schematyczność - np. sen: nie da się wszystkiego opowiedzieć drugiej osobie. Bogactwa obrazu nie można w całości określić, opisać za pomocą języka, bo język jest zbyt ubogi.

→ „Istotna dysproporcja między językowymi środkami przedstawienia, a tym, co ma być w dziele przedstawione (język a obraz).

→ „Miejsca niedookreślenia” - luki sensu. Dają się określić, ale autor ich nie określił. Ma to zrobić czytelnik (dookreślić).

→ czytelnikowi przyświeca postawa estetyczna, kiedy czytelnik dookreśli dzieło - konkretyzacja (byt intencjonalny, monosubiektywny).

• Każda konkretyzacja jest inna. Konkretyzacji jednego dzieła jest tyle, ile odczytań dzieła. Ale te odczytania są do siebie podobne. Bo schematyczność narzuca sposób konkretyzacji. Schematyczność jest planem, więc czymś przemyślanym. Musi rozpoznać zasadę, która rządzi schematem. najczęściej kojarzone ze stylem artystycznym. Jeśli się nie rozpozna tej zasady, to konkretyzacja będzie chybiona.

• Autor może podjąć decyzję, które elementy pominąć. Formułując wypowiedź interpretacyjną mówimy o konkretyzacji, a nie o dziele.

• Czytelnik współtworzy dzieło, więc jego psychiczna a aktywność wzrasta. Dzięki temu umożliwiamy sobie przeżycia estetyczne.

O tak zwanej prawdzie w literaturze (Ingarden)

• Dzieło - miejsce niedookreślenia; wszystko nie może być wypowiedziane, ani jednoznacznie

• Sądy - świat przedstawiony jako: wierne, bierne odzwierciedlenie świata rzeczywistego

• Sądy - zdanie orzekające o rzeczywistości, która istnieje niezależnie w stosunku do sądu. Rzeczywistość ta istnieje zanim sąd został wypowiedziany (uprzednio). Sąd ma charakter zdania, które odtwarza, co istniało przed i poza nim.

• „Quasi-sąd” a „sąd” :

→ Quasi-sąd - twróczy, odtwarza

→ sąd - odtwórczy, wytwarza niby-sąd

→ wspólnie - są to zdania orzekające

• Zdanie o dziele to quasi-sąd, dzięki czemu autor tworzy nibyrzeczywistość

• Formalizm - dzieło żyje w oderwaniu od autora. Prawdy o świecie nie mówi autor, tylko czytelnik.

Quasi-sądy powodują, że odbiorca zapomina, że ma do czynienia z quasi-sądami. Czytelnik ma wrażenie, że uczestniczy w świecie rzeczywistym.

• Fikcję gwarantują quasi-sądy, które tworzą przeżycia estetyczne.

• Wejścia w środek: dystans i zmiana obyczajów itp. Ale odnosimy to do świata realnego (np. gadające zwierzęta - wchodzi się w świat fikcji i na chwilę zapomina o rzeczywistości. Człowiek zaczyna wierzyć w prawdę tego, co jest fikcyjne).

Fenomenologia - w badaniach literackich kierunek we współczesnej nauce o literaturze podejmujący metody i problemy fenomenologii, jednej z głównych szkół filozoficznych XX w., zainicjowanej przez Husserla.

Pierwsze próby zastosowania wypracowanych przez nią reguł w dziedzinie estetyki (a także nauki o literaturze) pojawiły się w pierwszych dziesiątkach XX w. Właściwym jej twórcą jest Roman Ingarden. Podjął on zasadnicze problemy ontologiczne związane z dziełem literackim, zajął się mianowicie sposobem jego istnienia, oraz epistemologiczne, rozważając kwestie jego poznania. Wg Ingardena podstawową właściwością dzieła literackiego jest jego dwuwymiarowa budowa: składa się na nią następstwo faz, czyli części dzieła decydujących o jego rozwoju, oraz układ warstwy. Tworzą go 4. warstwy:

1. warstwa językowych tworów brzmieniowych

2. warstwa tworów znaczeniowych

3. warstwa przedmiotów przedstawionych

4. warstwa wyglądów zeschematyzowanych (tylko dwie pierwsze warstwy mają charakter językowy).

Tak ustrukturowane dzieło lit. różni się od innych tworów piśmienniczych. Wchodzące w jego skład zdania, nie pełnią funkcji poznawczych w zwykłym sensie, nie podlegają weryfikacji, nie są ani prawdziwe ani fałszywe, stanowią quasi-sądy (zdania w zasadzie podobne do zdań w sensie logicznym, nie orzekają jednak niczego o świecie, odnoszą się do fikcyjnej rzeczywistości, którą kreują). Wyróżnikiem dzieła literackiego jest fikcja literacka. W zakresie problemów epistemologicznych fenomenologia zajmuje się kwestią przeżyć wchodzących w skład poznania dzieła literackiego, skrótów perspektywicznych, dokonywanych przy jego odbiorze, największym zaś osiągnięciem jej w tym zakresie jest teoria konkretyzacji, czyli swoistego rekonstruowania w procesie lektury miejsc niedookreślenia właściwych strukturze dzieła.

Zgodnie z ogólnymi dyrektywami tego kierunku fenomenologia jest antypsychologiczna, bada przede wszystkim istotę dzieła literackiego.

Fazy okładu dzieła literackiego:

Wg Ingardena istotne dla dzieła lit. następstwo tworzących je faz - części. Fazy owe są z sobą zespolone i określają rozpiętość dzieła. Ich układ jest raz na zawsze w dziele ustalony (np. stała kolejność poszczególnych elementów).

Fazowy układ ma szczególną wagę dla procesu poznawania utworu literackiego, który przebiega od fazy do fazy, gdyż niemożliwe jest jego jednoczesne ogarnięcie jako całości. W każdej fazie ujawniają się elementy poszczególnych warstw dzieła.

Warstwowy układ dzieła literackiego:

wg Ingardena jedna z dwu głównych (obok fazowego układu) właściwości budowy dzieła literackiego. Na układ ten składają się cztery warstwy, które warunkują się wzajemnie, decydując o spójności dzieła.

Miejsce niedookreślenia:

Właściwość przedmiotów pojawiających się w warstwie przedmiotów przedstawionych, polegająca na tym, że przedmioty owe wskazują na wszystkie swe cechy, że pojawiają się w ich charakterystyce częste miejsca do wypełnienia, do konkretyzacji.

Konkretyzacja:

Czytelnicza interpretacja dzieła towarzysząca jego lekturze

Edmund Husserl (ur. 8 kwietnia 1859, zm. 27 kwietnia 1938) - niemiecki matematyk i filozof, jeden z głównych twórców fenomenologii.

Odkrył w swoich badaniach naturę fenomenów i ludzkiego poznania ich.

Filozofia Husserla miała duży wpływ na myślicieli takich jak Martin Heidegger, który był jego uczniem, Edytę Stein, Jean-Paul Sartre, Romana Ingardena.

Początkowo Husserl próbował sprowadzić prawa logiki i arytmetykę do praw psychologicznych, jednak później stał się krytykiem i przeciwnikiem psychologizmu, twierdząc, że nie da się zredukować logiki do psychologii.

W filozofii Husserla świadomość jest intencjonalna, czyli zawsze jest świadomością czegoś, zwraca się ku czemuś. Husserl odróżnia akty psychiczne (akty świadomości w terminologii husserlowskiej to noeza) od tego, do czego te akty intencjonalnie się odnoszą, czyli obiektów świadomości (noematów). Punktem wyjścia fenomenologii jest redukcja fenomenologiczna (epoche), zawieszająca sądy o świecie. Powoduje ona zwrot w stronę świadomości i uobecniających się tam aktów immanentnie skierowanych. Dlatego metoda ta jest nazywana także fenomenologią transcendentalną, gdyż pyta o najbardziej podstawowe warunki naszego poznania.

1

---